قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ساباعىندا سىني ويلاۋدى دامىتۋعا ىقپال ەتەتىن ادىس-تاسىلدەر
قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. بۇل وڭ وزگەرىستەر بولاشاق جاستاردى تاربيەلەۋدە جاڭا ماقسات-مىندەتتەر جۇكتەپ وتىر. قازاقستان جاستارىنىڭ رۋحاني كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ العى شارتى مەكتەپتەنباستالادى. ءححى عاسىرمەكتەبىنىڭ ماقساتى جاس جەتكىنشەكتەردى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى، پاراساتتى، ادامگەرشىلىك مادەنيەتى قالىپتاسقان، ومىرگە يكەمدى، ۇلتجاندى تۇلعا قالىپتاستىرۋ. بولاشاق مۇعالىمدەر وسى ماقساتتى ورىنداۋعا بەيىمدەلگەن مامان بولۋى شارت. جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرۋ ءمۇعالىمنىڭ ينتەللەكتۋالدىق، كاسىپتىك، ادامگەرشىلىك، باسقا دا كوپتەگەن قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى، وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋىنا اسەرىن تيگىزەدى.
قازىرگى تاڭدا جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىنىڭ نەگىزگى وزەگى- قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان وزگەرمەلى قوعامدا ءومىر سۋرۋگە يكەمدى، جەكە باسىنىڭ، سونداي-اق قوعام پايداسىنا قاراي ءوزىن-وزى تولىق جۇزەگە اسىرۋعا دايىن ءبىلىمدى، شىعارماشىلىققا بەيىم، باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعانى قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋ بولىپ تابىلادى.
ءبىلىمدى دە بىلىكتى، ساليقالى دا پاراساتتى، جان- جاقتى جەتىلگەن جەكە تۇلعانى تاربيەلەۋ ءبىزۇشىنماڭىزدى ءىسبولىپوتىر. قازىرگى جاڭارۋ كەزەڭىندە ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ ىلگەرىلەۋ پروسەسىندە وقۋشىلاردىجان-جاقتى جانداندىرۋ، ەل ءومىرىنىڭ بارلىق جاقتارىن جاڭارتۋ بالا تاربيەسىنىڭ مانىمەن ونىڭ پروبلەمالارىن كۇردەلەندىرىپ وتىر.
ءبىلىم بەرۋدىڭ قازىرگى جاڭا قۇرىلىمىمەن وقۋ- ادىستەمەلىك مازمۇنىنىڭ وزگەرۋى- ءمۇعالىمنىڭ، ءياعنيبىزدىڭوز كاسىبي شەبەرلىگىمىزدى شىڭداۋىمىزدى، جاڭارتۋىمىزدى تالاپ ەتىپ وتىر. ەل پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ «قازىرگى زاماندا جاستارعا اقپاراتتى تەحنيكامەن بايلانىستى الەمدىك ستاندارتقا ساي مۇددەلى جاڭا ءبىلىم بەرۋ وتە قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتكەنىندەي يننوۆاسيالىق ءادىس- تاسىلدەردى كەڭىنەن قولدانۋ جاڭاشا ءبىلىم بەرۋدىڭ ءبىر شارتى. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز – ءبىلىمد ءىۇرپاق. ەلباسىنىڭ الع اقويعان «ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنان كورىنۋ كەرەكپىز» دەگەن ۇلكەن ءۇمىتىن اقتاۋىمىز ءۇشىن ءبىز ويىن انىق ايتاالاتىن، ويلاۋ قابىلەتتەرى جوعارى تۇلعا قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. بولاشاقتىڭ بۇگىنگىدەن دە نۇرلى بولۋىنا ىقپال ەتىپ ادامزات قوعامىن العا اپاراتىن كۇش تەك بىلىمدە عانا. قاي ەلدىڭ بولماسىن ءوسىپ وركەندەۋ ءىۇلتتىق ءبىلىم جۇيەسىنىڭ دەڭگەيىنە، دامىتۋ باعىتىنا بايلانىستى. قازىرگى كەزەڭدە ەگەمەندى ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا جۇيەسى جاسالىپ، الەمدىك ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىنە باعىت الۋدا. بۇل پەداگوگيكا تاريحى مەن وقۋ-تاربيە ۇردىسىندەگى ەلەۋلى وزگەرىستەرگە بايلانىستى بولىپ وتىر، سەبەبى، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى وزگەردى، ءبىلىم بەرۋدىڭ مازمۇنى جاڭاردى، جاڭا كوزقاراس، جاڭاشا قارىم-قاتىناس پايدا بولدى.
