قازاق ءتىلى تۋرالى قايراتكەرلەردىڭ ايتقاندارى
قازاق ءتىلى تۋرالى ۇلى ادامداردىڭ ايتقاندارى
رادلوۆ ۆ. ۆ. /رەسەيلىك شىعىس زەرتتەۋشىسى/. قازاقتاردىڭ ءتىلى جاتىق تا شەشەن، ءارى وتكىر، كوبىنە ءىلىپ - قاعىپ سۇراقپەن جاۋاپ بەرۋگە كەلگەندە تاڭ قالدىرارلىقتاي ورالىمدى سويلەيدى. كەز كەلگەنى، تىپتەن ساۋاتسىزدارىنىڭ ءوزى، انا تىلىندە ءبىزدىڭ ەۋروپادا بايقاپ جۇرگەنىمىزدەن تەك فرانسۋزدار مەن ورىستاردىڭ دارەجەسىندە سويلەي بىلەدى.
ساادي ا. /تاتار عالىمى/. قازىرگى ەڭ تازا، ەڭ باي، ەڭ تابيعي جانە بۇزىلماي، بۇرىنعى قالپىندا ساقتالىپ قالعان ءبىر ءتىل بولسا، ول قازاق ءتىلى جانە قازاق ادەبيەتى، شىن عىلىم ءۇشىن ءبىز مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك.
بايتۇرسىنوۆ ا. ءبىز سياقتى مادەنيەت جەمىسىنە جاڭا اۋزى تيگەن جۇرت، ءوز تىلىندە جوق دەپ مادەني جۇرتتاردىڭ تىلىندەگى دايار سوزدەردى العىشتاپ، انا ءتىلى مەن جات ءتىلدىڭ سوزدەرىن ارالاستىرا - ارالاستىرا، اقىرىندا انا ءتىلىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي، ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان مادەني جۇرتتاردىڭ تىلىندەگى ادەبيەتتەرىن، عىلىمي كىتاپتارىن قازاق تىلىنە اۋدارعاندا، ءپان سوزدەرىنىڭ دايارلىعىنا قىزىقپاي، انا تىلىمىزدەن قاراستىرىپ ءسوز تابۋىمىز كەرەك. سوندا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ ءتىلى تازا بولىپ، جوعارىدا ايتىلعان تالعاۋ سالتىنىڭ شارتى ورىندالعان بولادى.
اۋەزوۆ م. كوگەن كوز قازاعىما قاراتىپ مىنبە قۇرىپ، سول مىنبەگە شىعارىپ: “اقىرعى ءدىلىڭىزدى ايتىڭىزشى، مۇحتار!” – دەسە، ءتىلىمنىڭ ۇشىندا جۇرگەن ءسوز تومەندەگىشە بولماق: تاس ۇگىتىلىپ قۇمعا اينالادى، تەمىر توزادى، ۇرپاق وزادى، دۇنيەدە ولمەيتىن ءسوز عانا، حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان اسىل مۇرا ءسوزىمىزدى ارزانداتىپ المايىق.
جۇمابايەۆ م. … قازاق تىلىندە قازاقتىڭ سارى سايران دالاسى، بىرەسە جەلسىز تۇندەي تىمىق، بىرەسە قۇيىنداي ەكپىندى تاريحى، سارى دالادا ۇدەرە كوشكەن تۇرمىسى – اسىقپايتىن، ساسپايتىن مىنەزى كورىنىپ تۇر.
وڭداسىنوۆ ن. قازاق ءتىلى – اسا باي ءتىل، يكەمدى ءتىل. قالاي يسەڭ، سولاي يىلە بەرەدى. ورامىن، بۇرامىن تاۋىپ، قيسىنىن، ورايىن كەلتىرىپ پايدالانساڭ، بۇل تىلمەن سۋرەت سالۋعا، تاس قاشاپ، اعاش، تەكەمەت ويۋعا بولادى - اۋ. بۇل تىلدەن ماي تامادى دەسە دە سيار. حالىقتىڭ تىلىنە، جىرىنا قۇلاق سالساڭ، نە ءبىر الۋا شەكەر بالداي تاتيتىن نارىنە، ارىنە استە تويمايسىڭ. عاشىقپىن قازاق تىلىنە… وسىنداي مايدا، سۇلۋ ءتىلدى قالاي وگەيسۋگە بولادى…
دۋلاتوۆ م. /“قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭىنان” ءۇزىندى/. “مەن زامانىندا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم.
