قازاق دۇنيەتانىمىنداعى بادىك ايتىسىنىڭ ءمانى
قازاق تاريحىندا يسلام دىنىنە دەيىن قازاق حالقىنىڭ سەنىمى شامانيزمدىك بولسا، يسلام دىنىنەن كەيىن دە ونىڭ سارقىنشاقتارى داستۇرمەن بىتە قايناسىپ كەتتى. (مىسالى، كەلىن تۇسكەندە وتقا مايۋ تامىزۋ (وتقا تابىنۋ)، ارۋاققا سىيىنۋ، مالدىڭ كيەسى بار دەپ ۇعۋ ت.ب.) سونىمەن قاتار، قازاق ادەبيەتىندە دە ءشامانيزمنىڭ اسەرى زور بولدى. وعان باقسى سارىنى، بادىك ايتىس، ارۋاقپەن سويلەسۋ، جىلان ارباۋ ت.ب. جاتقىزا الامىز.
س.مۇقانوۆ «بادىك» ۇعىمى تۋرالى : «شامان ءدىنىنى قولدانىپ جۇرگەن كەزىندەگى قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىندا «بادىك» - مالعا، ادامعا تيەتىن ىندەت اۋرۋىنىڭ يەسى - قۇدايى»، - دەپ كورسەتەدى. شامان دىنىندە وسى اۋرۋ ەمدەۋ باقسىعا تاپسىرىلادى. باقسى كەيدە جالعىز ادامدى قابىلداسا، كەيدە جالپى كوپشىلىكتى ەمدەگەن. باقسى حالىقتى جيناپ، كەشكە جاقىن تۇندىكتى، ەسىكتى جاپقىزىپ، قوبىز تارتىپ زارلى سارىنمەن سارنايدى ەكەن. مۇنىڭ ماقساتى ارۋاقتاردى جاردەمگە شاقىرۋ بولسا كەرەك. سارناپ ءجۇرىپ باقسى ورنىنان تۇرەگەلەپ، نەشە ءتۇرلى قيمىلدار جاسايدى. ويىنا كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ، تالىپ قالادى ەكەن. تالىپ قالۋىنىڭ ماقساتىن س.مۇقانوۆ: «باقسىنىڭ ۇعىمىنشا ول كەزدە ادام جانى (باقسى) مەن ءتاڭىرىنىڭ جانى بىرلەسەدى دە، قۇداي اۋرۋمەن الىسىپ جەڭەدى، بۇل الىسۋ باقسى تالىقسىپ جاتقاندا بولادى». باقسى ەسىن جيسا، جاقسىلىق قۇدايىنىڭ جاماندىقتى جەڭۋى دەلىنەدى. ياعني دۋاليزم كورىنىس تابادى (ءدۋاليزمنىڭ ارعى تەگى جاقسىلىق (احۋرا مازدا) پەن جاماندىق (اگرا ءماينيۇ) تارتىسى).
«بادىك» تە وسى شامان ءدىنىنىڭ سالدارىنان پايدا بولعان. شامان ءدىنىن دە «كوشىرۋ» دەگەن ءداستۇر بادىكتە دە بار. تەك ماعىنالىق جاعىنان وزگەرگەن العاشقىدا ادام كەسەلىن عانا ەمەس، مال ىندەتىن ەمدەۋدە - ولەڭمەن ەمدەگەن، ياعني، «اۋرۋدى قۋۋ» تەرمينىمەن ساباقتاسسا، كەيىن ويىندىق مازمۇن بەرگەن.
بادىك تومەندەگىدەي باستالادى دا:
ايت دەگەننەن ايتامىن-اۋ بادىكتى،
قارا ماقپال تونىم بار بارشا ءادىپتى
وت وتتاماي، سۋ ىشپەي جاتا بەرسە،
بادىك ەمەس نەمەنە ءبىر كادىكتى.
كوش، كوش، كوش!... ، -
دەپ باستالادى دا، جىگىت پەن قىزدىڭ ءازىل ايتىسىنا ۇلاسادى. مىسالى،
جىگىت:
جەمىر بادىك دەگەنگە، جەمىر بادىك،
قۋ قىزداردىڭ شەكەسىن كەمىر بادىك،
سەمىز قىزدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ،
بۇيرەك مايىن جە داعى سەمىر بادىك.
قىز:
بادىك كەتىپ بارادى مەكەسىنە،
ەشكى ارىعىن بىلدىرمەس تەكەسىنە.
ونان كوشەر جايىڭدى مەن ايتايىن،
بار دا جابىس جىگىتتىڭ شەكەسىنە
وسى سياقتى «بادىك» ايتىسى كۇلدىرگى، ءازىل-قالجىڭ مانىنە ۇلاسادى. جالپى، «بادىك» ايتىسىنىڭ ناقتى قاي زاماندا تۋعانى بەلگىسىز. ءار زاماندا ماعىنالىق جاعىنان وزگەرىپ وتىرعان. قازىرگى تاڭدا دا، عالامتور جەلىسىندە پاندەمياعا بايلانىستى بادىكتەر كەزدەسەدى.
دانات جاناتايەۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت
فاريزا دۋيسەنبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى
You Might Also Like
-
قازۇۋ - پروفەسسورى، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى
-
«ايتىس» ونەرى مەن «ايتىس» اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى جونىندە م. اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ق. جۇمالييەۆ، ە. ىسمايىلوۆ، ر. بەردىبايەۆ، م. جارمۇحامەدوۆ، ءا. قوڭىراتبايەۆ سىندى ادەبيەتشى ع...