مۇعالىمدەردىڭ الدىنا قويىلىپ وتىرعان باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – وقىتۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋ جانە جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردى مەڭگەرۋ. ۇستاز ءۇشىن ەڭ باستى ماسەلە – وقىتۋ ءادىسىن دۇرىس تاڭداۋ. جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالار وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعالىق كۇشىن ارتتىرىپ، شىعارماشىلىق ويىنىنىڭ دامۋىندا باستى ءرول اتقارادى. جاڭا تەحنولوگيالاردى مەڭگەرۋ ءمۇعالىمنىڭ زياتكەرلىك، كاسىپتىك، ادامگەرشىلىك، رۋحاني، ازاماتتتىق جانە دە باسقا دا كوپتەگەن ادامي كەلبەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا يگى اسەرىن تيگىزەدى، ءوزىن – ءوزى دامىتىپ، وقۋ – تاربيە ءۇردىسىن ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋىنا كومەكتەسەدى. «ءوز ەڭبەگىن تالداي بىلگەن ادام عانا تاجىريبەلى ۇستاز بولا الادى» دەگەن ۆ. سۋحوملينسكييدىڭ ءسوزىن وقىتۋشىنىڭ تالماي ىزدەنگەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە عانا كورىنەتىنى بەلگىلى. قازىرگى كەزدە ءبىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋ دەڭگەيى ءاربىر وقۋشىعا ساپالى جانە تەرەڭ ءبىلىم بەرۋىنە جاعداي جاساپ وتىر. وقىتۋشى باياندايدى، اڭگىمەلەيدى، تۇسىندىرەدى، ال وقۋشى تىڭدايدى، قابىلدايدى، ويلايدى ت. ب، تانىم ارەكەتەرىن جاسايدى.
سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ باعدارلاماسى الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن جيىلعان ءبىلىم بەرۋشىلەردىڭ بىرلەسكەن ەڭبەگى. تاجىريبەنى جۇيەگە كەلتىرگەن دجينني ل. سيتل، كۋرتيس س. مەرەديت، چارلز تەمبل. جوبانىڭ نەگىزگى ج. پياجە، ل. س. ۆىگوتسكيي تەوريالارىن باسشىلىققا الادى
«سىني ويلاۋ»دەگەن نە؟
ادام قاشان تەرەڭ ويلانا باستايدى؟ ءبىرىنشى مەزەتتە ونىڭ الدىندا دايىن جاۋابى جوق قانداي دا ءبىر ماسەلە نەمەسە ءالى دە ۇيرەنشىكتى بولا قويماعان جاڭا اقپارات پايدا بولعاندا. ەكىنشىدەن، ادام بۇل پروبلەمانىڭ جاۋابىن تابۋعا ۇمتىلىس جاساعاندا نەمەسە جاڭا نارسەنى ءتۇسىنىپ، ونىڭ بايىبىنا جەتۋگە تىرىسقاندا. ويلانۋدىڭ قانداي دا بولماسىن قيىندىق، ىڭعايسىزدىق، كۇمان تۋعاندا پايدا بولاتىندىعى تۋرالى فيلوسوف دجون ديۋي بىلاي دەپ جازعان:«ويلاۋ تىعىرىققا تىرەلىپ، تاڭداۋ جاساۋ كەرەك كەزدە باستالادى»
رەفلەكسيا جاساعاندا ادام كوپتەگەن شەشىمدەردى ساراپتاپ، ولاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ءوز قۇندىلىقتارىمەن تۇسىنىكتەرىنىڭ، تۇيسىگى مەن قاجەتتىلىكتەرىنىڭ تارازىسىنا سالىپ، پروبلەمانىڭ بايىبىنا جەتۋگە تىرىسادى. وسىدان سوڭ ادام ءوزى تاڭداپ الىپ، كوڭىلى قالاعان شەشىمدى تۋرا سول قالپىندا قابىلداماي، ونى جان – جاقتى قاراستىرادى، ونىڭ وڭ مەن سولىن اجىراتادى، كەمشىلىكتەرىن كەلتىرۋمەن قاتار ونى قۋاتتاۋ ءۇشىن دالەلدەر ىزدەيدى. بۇل تۇجىرىمداۋعا قاناعاتتانباي، ءوز شەشىمىنە بالاما ىزدەستىرەدى، جاڭا ۇسىنىستار مەن بولجامدار جاسايدى. ىلعي دا وزىنە ەش بۇكپەسىز شىندىق تۇرعىسىنان سۇراق قويىپ، وعان جاۋاپ ىزدەيدى، جاۋاپ تاپسا، قايتادان سۇراق قويىپ، ەندى سونىڭ جاۋابىن ىزدەستىرەدى، وعان دا قاناعاتتانباي، ءارى قاراي «قازا بەرەدى»، «قازا بەرەدى». سۇراقتار، سۇراقتار، سۇراقتار. جاۋاپىزدەۋ ، جاۋاپىزدەۋ، جاۋاپىزدەۋ. ۇزدىكسىز ىزدەنۋ مەن زەرتتەۋ. . .