بەلگەر گ. … الدەقالاي ورىس، نەمىس تانىستارىمنىڭ اراسىنا تۇسە قالعاندا، ولاردىڭ اڭگىمەسى قىزا - قىزا كەلگەندە، ماعان تۇتقيىلدان سۇراق قوياتىنى بار: “وسى قازاق ءتىلى قالاي ءوزى … باي ءتىل مە؟”. ءبىر اۋىز سوزبەن قىسقا قايىرىپ: “باي! دەسەم، ءبارىبىر سەنە قويمايتىنىن بىلەم. سوندىقتان، ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن، مەن دە جاۋاپ بەرەر الدىندا ويلانىپ، اتام قازاقتىڭ “بىرەۋ ويناپ سۇراسا، سەن شىنداپ جاۋاپ بەر” دەگەن قاعيداسىن ەسكەرىپ، كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرەمىن. ايتالىق، ورىس، نەمىس تىلدەرىندە تاپشى كەلەتىن قازاقتىڭ مال اتاۋلارىن ۇزاق - سونار اڭگىمەلەپ، ءتىزىپ الا جونەلەمىن.
اتاپ ايتقاندا، جىلقى، تۇيە، سيىر، قويعا قاتىستى نەشە ءتۇرلى سوزدەردى ءتىزىپ شىققاننان كەيىن تىڭداۋشىلارعا جىميا ءبىر قاراپ قويىپ، “ال، ەندى بۇركىتكە كەلەيىك” دەيمىن. ونسىز دا باعانادان بەرى جاعاسىن ۇستاۋعا ازەر وتىرعان كىسىلەر: “بۇركىت؟!. ول نە تاعى؟!” دەپ تاڭدانىسادى.
ارينە، مەنىڭ دە اڭشىلىق - ساياتشىلىقتان بىلەتىنىم جوقتىڭ قاسى. كوبى كىتاپتان وقىپ - توقىعانىما نەگىزدەلگەن. بارىنەن بۇرىن باياعى بالا كەزىمدە اۋىلداسىم مارقۇم ءابىلماجىن شالدىڭ بۇركىتتى قالاي ۇستاپ، باۋلىعانىن كورگەن ەدىم. سول كەزدەن بۇركىت پەن بۇركىتشىگە بايلانىستى ءبىراز قازاق سوزدەرى جادىمدا قالعان: ماسەلەن، بالاپان قۇس، تىرنەك، تاس تۇلەك، مۇزبالاق، كوك ءتۇبىت، توماعا، تۇعىر، قان سوقتا ت. س. س. ال وسى سوزدەردىڭ كوبىنىڭ بالاماسىن ورىس جانە نەمىس تىلدەرىندە قولىڭىزعا شىراق الىپ ىزدەسەڭىز دە تابا المايسىز. سوعان كوزى جەتكەندە، الگى تانىستارىم: “اح، زوو! ۆۋندەربار!” نەمەسە “سموتري - كا! پورازيتەلنو!” – دەيدى. ماعىناسى قازەكەمنىڭ “اپىراي، ا!” دەگەنىنە پارا - پار.
“…ءومىرىمنىڭ 43 جىلىن قازاقتاردىڭ اراسىندا، قازاق تىلىنە قۇلاعىمنىڭ قۇرىشىن قاندىرۋمەن كەلگەن ەكەم. مەنىڭ ۇعىم - تۇيسىگىمدە قازاق ءتىلى قۇددى قازاقتىڭ وسىناۋ كەڭپەيىل، مەيىربان دارحان دالاسى سياقتى عاجايىپ ۇشان - تەڭىز باي، شەشەن دە كوركەم ءتىل. تەك سول ورالىمدى باي ءتىلدى “قيىننان قيىستىرار ەل داناسى” كەرەك. ءوز باسىم وسىلاي تۇسىنەمىن.
