قارتتانۋ قازاق بىلىمىنەن
قازاقتىڭ قارتتانۋ بىلىمىنەن قارتايۋ پروسەسى مەن تاريحىن بيولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى – گەرونتولوگيا دەپ اتالادى. گەرونتولوگيا (گرەكشە geron جانە logos – ءىلىم) – ادامنىڭ جانە جانۋارلار ورگانيزمىنىڭ قارتايۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىن عىلىم. كەمەلدەنۋ – كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن ومىرلەرىنىڭ ەڭ ۇزاق كەزەڭى بولىپ تابىلادى. كەمەل شاق كەزەڭىن ادامنىڭ جاسى جانە رۋحىنىڭ جاي - كۇيى بويىنشا ەجەلگى گرەكتەر «اكمە» ۋاقىتى دەپ اتاعان، بۇل قانداي دا ءبىر نارسەنىڭ شىرقاۋ شىڭىن، ەڭ جوعارعى دارەجەسىن، ادام تۇلعاسىنىڭ ەڭ جوعارعى گۇلدەنۋ، «وزىنە تەڭدەستىرىلۋ» ءساتىن بىلدىرگەن. ە. ەريكسوننىڭ ويىنشا كەمەلدەنۋدىڭ نەگىزگى پروبلەماسى ونىمدىلىك پەن ينەرتتىلىك اراسىندا تاڭداۋ بولىپ تابىلادى. ونىمدىلىك تۇسىنىگى شىعارماشىلىق جانە وندىرىستىك (كاسىپتىك) ونىمدىلىككە يە. كاسيبي ونىمدىلىك ە. ەريكسون بويىنشا ادام قىزىعۋشىلىعىنىڭ ناتيجەسى، يدەياسى جانە ادامدار تۋرالى قامقورلىق. كەمەلدەنۋدىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى ءوزىنىڭ جانە وزگەلەردىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ مازمۇنىنا ادامگەرشىلىكتى سەزىنۋ. كارىلىك كەزەڭى. ادام ءۇش ءتۇرلى قارتايادى. ەرتە ءتاني قارتايۋ - كارىلىك بەلگىلەرىنىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن ايان بولۋى. ادامنىڭ بيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق قورعانىس مەحانيزمدەرىنىڭ شامادان تىس توتىعۋى قالىپتى فيزيولوگيالىق قارتايۋ - ەگدەلىكتەن كەيىنگى جانە ءجىتى كەمەلىندە بايقالا قويمايتىن سوزىلىپ بارىپ انىق بەلگى بەرەتىن تابيعي قۇبىلىس.
رۋحاني قارتايۋ - ءتان مۇقالۋىنان بۇرىن جان جۇتاپ، جۇيە جۇيكە ءتۇتىلىپ، جان كومەسكىلەنۋى. قوعامدىق ورتادان وقشاۋلانۋى. رۋحاني قارتايۋ وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. اعىلشىن پسيحولوگى ۆ. گەنري قارت ادامداردىڭ بويىنداعى پسيحيكالىق ەنەرگياسى بويىنشا ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرادى. ولار: ءبىرىنشى توپقا ءوز جۇمىس ورنىندا قالا وتىرىپ قوعام الدىندا بەلگىلى ءبىر مىندەتتەردى اتقاراتىن، بەلسەندى ءارى قۋاتتى بولىپ قالا بەرەتىن قارتتاردى جاتقىزادى. ەكىنشى توپقا قوعامدىق مىندەتتەردى اتقارمايتىن، دەگەنمەن جەكە ءوزىنىڭ ىسىمەن (حوببي) اينالىساتىن قارتتار. ءۇشىنشى توپقا ءالسىز پسيحولوگيا - لىق قۋاتقا يە، قولى بوس نەمەسە تەك ءولىم عانا ويلايتىن قارتتاردى جاتقىزادى.. سوسيولوگ ا. كاچكين قارتتاردىڭ قىزىعۋشىلىق دەڭگەيلەرىنە بايلانىستى ولاردى بىلايشا جىكتەيدى. وتباسىلىق قۇندىلىعى باسىم تيپ (وتباسى يگىلىگىن ويلاۋشى)؛ - «جالعىزدىق» ءتيپى (ءوز ەستەلىكتەرى جانە وزىمەن - ءوزى ءومىر ءسۇرۋشى)؛ - شىعارماشىلىق تيپ (ءوز ۋاقىتىن شىعارماشىلىقپەن ۇيىمداستىرۋشى)؛ - الەۋمەتتىك تيپ (زەينەتتە دە قوعامدىق پايدالى ەڭبەكپەن اينالىسۋشى)؛ - ساياسي تيپ (ءوز ءومىرىن ساياسي وزگەرىستەرمەن تولىقتىرۋشى)؛ - ءدىني تيپ؛ - ءسونۋشى تيپ (ءومىرىن جاڭا ىستەرمەن تولىقتىرماعان، بار كۇشىن يكەمدى پايدالانا بىلمەۋشى)؛ - اۋرۋشاڭ تيپ (كوپ جاعدايدا اۋرۋ ەمەس، تەك وزدەرىنە اۋرۋ ويلاپ تاۋىپ الۋشىلار). حرونولوگيالىق (كالەندارلىق) قارتايۋ - بۇل ءومىر سۇرگەن جىلدار سانى بولىپ تابىلادى.
