قازاق تىلىنەن ديداكتيكالىق ماتەريالدار. سەن قازاق تىلىنەن قالايسىڭ؟
سەن قازاق تىلىنەن قالايسىڭ؟
• ءماتىن - ءوزارا ماعىنالىق بايلانىستا ايتىلاتىن ەكى نە ودان دا كوپ سويلەمنەن قۇرالادى. ءماتىننىڭ تاقىرىبى بولادى.
• ماتىندەگى نەگىزگى وي – اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن باستى پىكىرى. ماتىندەگى نەگىزگى وي مەن تاقىرىپ ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولادى.
• ءماتىننىڭ 3 ءتۇرى بولادى:
• اڭگىمەلەۋ ءماتىنى دەگەنىمىز – ءبىر نارسە جونىندە حابارلاپ، باياندايدى. اڭگىمەلەۋ ءماتىنى 3 بولىكتەن تۇرادى: 1) باسى، 2) نەگىزگى ءبولىم، 3) سوڭى.
• سيپاتتاۋ ءماتىنى دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ، قۇبىلىستىڭ بەلگىلەرىن كورسەتىپ، قانداي ەكەنىن سيپاتتاپ سۋرەتتەيدى.
• پايىمداۋ ءماتىنى دەگەنىمىز - ءبىر نارسە تۋرالى نەلىكتەن سولاي ايتىلعانىن دالەلدەيدى.
• سويلەم سوزدەردەن قۇرالادى. سويلەمدەگى سوزدەر ءبىر - بىرىنەن بولەك جازىلادى.
• سويلەمنىڭ ءبىرىنشى ءسوزى باس ارىپپەن باستالىپ جازىلادى. سويلەمدەگى سوزدەردىڭ بايلانىسىن سۇراق قويىپ بىلەمىز.
• سويلەمنىڭ سوڭىنا نە نۇكتە(.)، نە سۇراق بەلگىسى (؟)، نە لەپ بەلگىسى (!) قويىلادى.
• بىردەڭەنىڭ جايىن حابارلاۋ ماقساتىمەن ايتىلعان سويلەمدى حابارلى سويلەم دەيمىز. حابارلى سويلەمنىڭ سوڭىنا نۇكتە (. ) قويىلادى.
• جاۋاپ الۋ ماقساتىمەن ايتىلعان سويلەمدى سۇراۋلى سويلەم دەيمىز. سۇراۋلى سويلەمنىڭ سوڭىنا سۇراۋ بەلگىسى (؟ ) قويىلادى. سۇراۋلى سويلەم جاسايتىن ما، مە، پا، پە، با، بە بولەك جازىلادى.
• ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن، سەزىمىن بىلدىرەتىن سويلەمدى لەپتى سويلەم دەيمىز. ولار كوتەرىڭكى داۋىسپەن ايتىلادى. لەپتى سويلەمنىڭ سوڭىنا لەپ بەلگىسى (! ) قويىلادى.
• سويلەم قۇرامىنداعى ناقتى سۇراققا جاۋاپ بەرىپ تۇرعان تولىق ماعىنالى سوزدەردى سويلەم مۇشەلەرى دەيمىز.
• سويلەم مۇشەلەرى ەكىگە بولىنەدى.
1) تۇرلاۋلى مۇشەلەر: 2) تۇرلاۋسىز مۇشەلەر:
ا) باستاۋىش ا) انىقتاۋىش
ب) بايانداۋىش ءا) تولىقتاۋىش
ب) پىسىقتاۋىش
• تۇرلاۋلى مۇشەلەر سويلەمدەگى نەگىزگى ويدى بىلدىرەدى. ول باستاۋىش پەن بايانداۋىشتان تۇرادى.
• سويلەمدەگى باستاۋىش، بايانداۋىشتاردان باسقا سويلەم مۇشەلەرىن تۇرلاۋسىز مۇشەلەر دەپ اتايمىز. ولارعا قانداي؟ كىمگە؟ نەگە؟ نەنى؟ قاشان؟ قايدا؟ تب سۇراقتار قويىلادى.
• كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن سويلەمنىڭ نەگىزگى مۇشەسىن باستاۋىش دەيمىز.
• باستاۋىشتىڭ ءىسىن، قيمىلىن بىلدىرەتىن سوزدەردى بايانداۋىش دەيمىز. بايانداۋىشقا نە ىستەدى؟ نە قىلدى؟ ءقايتتى؟ دەگەن سۇراقتار قويىلادى.
• باستاۋىش تا، بايانداۋىش تا زات ەسىمنەن جاسالسا، باستاۋىشتان كەيىن سىزىقشا ( - ) قويىلادى.