ويلاۋدىڭ وسىنداي تولاسسىز ءتۇرى سىني ويلاۋ دەپ اتالادى. مۇندا ويلاۋ تىزبەكتى تۇردە ءبىر نۇكتەدەن ەكىنشى نۇكتەگە ءبىر باعىتپەن جىلجىماي، بىرەسە العا، بىرەسە ارتقا ويىسادى. پروبلەمانىڭ شەشىمىن تابۋ مۇندا ەڭ اياققى نۇكتە دەپ سانالمايدى:ونى دالەلدەپ بەرۋ كەرەك، ونىڭ تيىمدىلىگى مەن ىقتيمال قولايسىزدىقتارىن ايقىنداۋ قاجەت، وعان بالاما كەلتىرۋ كەرەك.
سىني ويلاۋ پروبلەما شەشۋگە باعىتتالۋمەن قاتار وزىندىلىكپەن ەرەكشەلەنەدى: قانداي دا بولماسىن ماسەلە/ اقپارات بويىنشا وزىندىك تۇسىنىك قالىپتاستىرىپ، وعان تاۋەلسىز تۇرعىدان باعا بەرۋ، دەربەس شەشىم قابىلداۋ.
سىني ويلاۋدى دارىپتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ريچارد پول مىنا اۋمالى – توكپەلى، كۇندەلىكتى وزگەرىپ وتىرعان زاماندا ادام «ءوز ينستينكتەرىنە بوستان بوسقا سەنبەۋى كەرەك» دەپ ەسەپتەيدى. مۇنىڭ سەبەبى مىنادا:ادام ءوز تۇسىنىكتەرىن، ۇستانىمدارىن، قۇندىلىقتار مەن نانىمدارىن بىردەن قالىپتاستىرماي، ولار تۋرالى تەرەڭ ويلانىپ، ونىڭ ءبارىن كۇمانمەن قابىلداپ، «تۇلا بويىنان»وتكىزۋ قاجەت. ريچارد ءپولدىڭ پايىمداۋى بويىنشا، ادامدار«وزدەرىنىڭ باسىنا تۇسكەندى ءدال سول قالپىندا قابىلداماۋى كەرەك. ولار اقيقات دەپ ۇسىنىلعان نارسەنىڭ بارىندە اقيقات دەپ تۇسىنبەۋ ىقاجەت. ولار وزدەرىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىن جالعان دەپ ويلاماۋى كەرەك». دەمەك، ولار ءومىردىڭ بارلىق جايتتەرىمەن كورىنىستەرىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ولاردىڭ ومىرشەڭدىگى، قۇندىلىعىمەن قاجەتتىلىگى تۋرالى وزىندىك پىكىر قالىپتاستىرۋى كەرەك. سول سەبەپتى سىني ويلاۋدى «سىپايى كۇماندانۋ» دەپ اتايدى.
سىني ويلاۋ وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ داعدىلارىن دامىتىپ، ولاردى وقۋ مەن ومىردە تۋىندايتىن ماسەلەلەردى وزدىگىمەن شەشۋگە باعىتتايدى. وسى ارقىلى سىني ويلاۋ وقۋشىلاردى اقپاراتپەن جۇمىس جاساپ، شەشىم قابىلداۋعا باۋليدى. وقۋشىلار بۇل سەكىلدى جۇمىستاردى جاساۋ ناتيجەسىندە وزدەرىنە جانە وزگەلەرگە تولاسسىز سۇراقتار قويىپ، ولارعا جاۋاپ ىزدەپ، ءوز جاۋاپتارىن ۇتىمدى دالەلدەرمەن ايعاقتايدى، دەربەس شەشىمدەر قابىلدايدى.