فيزيولوگيالىق (دەنەلىك) قارتايۋ – دەنساۋلىق جاعدايى، اعزانىڭ سوماتيكالىق اۋىتقۋلار جيىنتىعى. ونى حرونولوگيالىق قارتايۋمەن سالىستىرعاندا كلاسسيفيكاسيالاۋ كۇردەلى بولىپ كەلەدى. پسيحولوگيالىق قارتايۋ دەپ ادام ءوزىن قارت رەتىندە ۇعىنا باستاعان ءساتتى ايتۋعا بولادى. الەۋمەتتىك قارتايۋ - بارلىق اتالعان قارتايۋ تۇرلەرىنىڭ بەلگىلەرىنە نەگىزدەلگەن، ءبىراق ول وتكەن ءومىر، باسىنان وتكىزگەن اۋرۋلار جانە ەموسيالىق سەزىمدەردىڭ قاراپايىم جيىنتىعىن عانا ەمەس، قارتايۋ تۇرلەرىنىڭ سينتەزى بولىپ تابىلادى. وتكەن شاقتا، قازاقتار كارىلىكتى جەتپىس ءتورت جاستان باستالادى دەپ ساناعان. ءدان - داۋلەت، ىرىس - بەرەكە، مال - مۇلكى مولايعان، تامىرى تەرەڭگە كەتىپ، بۇتاعى ءتورت قۇبىلاعا تەڭ تاراعان اتا قازاق. ءۇرىم بۇتاعىنىڭ كەلەشەگىنە ۇنەمى كوڭىل ءبولىپ، قايعى ۋايىم ويلايتىن، كۇش قۋاتىنا شەك كەلتىرە باستاعان، قارتتىق جاسى تايانعان، اقساقال. قازاق دۇرىس قارتايا بىلگەن. بۇل جاستا قازاق اق ءوڭدى كيىمدەردى تۇتىناتىن، قول - اياعىن، ءۇستى – باسىن مۇنتازاداي تازا ۇستايتىن، بالا - شاعاسى جاس بالاداي ماپەلەپ، اسىراپ - ساقتاپ، كۇتىپ - باعاتىن اقۋىز بالاپان جاس. قوساعىمەن قوسا قارتايعان ناعىز باقىتتىلار جاسى. قارتتار - تاريح، قازىنا، ەل قازىعى.«ەسىك الدى توبە بولسا، ەرتتەپ قويعان اتپەن تەڭ. اقىلدى قارتىڭ بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ»،«اقىلدى قاريا - اعىپ جاتقان داريا»، «قارياسى بار ءۇي - قۇتى بار ءۇي» ەكەنى اقيقات. اتالارىمىز: «جاس كەزىمدە بەينەت بەر، قارتايعاندا داۋلەت بەر» دەپ تىلەي ءجۇرىپ، قارتتىق كەلمەي قويمايتىن تابيعي قۇبىلىس ەكەندىگىن تۇسىنگەن. قازاقتىڭ قارتتىق شاعىنداعى باعىم - كۇتىم، قامقورلىققا الۋ ءىسى، سىيلاپ قۇرمەتتەۋ ادەت - ادەبى وراسان اسقاق. وعان ەشبىر ۇلت تەڭەسە المايدى. سوندىعىنان بولار قازاق دۇرىس تا، ءماندى قارتايادى. ولاردا، تورىعۋ، مۇڭعا باتۋ، ءتۇڭىلۋ دەگەن بولمايدى. ومىردەن ءتۇڭىلىپ، قالعان عۇمىرىن تارك ەتۋ، ءۇمىتىن ءۇزۋ، ىشكىلىككە - ناشاقورلىققا، اشكوزدىككە سالىنۋ ەشۋاقىتتا بولماعان. ال، جاستىعىن اڭساۋ، تۇرعىلاستارىنان اجىراپ، جەتىمسىرەۋ، ارينە بولعان.
«جاسىم جۇزگە كەلسە دە، ولگىم كەلمەيدى، قارا جەردىڭ قوينىنا كىرگىم كەلمەيدى دەسىپ»، ۇرپاقتارى ءۇشىن بارلىق يگىلىكتى جاساپ، كادىمگى ادام بولىپ، جاراتۋشىنىڭ بەرگەن جاسىن جاساپ ومىردەن وزۋدى تىلەيتىنى راس. ءبىر دە سىرىم بالا سول وڭىرگە باتىرلىق، بيلىك اتاعى جايىلعان مالايسارىعا سالەم بەرە بارادى.- ۋا، قاي بالاسىڭ؟ - داتتىڭ بالاسىمىن.- قوي جايا المايتىن جاماننان قولاقپانداي ۇل تۋدى دەپ ەدى، ءسىرا، سول بولارسىڭ؟- بولساق بولارمىز. ءبىراق ءبىر قۇشاق وتىننان ءبىر وقتاۋلىق ءمۇسىن شىعادى دەۋشى ەدى. اكەم جامان بولسا، سونداي - اق بولار. ءوزىڭدى قازىنالى قارت ەكەن دەسەم، قازىمىر قارت پا ەدىڭ؟- بالا، اكەڭ ناشار بولعانمەن شەشەڭ پىسىق ەدى. كۇندىز كەلگەن جيىرما ادامدى، تۇندە كەلگەن جيىرما ادامدى رەنجىتپەي اتقارۋشى ەدى، شەشەڭە تارتقان بولارسىڭ.- شەشەم پىسىق بولسا، ونىڭ نەسىن ايىپ كوردىڭىز؟ اكەم بي بولماسا دا، بي تۇسەتىن ءۇي بولىپتى. شەشەم كۇندىز كەلگەن جيىرما كىسىنى، تۇندە كەلگەن جيىرما كىسىنى رەنجىتپەي اتتاندىرسا - قىرىق ادام ەكەن، قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەگەن، وندا قىدىر دارىعان بولار. شال ءۇش ءتۇرلى دەۋشى ەدى: قازىمىر شال، قادىرسىز شال، قىدىرىمپاز شال. ءوزىڭىز سونىڭ قايسىسىز؟ - بالام، سىنايىن دەپ ايتقان ءبىر - ەكى اۋىز ءسوزىمدى كوڭىلىڭە الما؟ جاماننان جاقسى تۋادى - ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان جامان تۋادى - ءبىر ەلتىرىگە العىسىز. سەن دە ماعان شالدىڭ ءۇش ءتۇرىن ايتىپ قارسى سىن قويدىڭ عوي. كىسىنىڭ ءقادىرىن وزىنەن سۇراماس بولار. ءقادىرسىز دەسەڭ - حالقىمنان سۇرا، قىدىرىمپاز دەسەڭ - كورشىمنەن سۇرا، قازىمىر دەسەڭ - كەمپىرىم ءولىپ، كەلىنگە قاراعان جەتىم شالمىن، كەلىنىمنەن سۇرا. ەندى كەلگەن جۇمىسىڭدى ايت؟ سىرىمنىڭ كوڭىلى جادىراپ سوندا بىلاي دەپتى:- اۋىلىڭنىڭ الدىندا توبە بولسا، ەرتتەۋلى تۇرعان اتپەن تەڭ، اۋلىڭدا اقىلدى قارت بولسا، جازىلىپ قالعان حاتپەن تەڭ دەۋشى ەدى. سالەم بەرىپ، باتا العالى كەلدىم.- جارايدى، بالام! – دەپ باتاسىن بەرىپتى.