• سويلەم مۇشەلەرى ماعىناسىنا قاراي ءوزارا بايلانىسىپ ايتىلادى. ولاردىڭ بايلانىسىن سۇراق قويىپ انىقتايمىز.
• ءبىر عانا تياناقتى ويدى بىلدىرەتىن جەكە سويلەمدى جاي سويلەم دەيمىز.
• جاي سويلەم جالاڭ، جايىلما بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
• باستاۋىش پەن بايانداۋىشتان قۇرالعان سويلەمدى جالاڭ سويلەم دەيمىز.
• تۇرلاۋلى مۇشەلەردەن باسقا تۇرلاۋسىز مۇشەلەرى دە بار سويلەمدى جايىلما سويلەم دەيمىز.
• سويلەم مۇشەلەرىن تالداۋ ءۇشىن، سويلەمدەگى قيمىلدى، ءىس - ارەكەتتى بىلدىرەتىن ءسوزدى تابامىز. وعان نە ىستەدى؟ نە قىلدى؟ ءقايتتى؟ دەگەن سۇراقتار قويامىز. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن ءسوز بايانداۋىش بولادى. ونىڭ استىن ەكى رەت سىزامىز.
• ءبىر تۇبىردەن بىرنەشە تۋىندى ءسوز جاسالا بەرەدى. ونداي سوزدەردى تۇبىرلەس سوزدەر دەپ اتالا بەرەدى.
• قوسىمشا جالعانعاندا ءتۇبىر سوزدەر وزگەرە بەرمەيدى. ءان – ءشى، ءان - گە، ءان - ءدى، ءان – دەر تب
• ءتۇبىر ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى جۋان بولسا، وعان جالعاناتىن قوسىمشا دا جۋان بولادى.
• ءتۇبىر ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى جىڭىشكە بولسا، وعان جالعاناتىن قوسىمشا دا جىڭىشكە بولادى.
• قوسىمشا جالعانعاندا كەيبىر ءتۇبىر سوزدەردىڭ جازىلۋى وزگەرەدى. حالىق – حالقى، دوپ – دوبى تب
• ءسوز تاپتارى دەگەنىمىز – ماعىناسىنا قاراي بىرنەشە توپقا بولىنەدى. ولار:
1) زات ەسىم
2) ەتىستىك
3) سىن ەسىم
4) سان ەسىم
5) ەسىمدىك
6) ۇستەۋ
7) شىلاۋ
8) وداعاي
• زاتتىڭ اتىن بىلدىرەتىن ءسوزدى زات ەسىم دەيمىز. زات ەسىمدەرگە كىم؟ كىمدەر؟ نە؟ نەلەر؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. ادامدارعا كىم؟ كىمدەر؟ جانۋارلارعا نە؟ نەلەر؟ دەگەن سۇراقتار قويىلادى.
• سويلەمدەگى قيمىل، ءىس - ارەكەتتىڭ يەسىن انىقتا. سول سوزگە سۇراق قوي. ەگەر ول ءسوز كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرسە، وندا ول باستاۋىش بولادى. باستاۋىشتىڭ استىن ءبىر سىزىقپەن سىزامىز.
• سويلەمدەگى وزگە مۇشەلەرگە سۇراق قوي. ولار سويلەمنىڭ تۇرلاۋسىز مۇشەلەرى بولادى. تۇرلاۋسىز مۇشەلەردىڭ استىن يرەك سىزىقپەن سىزامىز.
• ءسوز دەگەنىمىز - زاتتىڭ، ساپانىڭ، قيمىلدىڭ اتاۋى.
• ءسوزدىڭ ودان ارى بولىنبەيتىن ماعىنالى بولىگىن ءتۇبىر ءسوز دەيمىز.
• ءسوزدىڭ تۇبىرگە جالعانعان بولىگىن قوسىمشا دەيمىز.
• ءسوز بەن ءسوزدى بايلانىستىراتىن قوسىمشانى جالعاۋ دەيمىز. ويىن – ويىنعا، ءبىل – ءبىلۋ تب
• ءسوزدىڭ ماعىناسىن وزگەرتەتىن قوسىمشانى جۇرناق دەيمىز. ويىن – ويىنشىق، ءبىل – ءبىلىم تب
• ءتۇبىر سوزگە جۇرناق تا، جالعاۋ دا جالعانا بەرەدى. جۇرناق بۇرىن، جالعاۋ جۇرناقتان سوڭ جالعانا بەرەدى.