ادام بالاسىنىڭ بەس ساۋساعى بىردەي بولمايتىنى سياقتى وقشىلاردا بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، ءبىرىن-بىرى قايتالامايتىن، كىشكەنە بولسا دا وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ادامدار. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇزدىگى دە، ەڭ تومەنىدە، تەنتەگى دە، ءبىلىپ تۇرسا دا اۋزىن اشپايتىنى دا ، قانشا سۇيرەسەڭ العا باسپايتىنى دا بولادى. ءبىراق ۇستاز بارلىعىن دا جاقسى كورىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتۋى ءتيىس. وقۋشىلارعا زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىندا ناقتى ءبىلىم بار ەكەندىگى، ءبىراق ولار ءوز ويلارىن جەتكىزۋگە قينالاتىنى انىقتالعانەكەن. سوندىقتان وقۋشىلاردىڭ ويىن دامىتۋ جۇمىستارىنا كوپ كوڭىل ءبولىنۋ كەرەكتىگى كورىندى. وسى جاعدايدا ءتيىمدى تەحنولوگيالاردىڭ ءبىرى- «سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ» تەحنولوگياسى. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ دەگەنىمىز پەداگوگتىڭ باعىتتاۋىمەن وقۋشىنىڭ ءوز بەتىنشە ءبىلىمدى يگەرۋى. ناتيجەسىندە نەعۇرلىم دامىعان وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعاسى قالىپتاسادى. بۇل تەحنولوگيانىڭ ماقساتى سىناۋعا ەمەس شىڭدالعان ويلاۋعا ۇيرەتۋ. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ باعدارلاماسى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان ءبىلىم بەرۋشىلەردىڭ بىرلەسكەن ەڭبەگى. تاجىريبەنى جۇيەگە كەلتىرگەن دجينني ل. سيتل، كۋرتيس س. مەرەديت، چارلز تەمپل. جوبا نەگىزى ج. پياجە، ل. س. ۆىگوتسكيي تەوريالارىن باسشىلىققا الادى. ماقساتى بارلىق جاستاعى وقۋشىلارعا كەز كەلگەن مازمۇنعا سىني تۇرعىدان قاراپ، ەكى ۇيعارىم ءبىر پىكىردىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا سانالى شەشىم قابىلداۋعا ساباقتاردا ۇيرەتۋ. جوبا ادىس-تاسىلدەرى وقۋشىلاردى تىنىمسىز ىزدەنىمپازدىققا باۋليدى. بالانىڭ تەرەڭ دە ەركىن ويلاۋىنا، ۇزدىكسىز ەڭبەكتەنە بىلۋىنە جول اشادى. وقۋشىنىڭ ىزدەنىسى جەمىسسىز بولماق ەمەس. ءداستۇرلى ءبىلىم بەرۋ كەزىندەگى وقۋشىنى سىن تۇرعىسىنان ويلايتىن وقۋشىمەن سالىستىرعان كەزدە ناتيجەسى جوعارى بولعان. (2. 48بەت)
سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ-وقۋ مەن جازۋدى دامىتۋ باعدارلاماسى. وقۋشىنى مۇعالىممەن، سىنىپتاستارىمەن ەركىن سويلەسۋگە، پىكىر تالاستىرۋعا، ءبىر-بىرىنىڭ ويىن تىڭداۋعا، قۇرمەتتەۋگە، وزەكتى ماسەلەنى شەشۋ جولدارىن ىزدەي وتىرىپ، قيىندىقتى جەڭۋگە باۋليتىن باعدارلاما. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى ۇيرەتۋ ءۇشىن تومەندەگى قاعيدالار ساقتالۋى ءتيىس:
بۇل تەحنولوگيا بويىنشا ساباق ءۇش ساتىدان تۇرادى:
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
2. ماعىنانى تانۋ.
3. وي تولعانىس.
تەحنولوگيانىڭ باستى ماقساتى – دامىتا وقىتۋ نەگىزىندە “سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ارقىلى وقۋ مەن جازۋدى دامىتۋ” باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ، بالالارعا تەرەڭ ءبىلىم بەرۋ. بۇل باعدارلاما قازاقستان قورى جانىنان 1998 ج. قازان ايىنان باستاپ جۇرگىزىلىپ كەلەدى. جاڭا تەحنولوگيا رەتىندە ەڭ وزىق ادىستەردى دەر كەزىندە يگەرۋ، ىزدەنۋ ارقىلى بالا بويىنا دارىتۋ، ودان ءونىمدى ناتيجە شىعارا ءبىلۋ – ءاربىر ۇستازدىڭ باستى مىندەتى. RWCT باعدارلاماسى – اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا “سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ءۇشىن وقۋمەنجازۋ”دەگەندى بىلدىرەدى.