باۋىرجان مومىش ۇلى جاسى ۇلكەن قارتتاردى شال، قاريا، اقساقال، ابىز دەپ تورتكە بولگەن. وتباسى، وشاق قاسىنان ۇزاپ شىعا الماي، ءتۇتىن اڭدىپ، ءۇي ارالاپ، ساياسي وسەك ايتاتىن قارت – شال. ءوز اۋلەتىن شاشاۋ شىعارماي ۋىسىندا ۇستاپ، بيلىك جۇرگىزگەن قارتتى قاريا دەپ، تۇتاس ءبىر اۋىلدىڭ جوق - جىتىگىن تۇگەندەپ، جىرتىعىن بۇتىندەپ، ازاماتىن اتقا مىنگىزىپ، ايدىنىن اسىرىپ وتىراتىن قارتتى اقساقال دەپ، بۇكىل ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، نامىسىن جىرتىپ، داۋ - دامايىن شەشىپ، ارعى - بەرگى تاريحتان اڭگىمە قوزعاپ، تۇلا بويىنا ۇلتتىق رۋح، ىزگى قاسيەتتەردى مولىنان سىڭىرگەن قارتتى ابىز دەپ اتاعان. كوپەن امىربەك. (ەگەۋلى نايزانىڭ جازباسىنان) مەنىڭ «اكادەميك اتالارىمنىڭ» تۇجىرىمىن، شەت جۇرتتىق عالىمدارىنىڭ تۇيىندەرىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. قايسىسى قازاققا جۋىق ەكەنىن اڭعاراتىن بولاسىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ وتكەن جىل سوڭىنداعى مالىمەتىنە سۇيەنسەك. 2017 جىلدىڭ باسىندا حالىق سانى 17 917 915 ادامدى قۇراعان. ال اعىمداعى ساتتە 18 146 778 ادامعا جەتكەن. ونىڭ ىشىندە ەر ادامداردىڭ سانى 8 785 273 - ءتى قۇراسا، ايەلدەر 9 361 505 - كە جەتىپ وتىر. بۇگىنگى تاڭدا حالىقتىڭ 15 جاسقا دەيىنگى سانى 21، 6 %- دى قۇراسا، 15 جاستان 65 جاسقا دەيىنگى حالىق سانى – 71%- عا تەڭ. ال 65 جاستان اسقان ادامدار سانى 7، 4 %- دى قۇراپ وتىر. 15 جاستان كىشى ادامدار سانى 3 890 984 - ءتى قۇراسا، ونىڭ ىشىندە ۇلدار – 1 987 807، ال قىزدار – 1 903 177. سونداي - اق، 15 جاستان 65 جاسقا دەيىنگى (14 جاستان اسقان جانە 65 جاسقا تولماعان) حالىق سانى – 12 890 235 بولسا، ونىڭ ىشىندە ەر ادامدار – 6 246 903 بولسا، ايەلدەر – 6 573 332. ال 64 جاستان اسقان ەر ادامدار سانى – 456 532، ايەلدەر سانى 876 974. قازاقستانداعى ەر ادامدار مەن ايەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا كەلەر بولساق، ەر ادامدار 63، 2 جاس، ال ايەلدەردىڭ 74، 1 جىل ءومىر ءسۇرۋى كۇتىلەدى ەكەن. بۇل ساندار الداعى ادام ساناعىندا ناقتىلاناتىنى بەلگىلى.
وسى ساندارعا سۇيەنىپ، ەلىمىزدەگى قارتتار تىرلىگىنىڭ ءحالى، قوعامداعى ولاردىڭ يەلەنىپ وتىرعان ورنى، تيگىزىپ وتىرعان كومەگى مەن ىقپالى، جاس ۇرپاقتى جەتەلەپ، اقىل - كەڭەس بەرىپ، تاجىريبەسى مەن ءبىلىمىن جالعاستىرۋداعى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن وزگەشەلىكتەرى، قول جەتكىزگەن تابىستارى جايلى تالاي اڭگىمە قوزعاۋعا بولادى. سونداي - اق، اعا ۇرپاق پەن جاڭا ۇرپاق اراسىنداعى وي - سانا، پىكىر - پاراسات اراسىنداعى تاريحي جالعاسىپ كەلە جاتقان ءبىر - بىرىنە كوڭىل تولماۋ - شىلىقتىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرىن، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايىمىزداعى بۇل قاتىناستىڭ كەمشىلىكتەرىن دە باجايلاپ باعادارلاي الامىز. كەمەلدەنۋ قازاق تانىمىندا قىرىقتان جەتپىس تورتكە دەيىن سوزىلادى. ول دامۋدىڭ ءۇش داعدارىسىن باستان كەشىرەدى. قىسقا قايىرساق، ەلۋدىڭ، الپىستىڭ جانە جەتپىستىڭ كەمەلدەنۋ كەزەڭدەرىن ارتقا تاستاپ، بارلىعىنىڭ جەتىستىگىن كوزبەن كورىپ، كەمىستىگىن باستان كەشىرەدى. بۇل كەزەڭدە ءاربىر ءىس پەن دامۋدىڭ جويقىن تابىستارى، وتە ايقىن جانە اشىق تۇرادى، كوپكە دە كورىنە الادى. وزگەرىستەر قالىپتى تۇردە، نە باياۋ نە جىلدام ءجۇرىلۋى مۇمكىن بولۋىمەن قاتار، كوپشىلىك ادامدا ەرەكشە بەلگى بەرمەسە دە، وزىندىك باعىتىنان اينىماي قالىپتى ءجۇرىپ جاتادى.
كەمەل شاق كەزەڭى – تۇلعا ءومىر جولىنىڭ شىرقاۋ شىڭى، اسىرەسە، ادامنىڭ دەنى ساۋ، كۇش - قۋاتى، سەرگەكتىگى، ءبىلىمى، تاجىريبەسى جەتىلگەن كەزەڭ. ادام بۇل ۋاقىتتا كاسىبي شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا جانە قوعامدا بەلگىلى ءبىر ورىنعا قول جەتكىزەدى. ونىڭ پىكىرىمەن ارىپتەستەرى دە، باسشىلارى دا ساناسادى. قاعيدا بويىنشا، بۇدان بۇرىنعى جاس كەزەڭدەرىنە قاراعاندا، ونىڭ كۇش - قۋاتى ازايا تۇسەدى، ءبىراق كاسىبي مىندەتتەرىن ول مول تاجىريبەسىنىڭ، ءوز جۇمىسىن ۇيىمداستىرا جانە اينالاسىنا كومەكشىلەر جيناي ءبىلۋىنىڭ ەسەبىنەن تابىستى شەشەدى. بۇل جاس كەزەڭىندە كاسىبي تاجىريبە جانە ادامدارمەن قارىم - قاتىناس تاجىريبەسى جيناقتالادى. تاجىريبەسىن ارى قاراي بەرۋ قاجەتتىلىگى «شاكىرت جاساۋ»، ءىزباسار ارقىلى ىسكە اسىرىلادى. قىرقىنشى جىلداردىڭ داعدارىسىن ەڭسەرگەن ادام ءۇشىن كوكجيەك كەڭەيىپ، ءومىردىڭ نەگىزدەمەلەرى تەرەڭدەي تۇسەدى، جاڭا جانە الىسقا اپاراتىن ماسەلەلەر پايدا بولادى. ءومىر قىزىقتىراق بولا تۇسەدى، كۇندەلىكتى پروبلەمالار كەيىن ىعىستىرىلادى. ەندى اۋقىمدى ءىس - ارەكەتتەردى جوسپارلاۋ مەن ۇيىمداستىرۋدىڭ جالپى ماسەلەلەرى كوبىرەك قىزىقتىراتىن بولادى. جاستاردىڭ ءوز ومىرلەرىنىڭ وكتەم ساتىسىنداعى دامۋىن باقىلاي وتىرىپ، بەيتانىس جانە تەرەڭ قۋانىش سەزىمىن باستان كەشىرەدى. بۇنداي جاعدايدا جاستارعا كەڭەسىمەن نە ىسىمەن كومەك كورسەتىپ، ولاردىڭ ريزالىقتارىن الۋعا بولادى. بۇل اسىرەسە كاسىبي تۇرعىدان جاستارعا ءبىلىم بەرۋمەن جانە ولاردىڭ تاربيەسىمەن اينالىساتىن ادامدار ءۇشىن ماڭىزدى. جۇيەلى تۇردە داميتىن ادام ءومىرىنىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا ەكىنشى شىعارماشىلىق شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى. ول ءوزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىن جيناقتاپ قورىتىپ، ونى رەتكە كەلتىرە الادى جانە ونى ءوز جۇمىسىنا ەندىرۋ ءۇشىن ونىڭ ومىرلىك كۇشتەرى ءالى دە جەتكىلىكتى بولادى. بۇل جاس – بارىنشا كوپ جانە اۋقىمدى جەتىستىكتەر كەزەڭى. كەمەل جاستاعى ادام تۇلعاسىنا نەعۇرلىم ءتان بەلگىلەر ۇمتىلىستارىنىڭ شىنايىلىعى، وندىرىستىك، وتباسىلىق جانە جەكە ومىرىندە ءوزىن - ءوزى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىنا باسا كوڭىل ءبولۋ، ءوز دامۋ كەڭىستىگى ءۇشىن كۇرەس، ءوز دەنساۋلىق جاعدايىنا باسا كوڭىل اۋدارۋ، ەموسيونالدىق يكەمدىلىك، تۇرمىستاعى تۇراقتىلىققا دەگەن قۇشتارلىق بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ ەرەسەكتىك شاق داعدارىسىندا تاباتىن قۇندىلىقتارى – سانالى بولمىستىڭ قۇندىلىقتارى. كەمەل جاستاعى ادام ولاردى ءوزىنىڭ ءومىر تۋرالى تۇسىنىكتەرىنە سايكەس دەپ مويىنداپ، نەمەسە ولاردىڭ ورنىن باساتىن رەتىندە دامىتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار، وسى قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، ولاردىڭ يەلەنۋشىسى بولىپ تابىلادى، ولاردى ءوزىنىڭ جەكە ومىرىندە ىسكە اسىرادى. كەمەل شاعىندا ادام ءوزىنىڭ بارلىق دەرلىك ىشكى سەزىم كۇشتەرىنىڭ ناعىز باسقارۋشىسىنا اينالادى؛ ولار ەندى شىندىق ءومىردىڭ كەمەلدىگىن ونىڭ بارلىق ولشەمدەرىندە: ءىس - ارەكەتتەردە، قاتىناستاردا، دۇنيەگە كوزقاراسىندا قالىپتاستىرا وتىرىپ، سانالى تۇردە ىسكە اسىرا الادى. ماسەلەن، كاسىبي شەبەرلىكتە حاباردارلىقتى ۇزدىكسىز دامىتۋ، ماماندانۋدى تەرەڭدەتۋ، تيپتىك تاپسىرمالار مەن جاعدايلاردى تەز تانۋ ورىن الادى، بۇل جادىنداعىنى كەڭىنەن ىزدەستىرۋ قاجەتتىلىگىن، پروبلەمالاردى شەشۋدە جالپىلاما ويلاۋ داعدىلارىن بارىنشا ازايتادى. جۇمىس بارىسىندا كوبىنەسە تەك وزدەرىنە سەنۋلەرىنە – كوپ ويلاۋلارىنا، ىنتالىلىق تانىتۋلارىنا، وزدىگىنەن شەشىمدەر قابىلداۋلارىنا تۋرا كەلەتىن كەمەل جاستاعى ادامدار ينتەللەكتۋالدىق يكەمدىلىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى. بيولوگيالىق تۇرعىدان ومىرلىك كۇشتەردىڭ سارقىلۋ ۋاقىتى باستالادى. ايەلدەردە، بۇدان باسقا، رەپرودۋكتيۆتى كەزەڭنىڭ انىق كورىنگەن اياقتالۋى وسى جىلدارعا ءدوپ كەلەدى. ومىرلىك كۇشتەردىڭ سارقىلۋى دەنە ۇلپالارىنىڭ ينۆوليۋسياسىنا نەگىزدەلەدى. ادام دەنەسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ءوز ءومىر قيسىنى بولادى. بۇكىل بۇلشىق ەتتەر دە يكەمدىلىگىن جوعالتادى؛ بۇل كەمەل جاستاعى ادامنىڭ سول ءبىر جۇمىستىڭ وزىنە جاس كەزىندەگىگە قاراعاندا كوبىرەك كۇش - قۋات جۇمساۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل وزگەرىس بىرتىندەپ كەلەدى. كوبىنەسە بۇنى ول انىق كورىنەتىن بەلگىلى ءبىر جاعدايدا، كەنەتتەن بايقايدى. ەڭ ماڭىزدى جانە ەڭ بەلگىلى وزگەرىس – ەندوكريندى بەزدەردىڭ وزگەرۋى. ەركەك پەن ايەلدىڭ جىنىس بەزدەرى قىزمەتىندە ينۆوليۋسيا ۇدەرىسى باستالادى. كەمەلدەنۋ – كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن ومىرلەرىنىڭ ەڭ ۇزاق كەزەڭى بولىپ تابىلادى. ونىڭ شەكتەرىن ءار اۆتور ءار ءتۇرلى بەلگىلەيدى: 50 - 55 - تەن 65 - 70 - كە دەيىن. وسى شاقتا ونى زەينەتكە شىعۋ جاسىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر. ال، قازاق ادامتانۋشىلارى ءوز باستارىنان كەشكەن ناقتىلىلى ءومىر تاجىريبەسى نەگىزىندە ايقىنداپ وتىرعان، ايتالىق؛ «... جەتپىستە جەر تايانباي تۇرا المايسىڭ، سەكسەندە سەلكىلدەگەن شال بولارسىڭ...، توقساندا تورعايداي ءحالىڭ بولار...»- دەگەن ءتارىزدى كەمەل جاسىنداعى ادامداردىڭ ءىس - ارەكتىن، مىنەز - قۇلقىن، ءجاي - كۇيىن جان - جاقتى جىرلاپ، انىق سيپاتتاعان. قارتتىق تۋرالى، ءان - كۇي، ولەڭ جىر قازاقتا وتە كوپ. ال، قارتتاردى كەمەل كىسى دەگەننەن گورى «ۇلكەن كىسى» دەۋ باسىمىراق بولعان. كەيۋانانىڭ ءوزىن «ۇلكەن كىسى دەيدى. ەلۋ شىلبىردان الدى، الپىس تىزگىننەن الدى، جەتپىس ورە سالدى، سەكسەن – تۇساۋ سالدى، توقسان – تولقىپ قالدى. سەكسەندە سەگىز بايلىق، سەگىز جارلىلىق. سەكسەن – جەرمەن جەكسەن. الپىسقا كەلگەندە، التى اعاڭ بولسىن. جەتپىسكە كەلگەندە جەتى ءىنىڭ بولسىن. الپىس — دەر شاعى، جەتپىس — ءمار شاعى، سەكسەن — جەر شاعى توقسان — شەر شاعى، ءجۇز — قور شاعى... جاسىندا بايقارى جوقتىڭ. جاسى جەتكەندە ايتارى جوق. قارتايدىم دەپ، قايعىرما، جاس بالا بار ارتىندا، جالعىزبىن دەپ، قايعىرما، جاقسىلار بار ارتىندا. التىعا دەيىن بالا ەركە، الپىستان كەيىن شال ەركە. قارتتاردىڭ جاسىن، قازاق قۇلپىرتىپ وتىرىپ اتاپ كەلگەن. مىسالى؛ 50 مەن 60 جاس ارالىعى – جىگىت اعاسى، سارى كىدىر ايەل. 60 پەن 70 جاس ارالىعى - قاراساقال، اتا، قارا كەمپىر، اپا، اجە. 70 پەن 80 جاس ارالىعى - اقساقال، اقبۇرىم. 80 مەن 90 جاس ارالىعى – اق ۇرپەك شال، اق ۇرپەك انا، قارت، قاريا. 90 مەن 100 جاس ارالىعى - سەلكىلدەك شال، سەلكىلدەك كەمپىر. 60 جاس - پايعامبار جاسى، الپىستىڭ اسقارى، الپىستىڭ اسۋى، اسقارالى الپىس. 70 جاس – جەتپىس - ءتىڭ بەلەسى دانالىق جاسى. 80 جاس - سەكسەننىڭ سەڭگىرى. قازىنالى جاس. 90 جاس. ابىزدىق جاس.
