قازاق دۇنيەتانىمىنداعى ايتىستىڭ العان ورنى (جۇمباق ايتىسى نەگىزىندە)
«ايتىس» ونەرى مەن «ايتىس» اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى جونىندە م. اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ق. جۇمالييەۆ، ە. ىسمايىلوۆ، ر. بەردىبايەۆ، م. جارمۇحامەدوۆ، ءا. قوڭىراتبايەۆ سىندى ادەبيەتشى عالىمدارىمىز پىكىر ايتىپ، ونىڭ تۇرلەرىن جان-جاقتى زەرتتەگەندىگى بارشامىزعا ءمالىم.
«ايتىس» - «ايت» ەتىستىگىنەن تۋعان زات ەسىم. ءوز ماعىناسىمەن العانداي، ايتىس ەكى كىسىنىڭ سويلەۋى. بۇلاي سويلەسۋ قازاق تۇرمىسىندا قارا ءسوز تۇرىندە دە بولعان. «پالەن شەشەن مەن تۇگەن شەشەن ايتىسىپتى» دەگەن ءسوز قازاق اراسىندا كوپ ۇشىراسادى. «ايتىس» كەيدە «تالاس» ماعىناسىندا قولدانىلادى»، -دەپ س.مۇقانوۆ ءوز ەڭبەگىندە ايتىس ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى جونىندە وسىنداي پىكىرگە كەلەدى.
«ايتىس» ونەرى مەن «ايتىس» اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى جونىندە م. اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ق. جۇمالييەۆ، ە. ىسمايىلوۆ، ر. بەردىبايەۆ، م. جارمۇحامەدوۆ، ءا. قوڭىراتبايەۆ سىندى ادەبيەتشى عالىمدارىمىز پىكىر ايتىپ، ونىڭ تۇرلەرىن جان-جاقتى زەرتتەگەندىگى بارشامىزعا ءمالىم.
«ايتىس» - «ايت» ەتىستىگىنەن تۋعان زات ەسىم. ءوز ماعىناسىمەن العانداي، ايتىس ەكى كىسىنىڭ سويلەۋى. بۇلاي سويلەسۋ قازاق تۇرمىسىندا قارا ءسوز تۇرىندە دە بولعان. «پالەن شەشەن مەن تۇگەن شەشەن ايتىسىپتى» دەگەن ءسوز قازاق اراسىندا كوپ ۇشىراسادى. «ايتىس» كەيدە «تالاس» ماعىناسىندا قولدانىلادى»، -دەپ س.مۇقانوۆ ءوز ەڭبەگىندە ايتىس ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى جونىندە وسىنداي پىكىرگە كەلەدى.
م.بەكيموۆ «جۇمباق ايتىستاردىڭ ءبىر سالاسى جالپى جاراتىلىس پەن جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋ جولدارىن اڭگىمە ەتەتىن جۇمباقتار. بۇلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى سول كەزدەگى يسلام ءدىنىنىڭ تىرەگى «قۇران» مەن «تافسيردەن» (تۇسىندىرمە) الىنعان ءار الۋان مازمۇندى اڭىز-اڭگىمەلەرگە نەگىزدەلگەن».
جەر مەن كوكتىڭ جاراتىلۋى تۋرالى ەڭ كونە ايتىستاردىڭ ءبىرى «قىز بولىقتىڭ ەلەنتاي اقىنمەن ايتىسقان ولەڭى» . ايتىس 3 بولىمنەن تۇرادى:
• جەر مەن كوكتىڭ جاراتىلۋى
• جەردى ۇستاپ تۇرعان كۇش
• جەر بەتىندەگى قۇبىلىس سىرلارى
بۇل ايتىستا: حاق تاعالانىڭ امىرىمەن الدىمەن جەر جاراتىلدى، ودان سوڭ بالقىتىلعان اق مەرۋەتتەن كوك جاراتىلدى. جەر مەن كوكتى مۇيىزىمەن كوتەرىپ تۇرعان ءبىر الىپ كوك وگىز بار، ول وزىندەي بالىقتىڭ ۇستىندە تۇر. جەر مەن كوك الەمىندەگى سان الۋان قۇبىلىستارىنىڭ ءبارى (جەر سىلكىنۋ، تاسقىن، جىل مەرزىمدەرىنىڭ اۋىسۋى ت.ب.) سول ەكەۋىنىڭ قيمىل-قوزعالىسىنا تىكەلەي بايلانىستى بولىپ وتىرادى.
ەسەنتاي بولىقتىڭ سۇراعىنا قايتارعان جاۋاپتارىندا «مۇنى كوزبەن كورىپ كەلگەن ەشكىم جوق، كونە كوز بۇرىنعى قاريالاردىڭ ءسوزى » دەپ تىلگە تيەك ەتەدى. كەيبىر تۇستا ءوي-ورىسى جەتپەيتىن ماسەلەلەرىن اشىق ايتىپ مويىندايدى:
قازاقتىڭ ونى بىلەر بالاسى جوق،
ىشىندە كوپ وقىعان داناسى جوق.