ۇيرەنۋ پروسەسىندە بۇرىنعى بىلەتىنىمەن جاڭا ءبىلىمدى ۇشتاستىرۋدان تۇرادى. ۇيرەنۋشى جاڭا ۇعىمداردى، تۇسىنىكتەردى، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءبىلىمىن جاڭا اقپاراتپەن تولىقتىرادى، كەڭەيتە تۇسەدى. سوندىقتان دا ساباقتا قاراستىرىلعالى تۇرعان ماسەلە جايلى وقۋشى نە بىلەدى، نە ايتا الاتىندىعىن انىقتاۋدان باستالادى. وسى ارقىلى ويدى وياتۋ مي قىرتىسىندا تىتىركەندىرگىش ارقىلى جۇزەگە اسادى. وسى كەزەڭدە قىزمەت ەتەتىن «ويلانۋ»، «جۇپتا تالقىلاۋ»، «بولجاۋ»، «الەمدى شارلاۋ» تاعى دا باسقا ادىستەردى پايدالانۋعا بولادى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ كەزەڭىنىڭ ەكىنشى ماقساتى: ۇيرەنۋشىنىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ. ويتكەنى ۇيرەنۋشى ەنجارلىقتان گورى بەلسەندىلىكتى تالاپ ەتەنىن ىس-ارەكەت ەكەنى داۋسىز. وقۋشى ءوز بىلەتىنىن ەسكە تۇسىرەدى، قاعازعا جازادى، كورشىسىمەن بولىسەدى، توبىندا تالقىلايدى. ياعني ايتۋ ءبولىسۋ، ورتاعا سالۋ ارقىلى ونىڭ ويى اشىلادى. وسىلايشا شىڭدالعان ويلاۋعا بىرتە-بىرتە قادام جاسالا باستايدى. وقۋشى بۇل كەزەڭدە جاڭا ءبىلىم جايلى اقپارات جيناپ، ونى بايىرعى بىلىممەن ۇشتاستىرادى. مىسالى: 6-سىنىپ ادەبيەت پانىنەن ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ كرىلوۆتان اۋدارعان اۋدارماسى «اققۋ، شورتان، ءھام شايان» مىسالىن وتكەندە قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسىندا «اققۋ، شورتان، شايان تۋرالى نە بىلەسىڭدەر؟ »دەپ سۇرالىپ، وقۋشىلار پىكىرلەرى تىڭدالادى. اققۋ كيەلى قۇس، شايان بۇل جاندىك، شورتان بالىققا جاتادى دەگەن سياقتى ويلارىن جۇپتا تالقىلاپ، جاڭا ءبىلىم ارقىلى اقپارات جينايدى.
ويلانۋ مەن ۇيرەنۋگە باعىتتالعان بۇل وقۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى «ماعىنانى تانۋ». بۇل كەزەڭدە ۇيرەنۋشى جاڭا اقپاراتپەن تانىسادى. تاقىرىپ بويىنشا جۇمىس ىستەيدى، تاپسىرمالار ورىندايدى. ونىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس جاساپ، بەلسەندىلىك كورسەتۋىنە جاعداي جاسالادى. وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپ بويىنشا جۇمىس جاساۋىنا كومەكتەسەتىن وقۋ ستراتەگيالارىنىڭ ءبىرى-INSERT. ول بويىنشا وقۋ تاقىرىبىمەن تانىسۋ بارىسىندا
«ءۇ»-بىلەمىن
«-»-بىلمەيمىن
«+»-مەن ءۇشىن جاڭا اقپارات
«؟ »-مەنى تاڭقالدىردى - دەگەن بەلگىلەردى قويىپ وقىپ وتىرۋ تاپسىرىلادى. بۇل ءادىس وقىعانىن تۇسىنۋگە، ءوز ويىنا باسشىلىق ەتۋگە، ويىن بىلدىرۋگە ۇيرەتەتىن ۇتىمدى قۇرال. ءبىر اڭگىمەنىڭ سوڭىنا تەز جەتۋ، وقىعاندى ەستە ساقتاۋ، ءمانىن جەتە ءتۇسىنۋ كۇردەلى جۇمىس. سوندىقتان دا وقۋشىلار اراسىندا وقۋعا جەڭىل-جەلپى قاراۋ سالدارىنان تۇسىنە الماۋ ءجيى كەزدەسەدى. ماعىنانى ءتۇسىنۋدى جوعارىداعىداي ۇيىمداستىرۋ اتالعان كەمشىلىكتەردى بولدىرماۋدىڭبىردەن-بىركەپىلى.