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى 23 قىركۇيەك 2019
رۋحاني قارتايۋ - ءتان مۇقالۋىنان بۇرىن جان جۇتاپ، جۇيە جۇيكە ءتۇتىلىپ، جان كومەسكىلەنۋى. قوعامدىق ورتادان وقشاۋلانۋى. رۋحاني قارتايۋ وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. اعىلشىن پسيحولوگى ۆ. گەنري قارت ادامداردىڭ بويىنداعى پسيحيكالىق ەنەرگياسى بويىنشا ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرادى. ولار: ءبىرىنشى توپقا ءوز جۇمىس ورنىندا قالا وتىرىپ قوعام الدىندا بەلگىلى ءبىر مىندەتتەردى اتقاراتىن، بەلسەندى ءارى قۋاتتى بولىپ قالا بەرەتىن قارتتاردى جاتقىزادى. ەكىنشى توپقا قوعامدىق مىندەتتەردى اتقارمايتىن، دەگەنمەن جەكە ءوزىنىڭ ىسىمەن (حوببي) اينالىساتىن قارتتار. ءۇشىنشى توپقا ءالسىز پسيحولوگيا - لىق قۋاتقا يە، قولى بوس نەمەسە تەك ءولىم عانا ويلايتىن قارتتاردى جاتقىزادى.. سوسيولوگ ا. كاچكين قارتتاردىڭ قىزىعۋشىلىق دەڭگەيلەرىنە بايلانىستى ولاردى بىلايشا جىكتەيدى. وتباسىلىق قۇندىلىعى باسىم تيپ (وتباسى يگىلىگىن ويلاۋشى)؛ - «جالعىزدىق» ءتيپى (ءوز ەستەلىكتەرى جانە وزىمەن - ءوزى ءومىر ءسۇرۋشى)؛ - شىعارماشىلىق تيپ (ءوز ۋاقىتىن شىعارماشىلىقپەن ۇيىمداستىرۋشى)؛ - الەۋمەتتىك تيپ (زەينەتتە دە قوعامدىق پايدالى ەڭبەكپەن اينالىسۋشى)؛ - ساياسي تيپ (ءوز ءومىرىن ساياسي وزگەرىستەرمەن تولىقتىرۋشى)؛ - ءدىني تيپ؛ - ءسونۋشى تيپ (ءومىرىن جاڭا ىستەرمەن تولىقتىرماعان، بار كۇشىن يكەمدى پايدالانا بىلمەۋشى)؛ - اۋرۋشاڭ تيپ (كوپ جاعدايدا اۋرۋ ەمەس، تەك وزدەرىنە اۋرۋ ويلاپ تاۋىپ الۋشىلار). حرونولوگيالىق (كالەندارلىق) قارتايۋ - بۇل ءومىر سۇرگەن جىلدار سانى بولىپ تابىلادى.
فيزيولوگيالىق (دەنەلىك) قارتايۋ – دەنساۋلىق جاعدايى، اعزانىڭ سوماتيكالىق اۋىتقۋلار جيىنتىعى. ونى حرونولوگيالىق قارتايۋمەن سالىستىرعاندا كلاسسيفيكاسيالاۋ كۇردەلى بولىپ كەلەدى. پسيحولوگيالىق قارتايۋ دەپ ادام ءوزىن قارت رەتىندە ۇعىنا باستاعان ءساتتى ايتۋعا بولادى. الەۋمەتتىك قارتايۋ - بارلىق اتالعان قارتايۋ تۇرلەرىنىڭ بەلگىلەرىنە نەگىزدەلگەن، ءبىراق ول وتكەن ءومىر، باسىنان وتكىزگەن اۋرۋلار جانە ەموسيالىق سەزىمدەردىڭ قاراپايىم جيىنتىعىن عانا ەمەس، قارتايۋ تۇرلەرىنىڭ سينتەزى بولىپ تابىلادى. وتكەن شاقتا، قازاقتار كارىلىكتى جەتپىس ءتورت جاستان باستالادى دەپ ساناعان. ءدان - داۋلەت، ىرىس - بەرەكە، مال - مۇلكى مولايعان، تامىرى تەرەڭگە كەتىپ، بۇتاعى ءتورت قۇبىلاعا تەڭ تاراعان اتا قازاق. ءۇرىم بۇتاعىنىڭ كەلەشەگىنە ۇنەمى كوڭىل ءبولىپ، قايعى ۋايىم ويلايتىن، كۇش قۋاتىنا شەك كەلتىرە باستاعان، قارتتىق جاسى تايانعان، اقساقال. قازاق دۇرىس قارتايا بىلگەن. بۇل جاستا قازاق اق ءوڭدى كيىمدەردى تۇتىناتىن، قول - اياعىن، ءۇستى – باسىن مۇنتازاداي تازا ۇستايتىن، بالا - شاعاسى جاس بالاداي ماپەلەپ، اسىراپ - ساقتاپ، كۇتىپ - باعاتىن اقۋىز بالاپان جاس. قوساعىمەن قوسا قارتايعان ناعىز باقىتتىلار جاسى. قارتتار - تاريح، قازىنا، ەل قازىعى.«ەسىك الدى توبە بولسا، ەرتتەپ قويعان اتپەن تەڭ. اقىلدى قارتىڭ بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ»،«اقىلدى قاريا - اعىپ جاتقان داريا»، «قارياسى بار ءۇي - قۇتى بار ءۇي» ەكەنى اقيقات. اتالارىمىز: «جاس كەزىمدە بەينەت بەر، قارتايعاندا داۋلەت بەر» دەپ تىلەي ءجۇرىپ، قارتتىق كەلمەي قويمايتىن تابيعي قۇبىلىس ەكەندىگىن تۇسىنگەن. قازاقتىڭ قارتتىق شاعىنداعى باعىم - كۇتىم، قامقورلىققا الۋ ءىسى، سىيلاپ قۇرمەتتەۋ ادەت - ادەبى وراسان اسقاق. وعان ەشبىر ۇلت تەڭەسە المايدى. سوندىعىنان بولار قازاق دۇرىس تا، ءماندى قارتايادى. ولاردا، تورىعۋ، مۇڭعا باتۋ، ءتۇڭىلۋ دەگەن بولمايدى. ومىردەن ءتۇڭىلىپ، قالعان عۇمىرىن تارك ەتۋ، ءۇمىتىن ءۇزۋ، ىشكىلىككە - ناشاقورلىققا، اشكوزدىككە سالىنۋ ەشۋاقىتتا بولماعان. ال، جاستىعىن اڭساۋ، تۇرعىلاستارىنان اجىراپ، جەتىمسىرەۋ، ارينە بولعان.
