قازاق تاريحىنداعى جىراۋلاردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتى
تاريح ءپانى – اۋقىمدى ءپان. ونىڭ شۇعىلداناتىن شەڭبەرىن تۇگەلدەي قامتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋىنداعى ۇلى وقيعالار مەن وڭ وزگەرىستەردىڭ باعىت - باعدارى، دامۋدىڭ ۇزاق جولىن باسىنان كەشىرىپ، بۇگىنگى كۇندە عىلىمي بىلىمدەردىڭ كەڭتارماقتى جۇيەسىنە اينالىپ وتىر. سوندىقتان تاريح ءپانىن مەكتەپ باعدارلاماسىندا تەرەڭ ءارى جۇيەلى وقىتۋ ءپان مۇعالىمدەرىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ وتىر.
تاريح تاعىلىمى تەرەڭدە جاتىر دەسەك، سول تامىرىنداعى اعىستاردى ءدوپ باسىپ بولجاپ، جارىققا شىعارىپ، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ قۇندى ەڭبەكتەرىن وقۋشىعا جەتكىزۋ، ونى مەكتەپ وقۋلىعى شەڭبەرىندە عانا بايانداپ قويماي، قوسىمشا ىزدەنىستەر ارقىلى بالا ساناسىنا ءسىڭىرۋ بۇگىنگى مەكتەپ ءمۇعالىمىنىڭ مىندەتى. وتكەنىن بىلمەگەن جەتكىنشەك بۇگىنىن باعالاپ، بولاشاعىن بارلاي الۋى ەكىتالاي. سوندىقتان دا پەداگوگ شەبەرلىگى، ءپاندى وقىتۋداعى ءادىس - تاسىلدەرى، ءبىلىم دارەجەسى - وقۋشىنىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتى.
كوپعاسىرلىق تاريحىمىزدى ەل باسقارعان حاندار مەن ءادىل تورەلىك ەتكەن بيلەرسىز، قول باستاعان باتىرلار مەن ازۋىن ايعا بىلەگەن شەشەندەرسىز، ەرلىكتى، ەلدىكتى، بىرلىك پەن تاتۋلىقتى جىرلاعان جىراۋلارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سونىڭ ىشىندە تاريحىمىزدى تانىتۋدا، حالىقتىڭ باستان كەشكەندەرىن، ۇلى شايقاستاردى، ۇلتىمىزدان شىققان بەلگىلى حاندار مەن باتىرلاردى ءوز تولعاۋلارىندا دارىپتەپ، جىرلاپ اۋىزدان - اۋىزعا جەتكىزگەن، حاننىڭ اقىلشىسى، قارا حالىقتىڭ رۋحاني سەرىگى، ەل مەن ەلدىڭ بىتىمگەرى بولا بىلگەن جىراۋلاردىڭ تاريح ساحناسىنداعى ورنى ەرەكشە.
XIII – XV عاسىر تاريحتا التىن وردا ءداۋىرى دەگەن اتاۋمەن ايرىقشا اتالادى. تاريحتان بەلگىلى باتۋ (باتىي، سايىن حان) – حان، التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قولباسشى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، جوشىنىڭ ەكىنشى ۇلى. 1208 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1255 جىلى قايتىس بولعان. 1227 جىلدان 1255 جىلعا دەيىن التىن وردانى باسقارعان.[1] تاريح وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
حII - حIV ع. ع. التىن وردا - قىپشاق جانە حV - XVIII ع. ع. قازاق حاندىعى جانە رەسەيگە بوداندىق (حIح ع. جانە حح ع. باسى)، ودان كەيiنگi كەڭەستiك (حح ع. 20 - 80 جج.)، قازاقستان تاۋەلسىزدىگى (ححع. 90 - ج. جانە ححI ع. باسى) – ءداۋiرلەرiندەگi ادەبيەت مۇرالارىندا اقىن - جىراۋلار تۇلعالارى بەينەلەنۋiنiڭ تۇراقتى ورىن العانىن كورەمىز. [2]. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، وسى دەرەكتەر قالاي، كىمدەر ارقىلى جەتتى؟ - دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە. ارينە، بۇل حالىق ارقىلى، سونىڭ ىشىندە ەرەكشە دارىن سانالاتىن جىراۋلار ارقىلى جەتتى. جىراۋلاردىڭ يمپروۆيزاتورلىق تالانتىمەن قوسا قوعامداعى اتقارعان الەۋمەتتىك قىزمەتى دە ەلەنىپ، ەكشەلۋدە. ەندەشە، جىراۋ دەگەنىمىز كىم؟
اكادەميك س. ا. قاسقاباسوۆ “جىراۋ، جىرشى، اقىن” اتتى ەڭبەگىندە: «جىراۋ – حاندىق مەملەكەتتىڭ باس يدەولوگى رەتىندە تولعانسا، جىرشى – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نەگىزگى تاقىرىپقا اينالدىرادى، ال اقىن – ادامنىڭ تىرشىلىگى مەن سەزىمىن سۋرەتتەيدى. دەمەك، ۇشەۋى ءسوز ونەرىمىزدىڭ اۋىزشا تۇرىنەن جازباشاعا قاراي دامۋىنداعى ءۇش ساتى. سول سەبەپتى بۇل ءۇش ونەر ءبىر كىسىنىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيدى، ول تەك ءىلۋ دە ءبىر، ۇلى تالانتتاردا عانا كەزدەسەدى” [3].