تاقىرىپ بويىنشا «وي تولعانىس» باعدارلامانىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى. كۇندەلىكتى وقىتۋ پروسەسىندە وقۋشىلاردىڭ وي تولعانىسىن ۇيىمداستىرۋ، وزىنە، باسقاعا سىن كوزبەن قاراۋ، باعا بەرۋ نازاردان تىس قالىپ جاتادى. ودان گورى ۇيگە تاپسىرما بەرۋ، ونى ءتۇسىندىرۋ، باعا قويۋ سياقتى كەزەڭدەرگە ۋاقىت جىبەرىپ الامىز. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ باعدارلاماسىندا بۇل ساباقتاعى اسا قاجەتتى ءماندى-ماڭىزدى ارەكەت بولىپ تابىلادى. ءدال وسى كەزەڭدە ۇيرەنۋشى نە ۇيرەنگەنىن سارالاپ، سالماقتاپ ونى قانداي جاعدايدا، قالاي قولدانۋ كەرەكتىگىن وي ەلەگىنەن وتكىزەدى. تولعانۋدى ءتيىمدى ەتۋگە باعىتتالعان «بەس جولدى ولەڭ»، «ۆەنن كورسەتۋى»، «ەركىن جازۋ»، «ەكى ءتۇرلى تۇسىنىكتەمە كۇندەلىگى»، «ويلانۋ ستراتەگياسى» ت. ب وسى سياقتى ستراتەگيالار ءار ساباق ەرەكشەلىگىنە، اۋىر-جەڭىلىنە قاراي قولدانىلادى.
«وي تولعانىس» ساتىسىندا «ەكى ءتۇرلى تۇسىنىكتەمە كۇندەلىگى» ءادىسىن قولدانۋعا بولادى. وقۋشىلار داپتەرلەرىنىڭ بەتىن ورتاسىنان ۆەرتيكال سىزىقپەن ءبولۋ سۇرالادى. ءماتىندىوقۋبارىسىندا ولار:ءار وقۋشى ماتىنمەن تانىسىپ، كۇندەلىكتى تولتىرىپ بولعان سوڭ، جۇپتا، توپتا تالقىلاۋ ۇيىمداستىرىلادى. جۇمىس اياقتالعان كەزدە ءمۇعالىم قورىتۋعا ازىرلەپ كەلگەن سۇراقتارىن قويىپ جاۋاپتار الادى. ول سۇراقتار وقىعانعا باعا بەرۋ، پىكىرىن، كوزقاراسىن بىلدىرۋگە لايىقتاپ قويىلعانىدۇرىس. مىسالى:
بۇل ءادىس تە الدىڭعى سياقتى وقۋشىلاردى ۇجىم بولىپ جۇمىس جاساۋعا ۇيرەنەدى. اقپاراتتى ءوز بەتىنشە مەڭگەرۋگە جاعداي جاسايدى. ءسوز استارىن، قۇدىرەتىن تۇسىنۋگە ماشىقتانادى. سونداي اق ءادىس تيىمدىلىگى ساباقتان تىسقارى قاتىسپاي قالاتىن وقۋشى بولمايدى. وقىعان ءماتىندى ءتۇسىنۋ، ونى تۇسىنىكتى ەتىپ ايتىپ بەرۋ، وعان قاتىستى ويىن پىكىرىن ءبىلدىرۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ ويى، ءتىلى داميدى.
ءۇشىنشى كەزەڭدە قولدانۋعا بولاتىن تاعى ءبىر ءادىس «ەركىن جازۋ». ءمۇعالىم ساباق بويى قاراستىرىلعان جاڭا اقپارات جايلى، ودان العان اسەرىن، نە ۇيرەنگەنىن، نەنى ءبىلۋ كەرەكتىگى تاعى باسقا جايلى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ تاپسىرىلادى. جازۋعا ۋاقىت بەرىلەدى. ۋاقىت اياقتالعاننان سوڭ وقۋشىلار ءوز جازعاندارىمەن توپ مۇشەلەرىن تانىستىرادى. ەڭ جاقسى دەپ تانىلعان جۇمىستى ۇجىمدا وقۋعا بولادى. وقۋشىلاردى العان بىلىمدەرىن قورىتۋعا، وعان سىن كوزبەن قاراپ، ويىن تۇيىندەۋگە ۇيرەتەتىن بۇل ءادىستى كەز-كەلگەن ساباقتا قولدانۋعا بولادى. ال «تورلى تالقىلاۋ» ءادىسىن ساباقتا بىلاي قولدانۋعا بولادى. بۇل ستراتەگيا ماقساتى ءوز پىكىرىن دالەلدەۋگە ۇيرەتۋ. ق. مىرزا ءاليدىڭ «كۇز» ولەڭىمەن تانىسىقان جوق، سۇراققا جاۋاپ جازادى.
ماعان كۇز مەزگىلى وتە ۇنايدى. ماعان كۇز مەزگىلى ۇنامايدى.
اينالاڭدا بوياۋدىڭ بارلىق ءتۇ ءسىن كورەسىڭ. جازعى دەمالىس بىتەدى. اعاشتان ءۇزىلىپ ءتۇس كەن جاپىراق كوبەلەك سەكىلدى. ءجيى اۋارايى بۇزىلىپ، جاڭبىر جاۋىپ، باتپاق بولادى. ويناعاندا كيىمىڭ بىلعانسا اپاڭ ۇرسادى.