دەرەككوزى: martebe.kz
رادلوۆ ۆ. ۆ. /رەسەيلىك شىعىس زەرتتەۋشىسى/. قازاقتاردىڭ ءتىلى جاتىق تا شەشەن، ءارى وتكىر، كوبىنە ءىلىپ - قاعىپ سۇراقپەن جاۋاپ بەرۋگە كەلگەندە تاڭ قالدىرارلىقتاي ورالىمدى سويلەيدى. كەز كەلگەنى، تىپتەن ساۋاتسىزدارىنىڭ ءوزى، انا تىلىندە ءبىزدىڭ ەۋروپادا بايقاپ جۇرگەنىمىزدەن تەك فرانسۋزدار مەن ورىستاردىڭ دارەجەسىندە سويلەي بىلەدى.
ساادي ا. /تاتار عالىمى/. قازىرگى ەڭ تازا، ەڭ باي، ەڭ تابيعي جانە بۇزىلماي، بۇرىنعى قالپىندا ساقتالىپ قالعان ءبىر ءتىل بولسا، ول قازاق ءتىلى جانە قازاق ادەبيەتى، شىن عىلىم ءۇشىن ءبىز مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك.
بايتۇرسىنوۆ ا. ءبىز سياقتى مادەنيەت جەمىسىنە جاڭا اۋزى تيگەن جۇرت، ءوز تىلىندە جوق دەپ مادەني جۇرتتاردىڭ تىلىندەگى دايار سوزدەردى العىشتاپ، انا ءتىلى مەن جات ءتىلدىڭ سوزدەرىن ارالاستىرا - ارالاستىرا، اقىرىندا انا ءتىلىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي، ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان مادەني جۇرتتاردىڭ تىلىندەگى ادەبيەتتەرىن، عىلىمي كىتاپتارىن قازاق تىلىنە اۋدارعاندا، ءپان سوزدەرىنىڭ دايارلىعىنا قىزىقپاي، انا تىلىمىزدەن قاراستىرىپ ءسوز تابۋىمىز كەرەك. سوندا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ ءتىلى تازا بولىپ، جوعارىدا ايتىلعان تالعاۋ سالتىنىڭ شارتى ورىندالعان بولادى.
اۋەزوۆ م. كوگەن كوز قازاعىما قاراتىپ مىنبە قۇرىپ، سول مىنبەگە شىعارىپ: “اقىرعى ءدىلىڭىزدى ايتىڭىزشى، مۇحتار!” – دەسە، ءتىلىمنىڭ ۇشىندا جۇرگەن ءسوز تومەندەگىشە بولماق: تاس ۇگىتىلىپ قۇمعا اينالادى، تەمىر توزادى، ۇرپاق وزادى، دۇنيەدە ولمەيتىن ءسوز عانا، حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان اسىل مۇرا ءسوزىمىزدى ارزانداتىپ المايىق.
جۇمابايەۆ م. … قازاق تىلىندە قازاقتىڭ سارى سايران دالاسى، بىرەسە جەلسىز تۇندەي تىمىق، بىرەسە قۇيىنداي ەكپىندى تاريحى، سارى دالادا ۇدەرە كوشكەن تۇرمىسى – اسىقپايتىن، ساسپايتىن مىنەزى كورىنىپ تۇر.
وڭداسىنوۆ ن. قازاق ءتىلى – اسا باي ءتىل، يكەمدى ءتىل. قالاي يسەڭ، سولاي يىلە بەرەدى. ورامىن، بۇرامىن تاۋىپ، قيسىنىن، ورايىن كەلتىرىپ پايدالانساڭ، بۇل تىلمەن سۋرەت سالۋعا، تاس قاشاپ، اعاش، تەكەمەت ويۋعا بولادى - اۋ. بۇل تىلدەن ماي تامادى دەسە دە سيار. حالىقتىڭ تىلىنە، جىرىنا قۇلاق سالساڭ، نە ءبىر الۋا شەكەر بالداي تاتيتىن نارىنە، ارىنە استە تويمايسىڭ. عاشىقپىن قازاق تىلىنە… وسىنداي مايدا، سۇلۋ ءتىلدى قالاي وگەيسۋگە بولادى…
دۋلاتوۆ م. /“قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭىنان” ءۇزىندى/. “مەن زامانىندا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم.
