InfoHub Logo

اباق كەرەيدىڭ ەڭ وسكەن رۋى — جانتەكەي دەدىك. مۇنى «ءۇش جانتەكەي» دەپ اتايدى. سول ءۇشتىڭ ءبىرى — ءسۇيىنباي (كوك كوز، سارى كىسى بولعاندىقتان ونى جۇرت ورىس دەپ اتاعان) بەس بالالى بولعان. ولار — سامۇرات، سامەنبەت، قۇتى، بوكەس، تولەكە. شەجىرەشىلەر وسى بەس بالادان وسكەن ۇرپاقتى «بەس ورىس» دەپ اتاعان.

ءسۇيىنباي اسا داۋلەتتى بولعاندىقتان، قالىڭ ەل كۇزەۋلىكتەن كوشكەندە «كىر شومداپ» كوشە الماي، جورتۋىلشىلار جالعىز اۋىل ءسۇيىنبايدى باسىپ قالادى. ءسۇيىنباي ورداسىنىڭ ىشىندە جاۋمەن جالعىز سايىسادى. ساداقتىڭ جەبەسىن جالعىز ىسقىرتىپ، جاۋ جالام شايقاستا وزىنە سەرىك بولا الماعان ۇلدارىنا بىلاي دەپ باعا بەرەدى:

— سامۇراتىم جوق بولدى،
سامەنبەتىم قۇت بولدى.
قۇتى، بوكەس جاس بولدى،
تولەكە، سەنى قايتەيىن!...

ءسۇيىنباي قان جۇتا قارىسىپ، جورتۋىلشىلارعا ورداسىن باستىرماي تۇرعاندا، قول باستاپ كەلگەن سامۇرات سىرتتان ءتيىپ، جاۋدى ايداپ سالىپ، ورداسىن قۇتقارىپ الادى.

ءسۇيىنبايدىڭ ەكىنشى ۇلى سامەنبەت سالاۋاتتى، داۋلەتتى، ءارى باتىر بولعاندىقتان ءۇش ايەل العان. ۇلكەن ايەلى سوقسۇردان: ەسەنباي، امانتاي؛ ورتانشى ايەلى تاسبيكەدەن: اقشا، بورتە، ەلباي، جامان، قارجاۋ، سارى؛ كىشى ايەلى بوداننان: بايىمبەت (ەساعاسى)، قازىبەك تۋادى. وسى ون ءبىر ۇلدىڭ بارلىعى ەل بولىپ وسكەن. مۇنى حالىق «ون ءبىر سامەنبەت» دەپ اتايدى. وسى ءۇش ايەلدىڭ ىشىندە ورتانشى بايبىشە تاسبيكە ءبىلىمدى، ەل-جۇرتىنا جاعىمدى بولىپ، ەل بيلەپ، اتى شىققاندىقتان، كەيىنگى ۇرپاقتارى جەكە-جەكە اتالماي، اناسىنىڭ اتىمەن «التى تاسبيكە» اتالىپ كەتكەن.

سامەنبەت باي ۇرپاقتى بولعاندىقتان، حالىق «سارى ۇكى دارىعان سامەنبەت» دەپ، ونى بىلايشا اڭىز ەتەدى. «سامەنبەت بايدىڭ ءۇشىنشى بايبىشەسى بادان انا ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كورەدى. تۇسىندە سارى ۇكى شاڭىراعىنا ۇيالاپ، قوس بالاپان ومىراۋىن ەمىپ جاتقانىن كورىپ ويانادى. تۇسىندە كورگەن ايانىن بادان انا سامەنبەتتىڭ دوسجار، اقىلگوي ادامدارىنا جورىتادى. ولار بۇل ءتۇستى جاقسىلىققا جورىپ، «ەكى ۇل كورەدى ەكەنسىڭ» دەيدى. وسىدان كەيىن بادان انا ەكى ۇل سۇيەدى. ۇلكەنىنىڭ اتى — بايىمبەت، كىشىسىنىڭ اتى — قازىبەك، وسى ەكى بالادان وسىپ-ونگەن ۇرپاق وزدەرىن «ەساعاسى قازىبەكپىز» دەپ اتاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇكىنى قاستەرلەپ، ولتىرمەيدى. قولىندا داۋلەتى بار باردام ادامدار ۇكى ۇستاعان ادامدى كورسە، نە تىلەگەنىن بەرىپ، ۇكىنى بوساتتىرىپ قويا بەرەدى. باقسىلار، حالىق ەمشىلەرى: «ءيا، سارى ۇكى قولداي كور، سامەنبەتكە دارىعان»، — دەپ سانايدى. سول سامەنبەتتىڭ ون ءبىر ۇلىنىڭ ءبىرى بايىمبەت قۇت قونعان، اسقان باي، بىلىمدە، ويشىل ءھام ەسەپشى بي بولعان ەكەن.