دۇنيەنىڭ اينالاسى تەڭىز دەيدى،
ايتىلعان قارا تاستىڭ شاماسى جوق،- دەيدى.
جەر مەن كوكتىڭ جاراتىلۋىنان باسقا، جەردىڭ سىرت كورىنىسى مەن ولاردىڭ ارا-قاشىقتىعىن اڭگىمەلەۋ ەلەۋلى ورىن العان. ايتالىق، «اقداما مەن اسان» ت.ب. ايتىستاردى جاتقىزامىز.
«ىرىستى مەن ون التى اقىننىڭ ايتىسىندا» (ەشنياز شال، الشىن ازىلكەش، وڭعار جىراۋ، بازار جىراۋ، قاراساقال ەرىمبەت، جاپپاس كەنشىماي، كەتە ءجۇسىپ ت.ب.) «كارىنىڭ جاسارماعى نەدەن؟» - دەگەن ىرىستى قىزدىڭ سۇراعىنا جاۋاپ قايتارۋعا 16 اقىن قاتىسىپ ، اركىم وزىنشە توپشىلايدى، ءبىر ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە ءار ءتۇرلى پىكىرتالاس تۋادى. بىرەۋلەرى كارى جاسارمايدى دەسە، ەندى بىرەۋلەرى كارى جاسارادى، ونىڭ جاسارماعى پەرزەنتتەن، كوڭىلدەن دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. ارينە، كارىنى جاسارتۋ نەمەسە جاسىن ۇزارتۋ، شىنداپ كەلگەن عىلىمنىڭ جۇمىسى، دەگەنمەن حالىق دانالىعى بۇعان دا وزىنشە جاۋاپ تاپقان. اقىرىندا وي ءتۇيىنى ءسۇزىلىپ كەلىپ، سۇراققا جاۋاپ بەرگەن ون التى اقىننان كەيىن ساۋال يەسى ىرىستىنىڭ ءوزى قورىتىندى جاسايدى.
قورىتىندىلاي كەتسەك، جازبا ادەبيەتى XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ جازىلا باستادى. سونىمەن قاتار، بايقاپ وتىرعانىمىزداي جازبا ادەبيەتىنىڭ ىشىندە ءدىني باعىتتاعى ايتىستار كوبىنە، سىر بويىندا دامىعان. مۇنىڭ سەبەبى، يسلام ءدىنىنىڭ العاش جەتىسۋ، سىر بويىندا تارالۋى بولسا، ەكىنشىدەن مەدرەسەلەردىڭ كوپ بولۋى. جالپى، جازبا ايتىستار، ءدىني ايتىستار تەك سىر بويىندا عانا بولعان دەگەن قاساڭ تۇسىنىك قالىپتاسپاۋ كەرەك. باسقا وڭىرلەردە دە مۇنداي ايتىستار از بولسا دا، بولعان. كەيبىر جازىپ جۇرگەن ايتىستار، ەكى ادامنىڭ قارا سوزبەن سويلەسۋىن ايتىس تۇرىندە بەرگەن. مىسالى، ش.قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «جايلاۋدىڭ بالاسىمەن ايتىسقان ولەڭى» اتتى شىعارماسىندا شاكارىمنىڭ سالەم بەرگەن بالالارعا امانداسپاۋى، سالەمىن الماعانىنا رەنجىپ، بالانىڭ الداۋى، وتىرىك، وسەك، كۇنا جونىندە ، ارامدىق جونىندە ءسوز قاعىستىرا كەلە، جاقسىلىققا ۇمتىلۋ تۋرالى ءسوز بولادى. بۇل ءدىننىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنا جاتادى. مەنىڭ ويىمشا، ءدىني ايتىستار ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان ءدىن عالىمدارى ، مولدا يمامدارمەن بىرىگە وتىرىپ، ايتىستاردى تالداپ، ونى حاديستەردەن ىزدەپ، ۋاعىزداپ كىتاپ شىعارۋ ءىسى قولعا الىنۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، بۇگىنگى تاڭدا «جازبا ايتىس» ءداستۇرىن قايتا جالعاستىرۋدىڭ مۇمكىندىگى مول. وعان ارقاۋ بولاتىن تاقىرىپتار دا، اقىندار دا، دانەكەر بولاتىن باسىلىمدار دا جەتكىلىكتى، تەك جاستار جاعىنان باستاماشىل، ۇيىمداستىرۋشىلىق ىس-ارەكەتتەر كەرەك.
دانات جاناتايەۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت نازەركە باۋىرجانوۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى
You Might Also Like
-
قازاق تاريحىندا يسلام دىنىنە دەيىن قازاق حالقىنىڭ سەنىمى شامانيزمدىك بولسا، يسلام دىنىنەن كەيىن دە ونىڭ سارقىنشاقتارى داستۇرمەن بىتە قايناسىپ كەتتى. (مىسالى، كەلىن تۇسكەندە وتقا مايۋ تام...