بەلگەر گ. … الدەقالاي ورىس، نەمىس تانىستارىمنىڭ اراسىنا تۇسە قالعاندا، ولاردىڭ اڭگىمەسى قىزا - قىزا كەلگەندە، ماعان تۇتقيىلدان سۇراق قوياتىنى بار: “وسى قازاق ءتىلى قالاي ءوزى … باي ءتىل مە؟”. ءبىر اۋىز سوزبەن قىسقا قايىرىپ: “باي! دەسەم، ءبارىبىر سەنە قويمايتىنىن بىلەم. سوندىقتان، ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن، مەن دە جاۋاپ بەرەر الدىندا ويلانىپ، اتام قازاقتىڭ “بىرەۋ ويناپ سۇراسا، سەن شىنداپ جاۋاپ بەر” دەگەن قاعيداسىن ەسكەرىپ، كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرەمىن. ايتالىق، ورىس، نەمىس تىلدەرىندە تاپشى كەلەتىن قازاقتىڭ مال اتاۋلارىن ۇزاق - سونار اڭگىمەلەپ، ءتىزىپ الا جونەلەمىن.
اتاپ ايتقاندا، جىلقى، تۇيە، سيىر، قويعا قاتىستى نەشە ءتۇرلى سوزدەردى ءتىزىپ شىققاننان كەيىن تىڭداۋشىلارعا جىميا ءبىر قاراپ قويىپ، “ال، ەندى بۇركىتكە كەلەيىك” دەيمىن. ونسىز دا باعانادان بەرى جاعاسىن ۇستاۋعا ازەر وتىرعان كىسىلەر: “بۇركىت؟!. ول نە تاعى؟!” دەپ تاڭدانىسادى.
ارينە، مەنىڭ دە اڭشىلىق - ساياتشىلىقتان بىلەتىنىم جوقتىڭ قاسى. كوبى كىتاپتان وقىپ - توقىعانىما نەگىزدەلگەن. بارىنەن بۇرىن باياعى بالا كەزىمدە اۋىلداسىم مارقۇم ءابىلماجىن شالدىڭ بۇركىتتى قالاي ۇستاپ، باۋلىعانىن كورگەن ەدىم. سول كەزدەن بۇركىت پەن بۇركىتشىگە بايلانىستى ءبىراز قازاق سوزدەرى جادىمدا قالعان: ماسەلەن، بالاپان قۇس، تىرنەك، تاس تۇلەك، مۇزبالاق، كوك ءتۇبىت، توماعا، تۇعىر، قان سوقتا ت. س. س. ال وسى سوزدەردىڭ كوبىنىڭ بالاماسىن ورىس جانە نەمىس تىلدەرىندە قولىڭىزعا شىراق الىپ ىزدەسەڭىز دە تابا المايسىز. سوعان كوزى جەتكەندە، الگى تانىستارىم: “اح، زوو! ۆۋندەربار!” نەمەسە “سموتري - كا! پورازيتەلنو!” – دەيدى. ماعىناسى قازەكەمنىڭ “اپىراي، ا!” دەگەنىنە پارا - پار.
“…ءومىرىمنىڭ 43 جىلىن قازاقتاردىڭ اراسىندا، قازاق تىلىنە قۇلاعىمنىڭ قۇرىشىن قاندىرۋمەن كەلگەن ەكەم. مەنىڭ ۇعىم - تۇيسىگىمدە قازاق ءتىلى قۇددى قازاقتىڭ وسىناۋ كەڭپەيىل، مەيىربان دارحان دالاسى سياقتى عاجايىپ ۇشان - تەڭىز باي، شەشەن دە كوركەم ءتىل. تەك سول ورالىمدى باي ءتىلدى “قيىننان قيىستىرار ەل داناسى” كەرەك. ءوز باسىم وسىلاي تۇسىنەمىن.
دەرەككوزى: martebe.kz
You Might Also Like