تاقىرىپتى ءوتۋ بارىسىندا ءپانارالىق بايلانىستىڭ بەرەرى كوپ. تاريح ساباعىندا كوبىنەسە ساندار، دالەلدەرگە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. ال، ناقتى وقيعانى سويلەتەر بولساق، وندا ادەبيەتكە ورىن بەرگەنىمىز ۇتىمدى بولادى. حاندىق ءداۋىردى دالمە - ءدال سيپاتتاپ، تەرەڭ ۇعىندىرۋ ءۇشىن كوركەم ادەبيەتكە ءۇڭىلىۋىمىز قاجەت، سوندا عانا ءبىز ىزدەگەنىمىزدى تولىقتىرا الامىز. وسى التىن وردا تاريحىن سويلەتۋ ءۇشىن ءبىز مىندەتتى تۇردە جىراۋلاردى سويلەتۋىمىز كەرەك بولادى. ال، ول جىراۋلاردى ادەبيەت الەمىنەن كەزىكتىرە الامىز.
«بۇل ورايدا كورنەكتi جازۋشى Iلياس ەسەنبەرليننiڭ «التىن وردا» [129، 130] تاريحي رومان - تريلوگياسىنداعى اقىن - جىراۋ تۇلعاسى بەينەلەنۋiنiڭ ەرەكشەلiكتەرiنە ايرىقشا نازار اۋدارامىز.
تاريح تاعىلىمى تەرەڭدە جاتىر دەسەك، سول تامىرىنداعى اعىستاردى ءدوپ باسىپ بولجاپ، جارىققا شىعارىپ، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ قۇندى ەڭبەكتەرىن وقۋشىعا جەتكىزۋ، ونى مەكتەپ وقۋلىعى شەڭبەرىندە عانا بايانداپ قويماي، قوسىمشا ىزدەنىستەر ارقىلى بالا ساناسىنا ءسىڭىرۋ بۇگىنگى مەكتەپ ءمۇعالىمىنىڭ مىندەتى. وتكەنىن بىلمەگەن جەتكىنشەك بۇگىنىن باعالاپ، بولاشاعىن بارلاي الۋى ەكىتالاي. سوندىقتان دا پەداگوگ شەبەرلىگى، ءپاندى وقىتۋداعى ءادىس - تاسىلدەرى، ءبىلىم دارەجەسى - وقۋشىنىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتى.
كوپعاسىرلىق تاريحىمىزدى ەل باسقارعان حاندار مەن ءادىل تورەلىك ەتكەن بيلەرسىز، قول باستاعان باتىرلار مەن ازۋىن ايعا بىلەگەن شەشەندەرسىز، ەرلىكتى، ەلدىكتى، بىرلىك پەن تاتۋلىقتى جىرلاعان جىراۋلارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سونىڭ ىشىندە تاريحىمىزدى تانىتۋدا، حالىقتىڭ باستان كەشكەندەرىن، ۇلى شايقاستاردى، ۇلتىمىزدان شىققان بەلگىلى حاندار مەن باتىرلاردى ءوز تولعاۋلارىندا دارىپتەپ، جىرلاپ اۋىزدان - اۋىزعا جەتكىزگەن، حاننىڭ اقىلشىسى، قارا حالىقتىڭ رۋحاني سەرىگى، ەل مەن ەلدىڭ بىتىمگەرى بولا بىلگەن جىراۋلاردىڭ تاريح ساحناسىنداعى ورنى ەرەكشە.