«جاسىم جۇزگە كەلسە دە، ولگىم كەلمەيدى، قارا جەردىڭ قوينىنا كىرگىم كەلمەيدى دەسىپ»، ۇرپاقتارى ءۇشىن بارلىق يگىلىكتى جاساپ، كادىمگى ادام بولىپ، جاراتۋشىنىڭ بەرگەن جاسىن جاساپ ومىردەن وزۋدى تىلەيتىنى راس. ءبىر دە سىرىم بالا سول وڭىرگە باتىرلىق، بيلىك اتاعى جايىلعان مالايسارىعا سالەم بەرە بارادى.- ۋا، قاي بالاسىڭ؟ - داتتىڭ بالاسىمىن.- قوي جايا المايتىن جاماننان قولاقپانداي ۇل تۋدى دەپ ەدى، ءسىرا، سول بولارسىڭ؟- بولساق بولارمىز. ءبىراق ءبىر قۇشاق وتىننان ءبىر وقتاۋلىق ءمۇسىن شىعادى دەۋشى ەدى. اكەم جامان بولسا، سونداي - اق بولار. ءوزىڭدى قازىنالى قارت ەكەن دەسەم، قازىمىر قارت پا ەدىڭ؟- بالا، اكەڭ ناشار بولعانمەن شەشەڭ پىسىق ەدى. كۇندىز كەلگەن جيىرما ادامدى، تۇندە كەلگەن جيىرما ادامدى رەنجىتپەي اتقارۋشى ەدى، شەشەڭە تارتقان بولارسىڭ.- شەشەم پىسىق بولسا، ونىڭ نەسىن ايىپ كوردىڭىز؟ اكەم بي بولماسا دا، بي تۇسەتىن ءۇي بولىپتى. شەشەم كۇندىز كەلگەن جيىرما كىسىنى، تۇندە كەلگەن جيىرما كىسىنى رەنجىتپەي اتتاندىرسا - قىرىق ادام ەكەن، قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەگەن، وندا قىدىر دارىعان بولار. شال ءۇش ءتۇرلى دەۋشى ەدى: قازىمىر شال، قادىرسىز شال، قىدىرىمپاز شال. ءوزىڭىز سونىڭ قايسىسىز؟ - بالام، سىنايىن دەپ ايتقان ءبىر - ەكى اۋىز ءسوزىمدى كوڭىلىڭە الما؟ جاماننان جاقسى تۋادى - ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان جامان تۋادى - ءبىر ەلتىرىگە العىسىز. سەن دە ماعان شالدىڭ ءۇش ءتۇرىن ايتىپ قارسى سىن قويدىڭ عوي. كىسىنىڭ ءقادىرىن وزىنەن سۇراماس بولار. ءقادىرسىز دەسەڭ - حالقىمنان سۇرا، قىدىرىمپاز دەسەڭ - كورشىمنەن سۇرا، قازىمىر دەسەڭ - كەمپىرىم ءولىپ، كەلىنگە قاراعان جەتىم شالمىن، كەلىنىمنەن سۇرا. ەندى كەلگەن جۇمىسىڭدى ايت؟ سىرىمنىڭ كوڭىلى جادىراپ سوندا بىلاي دەپتى:- اۋىلىڭنىڭ الدىندا توبە بولسا، ەرتتەۋلى تۇرعان اتپەن تەڭ، اۋلىڭدا اقىلدى قارت بولسا، جازىلىپ قالعان حاتپەن تەڭ دەۋشى ەدى. سالەم بەرىپ، باتا العالى كەلدىم.- جارايدى، بالام! – دەپ باتاسىن بەرىپتى.
باۋىرجان مومىش ۇلى جاسى ۇلكەن قارتتاردى شال، قاريا، اقساقال، ابىز دەپ تورتكە بولگەن. وتباسى، وشاق قاسىنان ۇزاپ شىعا الماي، ءتۇتىن اڭدىپ، ءۇي ارالاپ، ساياسي وسەك ايتاتىن قارت – شال. ءوز اۋلەتىن شاشاۋ شىعارماي ۋىسىندا ۇستاپ، بيلىك جۇرگىزگەن قارتتى قاريا دەپ، تۇتاس ءبىر اۋىلدىڭ جوق - جىتىگىن تۇگەندەپ، جىرتىعىن بۇتىندەپ، ازاماتىن اتقا مىنگىزىپ، ايدىنىن اسىرىپ وتىراتىن قارتتى اقساقال دەپ، بۇكىل ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، نامىسىن جىرتىپ، داۋ - دامايىن شەشىپ، ارعى - بەرگى تاريحتان اڭگىمە قوزعاپ، تۇلا بويىنا ۇلتتىق رۋح، ىزگى قاسيەتتەردى مولىنان سىڭىرگەن قارتتى ابىز دەپ اتاعان. كوپەن امىربەك. (ەگەۋلى نايزانىڭ جازباسىنان) مەنىڭ «اكادەميك اتالارىمنىڭ» تۇجىرىمىن، شەت جۇرتتىق عالىمدارىنىڭ تۇيىندەرىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. قايسىسى قازاققا جۋىق ەكەنىن اڭعاراتىن بولاسىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ وتكەن جىل سوڭىنداعى مالىمەتىنە سۇيەنسەك. 2017 جىلدىڭ باسىندا حالىق سانى 17 917 915 ادامدى قۇراعان. ال اعىمداعى ساتتە 18 146 778 ادامعا جەتكەن. ونىڭ ىشىندە ەر ادامداردىڭ سانى 8 785 273 - ءتى قۇراسا، ايەلدەر 9 361 505 - كە جەتىپ وتىر. بۇگىنگى تاڭدا حالىقتىڭ 15 جاسقا دەيىنگى سانى 21، 6 %- دى قۇراسا، 15 جاستان 65 جاسقا دەيىنگى حالىق سانى – 71%- عا تەڭ. ال 65 جاستان اسقان ادامدار سانى 7، 4 %- دى قۇراپ وتىر. 15 جاستان كىشى ادامدار سانى 3 890 984 - ءتى قۇراسا، ونىڭ ىشىندە ۇلدار – 1 987 807، ال قىزدار – 1 903 177. سونداي - اق، 15 جاستان 65 جاسقا دەيىنگى (14 جاستان اسقان جانە 65 جاسقا تولماعان) حالىق سانى – 12 890 235 بولسا، ونىڭ ىشىندە ەر ادامدار – 6 246 903 بولسا، ايەلدەر – 6 573 332. ال 64 جاستان اسقان ەر ادامدار سانى – 456 532، ايەلدەر سانى 876 974. قازاقستانداعى ەر ادامدار مەن ايەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا كەلەر بولساق، ەر ادامدار 63، 2 جاس، ال ايەلدەردىڭ 74، 1 جىل ءومىر ءسۇرۋى كۇتىلەدى ەكەن. بۇل ساندار الداعى ادام ساناعىندا ناقتىلاناتىنى بەلگىلى.