قانشالىقتى ناقتى دالەل كەلتىرگەندەرىنە نازار اۋدارىلىپ، باعالانادى. مىنە وسى سەكىلدى جۇمىستار وقۋشىلاردى ويلانۋعا، ءدالىل كەلتىرە بىلۋگە جەتەلەيدى. بەلگىلى تاقىرىپتاعى ويدى سىن تۇرعىسىنان ويلاي وتىرىپ، وي تولعاۋ، سۋرەتتەي الۋ، ەسكە ءتۇسىرۋ، بولجاۋ وقۋشىنى جاڭا ءبىر الەم جاڭالىعىن اشقانداي قالىپقا جەتكىزەدى. ءارى قاراي ويىن ايتۋعا ىنتالاندىرادى. بۇرىنعى قولداناتىن وقۋ ادىستەرىندە ءمۇعالىم باستى ورىن الىپ، وقۋشى تەك تىڭداۋشى عانا بولسا، سىن تۇرعىسىنان شىڭدالعان ويلاۋ ارقاسىندا وقۋشى ءبىلىم نەگىزدەرىمەن تولىعىپ، بولاشاقتا ويلاۋعا قۇلشىنىس الادى. سوندىقتان سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ-وتە كۇردەلى دە ماڭىزدى قۇبىلىس.
قازىرگى تاڭدا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەورياسىنان ەگىزدەلگەن، جاڭا ءادىس – تاسىلدەردى ءوز ساباقتارىمدا قولدانۋعا تىرىسامىن. ساباقتارىم ءساتتى شىعۋى ءۇشىن، الدىمەن سىنىپتا ىنتىماقتاستىق اتموسفەراسىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا، ساباقتارىمدى ءارتۇرلى ترەنينگتەر ارقىلى باستايمىن، ودان ءارى وقۋشىلاردى ءتۇرلى ءادىس – تاسىلدەرمەن شاعىن توپتارعا ءبولۋدىڭ ءوزى وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىنىنا كوزىم جەتتى. وقۋشىلار، اسىرەسە ۇلگەرىمى تومەن وقۋشىلاردا توپتىق جۇمىس كەزىندە ساباققا قىزىعۋشىلىقپەن قاتىسىپ، وزدەرىنە دەگەن سەنىمدىلىكتەرى ورنايتىنىن بايقاپ ءجۇرمىن. توپتىق جۇمىس بارىسىندا ولار ءۇنسىز وتىرۋعا، باسقالاردان قالىس قالۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ءوز – وزدەرىن رەتتەي باستايدى. وقۋشىلار جۇپتاسىپ، توپتاسىپ ويلانادى، وي بولىسەدى، پىكىر الماسادى، تالقىلايدى.
مەنىڭ ساباعىمدا كوبىنە قولدانىپ جۇرگەن ءادىس – تاسىلدەرىم:«شىڭ»، «سەرپىلگەن ساۋال»، «ۆەنن دياگرامماسى»، «پوستەرمەن جۇمىس»، «بەس جولدى ولەڭ»، «اداسقان ارىپتەر»، ت. ب.
8 -سىنىپتا وتكەن جامبىل جابايەۆتىڭ «جانىساقىنعا» تاقىرىبىنداعى ساباعىمدا ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ ماقساتىندا «ميعاشابۋىل» ءادىسىن قولداندىم. بۇل جەردە وقۋشىلار بەرىلگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى وتكەن ساباقتى ەسكە تۇسىرەدى. ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرما شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «قالقامان - مامىر» پوەماسى بولاتىن. «شىڭ» ءادىسى ارقىلى پوەماداعى جاعىمدى، جاعىمسىز كەيىپكەرلەردى انىقتاپ، مىنەزدەمە بەردى. جاڭا ساباقتا وقۋشىلار «توپتاستىرۋ»، «ۆەنن دياگرامماسى» ارقىلى جامبىل مەن جانىس اقىندى سالىستىرعان بولاتىن. سونىمەن قاتار سىنىپتا ىنتىماقتاستىق احۋالىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سەرگىتۋ ساتتەرىن، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس سياقتى ادىستەردى قولداندىم.