XIII – XV عاسىر تاريحتا التىن وردا ءداۋىرى دەگەن اتاۋمەن ايرىقشا اتالادى. تاريحتان بەلگىلى باتۋ (باتىي، سايىن حان) – حان، التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قولباسشى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، جوشىنىڭ ەكىنشى ۇلى. 1208 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1255 جىلى قايتىس بولعان. 1227 جىلدان 1255 جىلعا دەيىن التىن وردانى باسقارعان.[1] تاريح وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
حII - حIV ع. ع. التىن وردا - قىپشاق جانە حV - XVIII ع. ع. قازاق حاندىعى جانە رەسەيگە بوداندىق (حIح ع. جانە حح ع. باسى)، ودان كەيiنگi كەڭەستiك (حح ع. 20 - 80 جج.)، قازاقستان تاۋەلسىزدىگى (ححع. 90 - ج. جانە ححI ع. باسى) – ءداۋiرلەرiندەگi ادەبيەت مۇرالارىندا اقىن - جىراۋلار تۇلعالارى بەينەلەنۋiنiڭ تۇراقتى ورىن العانىن كورەمىز. [2]. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، وسى دەرەكتەر قالاي، كىمدەر ارقىلى جەتتى؟ - دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە. ارينە، بۇل حالىق ارقىلى، سونىڭ ىشىندە ەرەكشە دارىن سانالاتىن جىراۋلار ارقىلى جەتتى. جىراۋلاردىڭ يمپروۆيزاتورلىق تالانتىمەن قوسا قوعامداعى اتقارعان الەۋمەتتىك قىزمەتى دە ەلەنىپ، ەكشەلۋدە. ەندەشە، جىراۋ دەگەنىمىز كىم؟
اكادەميك س. ا. قاسقاباسوۆ “جىراۋ، جىرشى، اقىن” اتتى ەڭبەگىندە: «جىراۋ – حاندىق مەملەكەتتىڭ باس يدەولوگى رەتىندە تولعانسا، جىرشى – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نەگىزگى تاقىرىپقا اينالدىرادى، ال اقىن – ادامنىڭ تىرشىلىگى مەن سەزىمىن سۋرەتتەيدى. دەمەك، ۇشەۋى ءسوز ونەرىمىزدىڭ اۋىزشا تۇرىنەن جازباشاعا قاراي دامۋىنداعى ءۇش ساتى. سول سەبەپتى بۇل ءۇش ونەر ءبىر كىسىنىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيدى، ول تەك ءىلۋ دە ءبىر، ۇلى تالانتتاردا عانا كەزدەسەدى” [3].
تاقىرىپتى ءوتۋ بارىسىندا ءپانارالىق بايلانىستىڭ بەرەرى كوپ. تاريح ساباعىندا كوبىنەسە ساندار، دالەلدەرگە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. ال، ناقتى وقيعانى سويلەتەر بولساق، وندا ادەبيەتكە ورىن بەرگەنىمىز ۇتىمدى بولادى. حاندىق ءداۋىردى دالمە - ءدال سيپاتتاپ، تەرەڭ ۇعىندىرۋ ءۇشىن كوركەم ادەبيەتكە ءۇڭىلىۋىمىز قاجەت، سوندا عانا ءبىز ىزدەگەنىمىزدى تولىقتىرا الامىز. وسى التىن وردا تاريحىن سويلەتۋ ءۇشىن ءبىز مىندەتتى تۇردە جىراۋلاردى سويلەتۋىمىز كەرەك بولادى. ال، ول جىراۋلاردى ادەبيەت الەمىنەن كەزىكتىرە الامىز.
«بۇل ورايدا كورنەكتi جازۋشى Iلياس ەسەنبەرليننiڭ «التىن وردا» [129، 130] تاريحي رومان - تريلوگياسىنداعى اقىن - جىراۋ تۇلعاسى بەينەلەنۋiنiڭ ەرەكشەلiكتەرiنە ايرىقشا نازار اۋدارامىز.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