ۇنەمى مال-جاننىڭ قامىن جەپ جۇرەتىن بايىمبەت ءبىر جىلى جازدا ءوز توڭىرەگىندەگى جاقىن تۋىس، دوس-جاراندارىنا: «بيىل جاۋىن جاۋمادى، جەر قۋاڭ. كۇنگەيدىڭ بۇتا-بۇرگەنى قۋراپ، وگىزقۋراي سولىپ كەتتى. قارعا بالاپانىن قاۋىرسىنىن ارشىماي ۇشىردى. جۇت بولاتىن ءتۇرى بار»، — دەپ كۇن بۇرىن ەسكەرتسە، ءوزى كۇنى-تۇنى ۇيقى كورمەيدى. كەشتە تاۋ باسىندا تۇرىپ باتار كۇندى باقىلاسا، تاڭسارىدە تاعى دا سول ورنىندا تۇرىپ، كۇندى شىعارماي ۇيىنە قايتپايدى. كوكتەمدە الۋان ءتۇستى تورعايلاردىڭ بۇل وڭىردەن ەرتە كەتۋىنەن-اق: «ءشوپ بالدىر تارتپاس، گۇل شەشەك جارماس» دەپ سەزىكتەنەدى، تىرنالاردىڭ بالاپانىن ەرتە باۋلىپ، كۇندىز-تۇنى تىراۋلاعان مۇڭلى داۋىسىنان دا كۇدىك الىپ وتىرادى.

اۋىلىن كۇزەۋلىككە ەرتە قونعىزعان بايىمبەت ەرەكشە ءبىر ساپارعا دايىندالادى. قوسىن ءبىر تۇيەگە ارتتىرىپ، بەس-التى مىقتى جولداس ەرتىپ، ءىنىسى قازىبەكتىڭ باتىر ۇلى اقان مەن ءوز بالاسى كەنجالىنى قاسىنا الىپ، «اڭ اۋلاۋعا بارامىن» دەپ ءجۇرىپ كەتەدى. جاز بويى تابيعات ىڭعىلىن بايقاعان قارت، كۇز بويى دا دامىل تاپپاي، اۋىق-اۋىق جول تارتىپ، بۇل ءوڭىردىڭ قۇستارى عانا ەمەس، اڭدارى دا اۋىپ بارا جاتقانىن بايقايدى. الگى ساپارى سول قوڭىر اڭداردىڭ اۋعان بەتالىسىن ءبىلۋ ساپارى ەكەن. يەنگە شىعىپ كەتكەن قارت جولداستارىنا بىلاي دەيدى:

— سەندەر نە بىلدىڭدەر، جىرتىلىپ-ايىرىلاتىن قوڭىر اڭ قايدا كەتكەن، جازعىتۇرىم قىرىلىپ قالدى ما؟

جولداستارى ءارتۇرلى مەجە ايتادى، ءبىراق قارتتىڭ كوڭىلى بۇعان داۋالامايدى.

— سەندەردىڭ ايتقاندارىڭ بەكەر بولار، ءالى دە شىعىسقا قاراي ءجۇرىپ كورەيىك، — دەپ جولداستارىن باستاپ ءجۇرىپ كەتەدى. ىلگەرىلەگەن سايىن شۇبىرىندى ىزدەر قويۋلاپ، اڭ قاراسى دا كورىنە باستايدى.

— اللا بۇيىرسا، ەرتەڭ قوڭىر اڭعا ارالاسىپ قالارمىز، توقتاپ ءجايىلىپ، ەركىمەن جۋساپ، ونان سوڭ جوسىپ كەتىپ بارادى. مىناۋ باستاۋ — كەشە سولاردىڭ تۇنەپ شىققان جەرى.

تاڭەرتەڭىندە ىزگە تۇسە ءجۇرىپ كەتكەن ولار، تۇسكە جەتپەي تاعى بار قولاتتان ءوتىپ، سورتاڭ شالشىق سۋعا كەزىگەدى.

— مىنە، كوردىڭدەر مە، قوڭىر اڭ اۋىپ بارادى. بۇل جانۋارلار ءبىلىپ اۋىپ بارادى. بيىل ءبىزدىڭ مەكەنىمىزدە ويىلعان جۇت بولادى. بۇل جانۋارلار جۇرت جۇرمەيتىن جەر ىزدەپ اۋىپ بارا جاتقان بولار، — دەپ قارت ءسوزىن جالعاي تۇسەدى، — قوڭىر اڭ — ءبىزدىڭ جولداسىمىز، ءتىپتى جولباستاۋشىمىز. ءبىز سولارعا ىلەسىپ، سولاردىڭ بارعان جەرىنە تياناقتايمىز. بارلىعىڭا ايتارىم — جولداسقا قار قىلماندار، اتپاڭدار، ۇركىتپەڭدەر، اڭ دا بولسا سەرىگىمىز عوي، بىزدەن كوڭىلى قالماسىن. بىزدەن الاڭداسا، كوڭىلىنە العان جەرىنە جەتە الماس. ولار كوڭىلىنە العان جەرىنە جەتە الماسا، ءبىز دە جۇرت جۇرمەيتىن جەردى تابا الماسپىز. وسى ءتىلسىز دوس، قاسيەتتى جولباستاۋشىمىزدىڭ ادال سەرىگى، اينىماس قورعاۋشىسى بولا بىلەيىك. وسىلار قونعان جەرگە قوڭسى قونىپ، وسىلار ىشكەن بۇلاقتان سۋ ىشەيىك.

اقان باتىر باستاعان جولداستارى قاريانىڭ ايتقان سوزىنەن شىقپاپتى. ولار بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ، قار جامىلعان اق باس تاۋدىڭ تەرىسكەي جازىعىنان ءوتىپ، ۇلكەن كوكشىل تاۋدىڭ باۋرايىنداعى القابى كەڭ، اشىلى، ءشيلى وڭىرگە كەلىپ تۇراقتايدى. بايىمبەت قوسىن تىككەن وسى ءوڭىر — مۇزتاۋ مەن كوكسىننىڭ اراسىنداعى الاسا ادىرلى، بەتەگەلى، اق ءشوپتى، اياعى ايدىن كولگە تىرەلگەن كەڭ بايتاق ءوڭىر ەكەن. وسى اراعا كەلگەننەن كەيىن قوڭىر اڭ قۋسا دا كەتپەيدى، ءتىپتى بۇلاردىڭ ات-كولىگىمەن ارالاسا، قوسىنىڭ ىرگەسىن باسا جايىلادى. بايىمبەت قارت قوڭىر اڭ تۇراقتاعان وسى جەرگە كەلگەننەن سوڭ تاڭ اتا كەتىپ، كەيدە ارا قونىپ، باس-اياعىن شولىپ وتە كوڭىلدى جۇرەدى.

ءبىر كۇنى كولبەپ كەلىپ قالعان شۋاقتى كۇنگە قاراي وتىرىپ سەرىكتەرىنە مىنانى ايتادى:

— ىزدەگەن جەرگە جەتتىك. وسى قوڭىر اڭ الداعى قىس ىزعارىن سەزىپ جۇتتان قاشتى. جۇت جۇرمەيتىن جەر ىزدەدى جانە سول جەرى — ەندى مىناۋ. باس-اياعى، وڭى مەن تەرىسى كۇنشىلىك عانا. ات ساۋىرىنداي وسى جەرگە كۇشتى بوران جۇرمەيدى، — دەيدى.

— مۇنى قايدان بىلەسىز؟ — دەيدى جولداستارى تاڭدانىپ.

— سايدا وسكەن شوپتەن ءبىلدىم. بيىل وسى جەرگە جەتكەن ۇزىن اياقتى مال جۇتتان امان قالادى. باسقا جەردى مەن بىلمەدىم — دەيدى. ونان سوڭ جانىنداعى اقان باتىرعا قاراپ:

— مەن سەنى مەن كەنجالىنى ادەيى الىپ شىقتىم. ەندى اماندىق بولسا ەلگە بارعان سوڭ، بىتكەن جىلقىنى وسى جەرگە اكەپ سالاسىڭدار. بۇل جەردىڭ بايىرعى يەسى دە ءبىز ەدىك، قازىرگى يەسى دە ءبىز بولامىز، ارعى بابالارىمىزدىڭ «ساۋىر» دەپ اتاعان جەرى — وسى. قانشاما زاماندى وتكىزىپ، اينالعان ۇرپاق ءبىز ەكەمىز، وسى كۇل توككەنىمىز توككەن بولسىن، — دەيدى دە، الىستان ايدىندانىپ كورىنگەن التايدىڭ اق باس شىڭىنا كوز تىگەدى.

بايىمبەت قارتتىڭ ايتقانى دا ەكى بولمايدى، بولجاعانى ءدوپ كەلەدى. بۇعان ءىلتيپات ەتكەن بار كەرەي جىلقىسىن الىپ، سول جىلى ساۋىردىڭ جونىن العاش رەت قىستايدى. قوبىققا كەلىپ، ەندى عانا ىرگە تەۋىپ قونىستانا باستاعان تورعاۋىتتىڭ كەگەنى قىس ورتاسىندا كىسى جىبەرىپ، ءجون سۇرايدى. اقان باستاعان با- تىرلار:

— جاۋ ەمەسپىز، ەلمىز، جەرىمىزدە جۇت جۇرگەن سوڭ مال وتارلاتىپ ءجۇرمىز، — دەپ جاۋاپ بەرەدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ءجالاڭتوس باتىر

ەلشىبەك باتىر تۋرالى

كوكبورى كەرنەي جارىلعاپ باتىر

---