وسى ساندارعا سۇيەنىپ، ەلىمىزدەگى قارتتار تىرلىگىنىڭ ءحالى، قوعامداعى ولاردىڭ يەلەنىپ وتىرعان ورنى، تيگىزىپ وتىرعان كومەگى مەن ىقپالى، جاس ۇرپاقتى جەتەلەپ، اقىل - كەڭەس بەرىپ، تاجىريبەسى مەن ءبىلىمىن جالعاستىرۋداعى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن وزگەشەلىكتەرى، قول جەتكىزگەن تابىستارى جايلى تالاي اڭگىمە قوزعاۋعا بولادى. سونداي - اق، اعا ۇرپاق پەن جاڭا ۇرپاق اراسىنداعى وي - سانا، پىكىر - پاراسات اراسىنداعى تاريحي جالعاسىپ كەلە جاتقان ءبىر - بىرىنە كوڭىل تولماۋ - شىلىقتىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرىن، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايىمىزداعى بۇل قاتىناستىڭ كەمشىلىكتەرىن دە باجايلاپ باعادارلاي الامىز. كەمەلدەنۋ قازاق تانىمىندا قىرىقتان جەتپىس تورتكە دەيىن سوزىلادى. ول دامۋدىڭ ءۇش داعدارىسىن باستان كەشىرەدى. قىسقا قايىرساق، ەلۋدىڭ، الپىستىڭ جانە جەتپىستىڭ كەمەلدەنۋ كەزەڭدەرىن ارتقا تاستاپ، بارلىعىنىڭ جەتىستىگىن كوزبەن كورىپ، كەمىستىگىن باستان كەشىرەدى. بۇل كەزەڭدە ءاربىر ءىس پەن دامۋدىڭ جويقىن تابىستارى، وتە ايقىن جانە اشىق تۇرادى، كوپكە دە كورىنە الادى. وزگەرىستەر قالىپتى تۇردە، نە باياۋ نە جىلدام ءجۇرىلۋى مۇمكىن بولۋىمەن قاتار، كوپشىلىك ادامدا ەرەكشە بەلگى بەرمەسە دە، وزىندىك باعىتىنان اينىماي قالىپتى ءجۇرىپ جاتادى.
كەمەل شاق كەزەڭى – تۇلعا ءومىر جولىنىڭ شىرقاۋ شىڭى، اسىرەسە، ادامنىڭ دەنى ساۋ، كۇش - قۋاتى، سەرگەكتىگى، ءبىلىمى، تاجىريبەسى جەتىلگەن كەزەڭ. ادام بۇل ۋاقىتتا كاسىبي شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا جانە قوعامدا بەلگىلى ءبىر ورىنعا قول جەتكىزەدى. ونىڭ پىكىرىمەن ارىپتەستەرى دە، باسشىلارى دا ساناسادى. قاعيدا بويىنشا، بۇدان بۇرىنعى جاس كەزەڭدەرىنە قاراعاندا، ونىڭ كۇش - قۋاتى ازايا تۇسەدى، ءبىراق كاسىبي مىندەتتەرىن ول مول تاجىريبەسىنىڭ، ءوز جۇمىسىن ۇيىمداستىرا جانە اينالاسىنا كومەكشىلەر جيناي ءبىلۋىنىڭ ەسەبىنەن تابىستى شەشەدى. بۇل جاس كەزەڭىندە كاسىبي تاجىريبە جانە ادامدارمەن قارىم - قاتىناس تاجىريبەسى جيناقتالادى. تاجىريبەسىن ارى قاراي بەرۋ قاجەتتىلىگى «شاكىرت جاساۋ»، ءىزباسار ارقىلى ىسكە اسىرىلادى. قىرقىنشى جىلداردىڭ داعدارىسىن ەڭسەرگەن ادام ءۇشىن كوكجيەك كەڭەيىپ، ءومىردىڭ نەگىزدەمەلەرى تەرەڭدەي تۇسەدى، جاڭا جانە الىسقا اپاراتىن ماسەلەلەر پايدا بولادى. ءومىر قىزىقتىراق بولا تۇسەدى، كۇندەلىكتى پروبلەمالار كەيىن ىعىستىرىلادى. ەندى اۋقىمدى ءىس - ارەكەتتەردى جوسپارلاۋ مەن ۇيىمداستىرۋدىڭ جالپى ماسەلەلەرى كوبىرەك قىزىقتىراتىن بولادى. جاستاردىڭ ءوز ومىرلەرىنىڭ وكتەم ساتىسىنداعى دامۋىن باقىلاي وتىرىپ، بەيتانىس جانە تەرەڭ قۋانىش سەزىمىن باستان كەشىرەدى. بۇنداي جاعدايدا جاستارعا كەڭەسىمەن نە ىسىمەن كومەك كورسەتىپ، ولاردىڭ ريزالىقتارىن الۋعا بولادى. بۇل اسىرەسە كاسىبي تۇرعىدان جاستارعا ءبىلىم بەرۋمەن جانە ولاردىڭ تاربيەسىمەن اينالىساتىن ادامدار ءۇشىن ماڭىزدى. جۇيەلى تۇردە داميتىن ادام ءومىرىنىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا ەكىنشى شىعارماشىلىق شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى. ول ءوزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىن جيناقتاپ قورىتىپ، ونى رەتكە كەلتىرە الادى جانە ونى ءوز جۇمىسىنا ەندىرۋ ءۇشىن ونىڭ ومىرلىك كۇشتەرى ءالى دە جەتكىلىكتى بولادى. بۇل جاس – بارىنشا كوپ جانە اۋقىمدى جەتىستىكتەر كەزەڭى. كەمەل جاستاعى ادام تۇلعاسىنا نەعۇرلىم ءتان بەلگىلەر ۇمتىلىستارىنىڭ شىنايىلىعى، وندىرىستىك، وتباسىلىق جانە جەكە ومىرىندە ءوزىن - ءوزى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىنا باسا كوڭىل ءبولۋ، ءوز دامۋ كەڭىستىگى ءۇشىن كۇرەس، ءوز دەنساۋلىق جاعدايىنا باسا كوڭىل اۋدارۋ، ەموسيونالدىق يكەمدىلىك، تۇرمىستاعى تۇراقتىلىققا دەگەن قۇشتارلىق بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ ەرەسەكتىك شاق داعدارىسىندا تاباتىن قۇندىلىقتارى – سانالى بولمىستىڭ قۇندىلىقتارى. كەمەل جاستاعى ادام ولاردى ءوزىنىڭ ءومىر تۋرالى تۇسىنىكتەرىنە سايكەس دەپ مويىنداپ، نەمەسە ولاردىڭ ورنىن باساتىن رەتىندە دامىتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار، وسى قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، ولاردىڭ يەلەنۋشىسى بولىپ تابىلادى، ولاردى ءوزىنىڭ جەكە ومىرىندە ىسكە اسىرادى. كەمەل شاعىندا ادام ءوزىنىڭ بارلىق دەرلىك ىشكى سەزىم كۇشتەرىنىڭ ناعىز باسقارۋشىسىنا اينالادى؛ ولار ەندى شىندىق ءومىردىڭ كەمەلدىگىن ونىڭ بارلىق ولشەمدەرىندە: ءىس - ارەكەتتەردە، قاتىناستاردا، دۇنيەگە كوزقاراسىندا قالىپتاستىرا وتىرىپ، سانالى تۇردە ىسكە اسىرا الادى. ماسەلەن، كاسىبي شەبەرلىكتە حاباردارلىقتى ۇزدىكسىز دامىتۋ، ماماندانۋدى تەرەڭدەتۋ، تيپتىك تاپسىرمالار مەن جاعدايلاردى تەز تانۋ ورىن الادى، بۇل جادىنداعىنى كەڭىنەن ىزدەستىرۋ قاجەتتىلىگىن، پروبلەمالاردى شەشۋدە جالپىلاما ويلاۋ داعدىلارىن بارىنشا ازايتادى. جۇمىس بارىسىندا كوبىنەسە تەك وزدەرىنە سەنۋلەرىنە – كوپ ويلاۋلارىنا، ىنتالىلىق تانىتۋلارىنا، وزدىگىنەن شەشىمدەر قابىلداۋلارىنا تۋرا كەلەتىن كەمەل جاستاعى ادامدار ينتەللەكتۋالدىق يكەمدىلىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى. بيولوگيالىق تۇرعىدان ومىرلىك كۇشتەردىڭ سارقىلۋ ۋاقىتى باستالادى. ايەلدەردە، بۇدان باسقا، رەپرودۋكتيۆتى كەزەڭنىڭ انىق كورىنگەن اياقتالۋى وسى جىلدارعا ءدوپ كەلەدى. ومىرلىك كۇشتەردىڭ سارقىلۋى دەنە ۇلپالارىنىڭ ينۆوليۋسياسىنا نەگىزدەلەدى. ادام دەنەسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ءوز ءومىر قيسىنى بولادى. بۇكىل بۇلشىق ەتتەر دە يكەمدىلىگىن جوعالتادى؛ بۇل كەمەل جاستاعى ادامنىڭ سول ءبىر جۇمىستىڭ وزىنە جاس كەزىندەگىگە قاراعاندا كوبىرەك كۇش - قۋات جۇمساۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل وزگەرىس بىرتىندەپ كەلەدى. كوبىنەسە بۇنى ول انىق كورىنەتىن بەلگىلى ءبىر جاعدايدا، كەنەتتەن بايقايدى. ەڭ ماڭىزدى جانە ەڭ بەلگىلى وزگەرىس – ەندوكريندى بەزدەردىڭ وزگەرۋى. ەركەك پەن ايەلدىڭ جىنىس بەزدەرى قىزمەتىندە ينۆوليۋسيا ۇدەرىسى باستالادى. كەمەلدەنۋ – كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن ومىرلەرىنىڭ ەڭ ۇزاق كەزەڭى بولىپ تابىلادى. ونىڭ شەكتەرىن ءار اۆتور ءار ءتۇرلى بەلگىلەيدى: 50 - 55 - تەن 65 - 70 - كە دەيىن. وسى شاقتا ونى زەينەتكە شىعۋ جاسىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر. ال، قازاق ادامتانۋشىلارى ءوز باستارىنان كەشكەن ناقتىلىلى ءومىر تاجىريبەسى نەگىزىندە ايقىنداپ وتىرعان، ايتالىق؛ «... جەتپىستە جەر تايانباي تۇرا المايسىڭ، سەكسەندە سەلكىلدەگەن شال بولارسىڭ...، توقساندا تورعايداي ءحالىڭ بولار...»- دەگەن ءتارىزدى كەمەل جاسىنداعى ادامداردىڭ ءىس - ارەكتىن، مىنەز - قۇلقىن، ءجاي - كۇيىن جان - جاقتى جىرلاپ، انىق سيپاتتاعان. قارتتىق تۋرالى، ءان - كۇي، ولەڭ جىر قازاقتا وتە كوپ. ال، قارتتاردى كەمەل كىسى دەگەننەن گورى «ۇلكەن كىسى» دەۋ باسىمىراق بولعان. كەيۋانانىڭ ءوزىن «ۇلكەن كىسى دەيدى. ەلۋ شىلبىردان الدى، الپىس تىزگىننەن الدى، جەتپىس ورە سالدى، سەكسەن – تۇساۋ سالدى، توقسان – تولقىپ قالدى. سەكسەندە سەگىز بايلىق، سەگىز جارلىلىق. سەكسەن – جەرمەن جەكسەن. الپىسقا كەلگەندە، التى اعاڭ بولسىن. جەتپىسكە كەلگەندە جەتى ءىنىڭ بولسىن. الپىس — دەر شاعى، جەتپىس — ءمار شاعى، سەكسەن — جەر شاعى توقسان — شەر شاعى، ءجۇز — قور شاعى... جاسىندا بايقارى جوقتىڭ. جاسى جەتكەندە ايتارى جوق. قارتايدىم دەپ، قايعىرما، جاس بالا بار ارتىندا، جالعىزبىن دەپ، قايعىرما، جاقسىلار بار ارتىندا. التىعا دەيىن بالا ەركە، الپىستان كەيىن شال ەركە. قارتتاردىڭ جاسىن، قازاق قۇلپىرتىپ وتىرىپ اتاپ كەلگەن. مىسالى؛ 50 مەن 60 جاس ارالىعى – جىگىت اعاسى، سارى كىدىر ايەل. 60 پەن 70 جاس ارالىعى - قاراساقال، اتا، قارا كەمپىر، اپا، اجە. 70 پەن 80 جاس ارالىعى - اقساقال، اقبۇرىم. 80 مەن 90 جاس ارالىعى – اق ۇرپەك شال، اق ۇرپەك انا، قارت، قاريا. 90 مەن 100 جاس ارالىعى - سەلكىلدەك شال، سەلكىلدەك كەمپىر. 60 جاس - پايعامبار جاسى، الپىستىڭ اسقارى، الپىستىڭ اسۋى، اسقارالى الپىس. 70 جاس – جەتپىس - ءتىڭ بەلەسى دانالىق جاسى. 80 جاس - سەكسەننىڭ سەڭگىرى. قازىنالى جاس. 90 جاس. ابىزدىق جاس.
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى 23 قىركۇيەك 2019
You Might Also Like
-
بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا اۆتور تۋرالى قىسقاشا تۇسىنىك بەرۋ. ءماتىننىڭ مازمۇنىن تۇسىندىرە وتىرىپ، نەگىزگى ويدى انىقتاۋ.