7 – سىنىپتا وتكەن «كۇي – مۋزىكانىڭ ەرەكشە جانرى» اتتى ساباعىندا ۇيگە تاپسىرماعا «جۇمىر، قىلىش» جانە «اداي» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن جازىپ كەلۋ تاپسىرىلعان بولاتىن، ءبىراق سىنىپتا ءۇي تاپسىرماسىن ءۇش وقۋشى عانا ورىنداپ كەلگەن ەكەن. مەن بۇل تاپسىرمانى بەرۋ ارقىلى سىنىپتا كوشباسشى، دارىندى بالالاردى انىقتاي الدىم. سونىمەن قاتار 7 – سىنىپ جوسپارىندا ديكتانت جازۋ ءۇشىن ارنايى ساعات بەرىلمەگەن. الايدا مەن ون – ون بەس مينۋتتى اراسىندا ديكتانت جازۋعا ارنايمىن. جازبا جۇمىسىن ورىنداۋ بارىسىندا «ءتۇرلى ءتۇستى جيەكتەر» ءادىسىن قولدانامىن. وقۋشىلار جازبا جۇمىسىن ورىنداۋ بارىسىندا ءتۇرلى ءتۇستى قارىنداشتارمەن بەلگى سالىپ وتىرادى. «قىزىل – تەكسەرىپ ، بارلىق قاتەلەرىن تۇزەتىڭىزشى»، «جاسىل – بارلىق قاتەلەردى بەلگىلەڭىزشى، مەن بارلىعىن ءوزىم تۇزەتەمىن»، «كوك – قاتە سانىن كورسەتىڭىزشى، مەن ءوزىم تاۋىپ تۇزەتەمىن»، «قارا – بۇل جۇمىسقا باسا نازار اۋدارماڭىز، مەن ونى اسىعىس ورىندادىم» جانە ت. ب.
5 – سىنىپتا وتكەن ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «قىپشاق سەيىتقۇل» جانە «اتىمتاي جومارت» اڭگىمەسىندە مەن «كەيىپكەرلەرمەن كەزدەسۋ» ءادىسىن قولداندىم. شىعارما كەيىپكەرلەرىمەن كەزدەسە الساڭدار تەك ەكى سۇراق قويا الاسىڭدار، وزدەرىڭ تۋرالى جانە ول تۋرالى. سەندەر قانداي قويار ەدىڭدەر؟ ول قالاي جاۋاپ بەرەرەدى دەپ ويلايسىڭدار؟ بۇل ءادىستى 5 – سىنىپ وقۋشىلارى تەز ءتۇسىنىپ وزدەرىنىڭ سۇراقتارىن دايىنداپ جانە كەيىپكەردىڭ بەرەر جاۋابىن دادايىنداپ قويعان بولاتىن. بۇل ادىستە وقۋشىلاردىڭ سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتادى دەپ ويلايمىن.
مەنىڭ ويىمشا ءاربىر ءمۇعالىم ساباقتان كەيىن ساباق بارىسىندا قولدانعان ستراتەگيا نەمەسە ءادىس – تاسىلدەردى وقۋشىلاردىڭ بەلسەندى جۇمىس جاساۋىنا، ساباقتى مەڭگەرۋىنە قانشالىقتى كومەكتەسكەندىگىنە ويتولعاۋ جاساپ وتىرۋى ءتيىس. ەگەر ساباقتا كەتكەن قانداي دا ءبىر كەمشىلىكتەر بولسا، وي تولعاۋ ارقىلى سول كەمشىلىكتى كەلەسى ساباقتاردا جىبەرمەۋگە تىرىسادى. ساباقتان كەيىن نەمەسە ساباق سوڭىندا وقۋشىلارمەن كەرى بايلانىس جاساپ وتىرۋعا ءتيىس. مىنە وسى سەكىلدى جۇمىستار وقۋشىلاردى ويلانۋعا، دالەل كەلتىرە بىلۋگە جەتەلەيدى. بەلگىلى تاقىرىپتاعى ويدى سىن تۇرعىسىنان ويلاي وتىرىپ، وي تولعاۋ، سۋرەتتەي الۋ، ەسكە ءتۇسىرۋ، بولجاۋ وقۋشىنى جاڭا ءبىر الەم جاڭالىعىن اشقانداي قالىپقا جەتكىزەدى. ءارى قاراي ويىن ايتۋعا ىنتالاندىرادى. بۇرىنعى قولداناتىن وقۋ ادىستەرىندە ءمۇعالىم باستى ورىن الىپ، وقۋشى تەك تىڭداۋشى عانا بولسا، سىن تۇرعىسىنان شىڭدالعان ويلاۋ ارقاسىندا وقۋشى ءبىلىم نەگىزدەرىمەن تولىعىپ، بولاشاقتا ويلاۋعا قۇلشىنىس الادى. سوندىقتان سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ-وتە كۇردەلى دە ماڭىزدى قۇبىلىس.
You Might Also Like
-
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، ورال فەدەرالدى ۋنيۆەرسيتەتى (رەسەي، ەكاتەرينبۋرگ) جانە قورعان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (رەسەي، قورعان) بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان جاس عالىمداردىڭ ەۋرازيالىق مەكتەبى ءوز جۇمى...