• ءتۇبىر سوزگە جۇرناق جالعانۋ ارقىلى جاسالعان ءسوزدى تۋىندى ءسوز دەيمىز. تاتۋلىق، تازالىق، ورىندىق تب
• زات ەسىمنىڭ تۇرلەرى:
1) جالقى ەسىم
2) جالپى ەسىم
3) نەگىزگى زات ەسىم
4) تۋىندى زات ەسىم
5) زات ەسىمنىڭ جەكەشە ءتۇرى
6) زات ەسىمنىڭ كوپشە ءتۇرى
7) زات ەسىمنىڭ سەپتەلۋى
8) زات ەسىمنىڭ تاۋەلدەنۋى
9) زات ەسىمنىڭ جىكتەلۋى
• جالقى ەسىم دەگەنىمىز – كىسىنىڭ اتى – ءجونى، جەر – سۋ اتتارى، جان - جانۋارلارعا قويىلاتىن اتاۋلاردى جالقى ەسىم دەيمىز.
• جالقى ەسىمدەردەن باسقا زات ەسىمدەردى جالپى ەسىم دەيمىز. جالپى ەسىمدەر كىشى ارىپپەن جازىلادى.
• نەگىزگى تۇبىردەن بولعان زات ەسىمدى نەگىزگى زات ەسىم دەيمىز.
• ءتۇبىر سوزگە جۇرناق جالعانۋ ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدى تۋىندى زات ەسىم دەيمىز.
• كىم؟ نە؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن سوزدەردى زات ەسىمنىڭ جەكەشە ءتۇرى دەيمىز.
• كىمدەر؟ نەلەر؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن سوزدەردى زات ەسىمنىڭ كوپشە ءتۇرى دەيمىز.
• زات ەسىمنىڭ كوپشە ءتۇرى – لار، - لەر، - دار، - دەر، - تار،- تەر قوسىمشالارى جالعانۋ ارقىلى جاسالادى. بۇل قوسىمشالاردى كوپتىك جالعاۋ دەپ اتايمىز.
• زاتتىڭ بىرەۋگە ءتان ەكەنىن بىلدىرەتىن جالعاۋلاردى تاۋەلدىك جالعاۋلار دەپ اتايمىز. تاۋەلدىك جالعاۋلار ءۇش جاقتا، جەكەشە جانە كوپشە تۇردە ايتىلادى.
قازاق تىلىنەن ديداكتيكالىق ماتەريالدار. سەن قازاق تىلىنەن قالايسىڭ؟ جۇكتەۋ
• ءماتىن - ءوزارا ماعىنالىق بايلانىستا ايتىلاتىن ەكى نە ودان دا كوپ سويلەمنەن قۇرالادى. ءماتىننىڭ تاقىرىبى بولادى.
• ماتىندەگى نەگىزگى وي – اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن باستى پىكىرى. ماتىندەگى نەگىزگى وي مەن تاقىرىپ ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولادى.
• ءماتىننىڭ 3 ءتۇرى بولادى:
• اڭگىمەلەۋ ءماتىنى دەگەنىمىز – ءبىر نارسە جونىندە حابارلاپ، باياندايدى. اڭگىمەلەۋ ءماتىنى 3 بولىكتەن تۇرادى: 1) باسى، 2) نەگىزگى ءبولىم، 3) سوڭى.
• سيپاتتاۋ ءماتىنى دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ، قۇبىلىستىڭ بەلگىلەرىن كورسەتىپ، قانداي ەكەنىن سيپاتتاپ سۋرەتتەيدى.
• پايىمداۋ ءماتىنى دەگەنىمىز - ءبىر نارسە تۋرالى نەلىكتەن سولاي ايتىلعانىن دالەلدەيدى.
• سويلەم سوزدەردەن قۇرالادى. سويلەمدەگى سوزدەر ءبىر - بىرىنەن بولەك جازىلادى.
• سويلەمنىڭ ءبىرىنشى ءسوزى باس ارىپپەن باستالىپ جازىلادى. سويلەمدەگى سوزدەردىڭ بايلانىسىن سۇراق قويىپ بىلەمىز.
• سويلەمنىڭ سوڭىنا نە نۇكتە(.)، نە سۇراق بەلگىسى (؟)، نە لەپ بەلگىسى (!) قويىلادى.
• بىردەڭەنىڭ جايىن حابارلاۋ ماقساتىمەن ايتىلعان سويلەمدى حابارلى سويلەم دەيمىز. حابارلى سويلەمنىڭ سوڭىنا نۇكتە (. ) قويىلادى.
• جاۋاپ الۋ ماقساتىمەن ايتىلعان سويلەمدى سۇراۋلى سويلەم دەيمىز. سۇراۋلى سويلەمنىڭ سوڭىنا سۇراۋ بەلگىسى (؟ ) قويىلادى. سۇراۋلى سويلەم جاسايتىن ما، مە، پا، پە، با، بە بولەك جازىلادى.
• ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن، سەزىمىن بىلدىرەتىن سويلەمدى لەپتى سويلەم دەيمىز. ولار كوتەرىڭكى داۋىسپەن ايتىلادى. لەپتى سويلەمنىڭ سوڭىنا لەپ بەلگىسى (! ) قويىلادى.
• سويلەم قۇرامىنداعى ناقتى سۇراققا جاۋاپ بەرىپ تۇرعان تولىق ماعىنالى سوزدەردى سويلەم مۇشەلەرى دەيمىز.
• سويلەم مۇشەلەرى ەكىگە بولىنەدى.
1) تۇرلاۋلى مۇشەلەر: 2) تۇرلاۋسىز مۇشەلەر:
ا) باستاۋىش ا) انىقتاۋىش
ب) بايانداۋىش ءا) تولىقتاۋىش
ب) پىسىقتاۋىش
• تۇرلاۋلى مۇشەلەر سويلەمدەگى نەگىزگى ويدى بىلدىرەدى. ول باستاۋىش پەن بايانداۋىشتان تۇرادى.
• سويلەمدەگى باستاۋىش، بايانداۋىشتاردان باسقا سويلەم مۇشەلەرىن تۇرلاۋسىز مۇشەلەر دەپ اتايمىز. ولارعا قانداي؟ كىمگە؟ نەگە؟ نەنى؟ قاشان؟ قايدا؟ تب سۇراقتار قويىلادى.
• كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن سويلەمنىڭ نەگىزگى مۇشەسىن باستاۋىش دەيمىز.
• باستاۋىشتىڭ ءىسىن، قيمىلىن بىلدىرەتىن سوزدەردى بايانداۋىش دەيمىز. بايانداۋىشقا نە ىستەدى؟ نە قىلدى؟ ءقايتتى؟ دەگەن سۇراقتار قويىلادى.
• باستاۋىش تا، بايانداۋىش تا زات ەسىمنەن جاسالسا، باستاۋىشتان كەيىن سىزىقشا ( - ) قويىلادى.
• سويلەم مۇشەلەرى ماعىناسىنا قاراي ءوزارا بايلانىسىپ ايتىلادى. ولاردىڭ بايلانىسىن سۇراق قويىپ انىقتايمىز.
• ءبىر عانا تياناقتى ويدى بىلدىرەتىن جەكە سويلەمدى جاي سويلەم دەيمىز.
• جاي سويلەم جالاڭ، جايىلما بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
• باستاۋىش پەن بايانداۋىشتان قۇرالعان سويلەمدى جالاڭ سويلەم دەيمىز.
• تۇرلاۋلى مۇشەلەردەن باسقا تۇرلاۋسىز مۇشەلەرى دە بار سويلەمدى جايىلما سويلەم دەيمىز.
• سويلەم مۇشەلەرىن تالداۋ ءۇشىن، سويلەمدەگى قيمىلدى، ءىس - ارەكەتتى بىلدىرەتىن ءسوزدى تابامىز. وعان نە ىستەدى؟ نە قىلدى؟ ءقايتتى؟ دەگەن سۇراقتار قويامىز. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن ءسوز بايانداۋىش بولادى. ونىڭ استىن ەكى رەت سىزامىز.
• ءبىر تۇبىردەن بىرنەشە تۋىندى ءسوز جاسالا بەرەدى. ونداي سوزدەردى تۇبىرلەس سوزدەر دەپ اتالا بەرەدى.
• قوسىمشا جالعانعاندا ءتۇبىر سوزدەر وزگەرە بەرمەيدى. ءان – ءشى، ءان - گە، ءان - ءدى، ءان – دەر تب
• ءتۇبىر ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى جۋان بولسا، وعان جالعاناتىن قوسىمشا دا جۋان بولادى.
• ءتۇبىر ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى جىڭىشكە بولسا، وعان جالعاناتىن قوسىمشا دا جىڭىشكە بولادى.
• قوسىمشا جالعانعاندا كەيبىر ءتۇبىر سوزدەردىڭ جازىلۋى وزگەرەدى. حالىق – حالقى، دوپ – دوبى تب
• ءسوز تاپتارى دەگەنىمىز – ماعىناسىنا قاراي بىرنەشە توپقا بولىنەدى. ولار:
1) زات ەسىم
2) ەتىستىك
3) سىن ەسىم
4) سان ەسىم
5) ەسىمدىك
6) ۇستەۋ
7) شىلاۋ
8) وداعاي
• زاتتىڭ اتىن بىلدىرەتىن ءسوزدى زات ەسىم دەيمىز. زات ەسىمدەرگە كىم؟ كىمدەر؟ نە؟ نەلەر؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. ادامدارعا كىم؟ كىمدەر؟ جانۋارلارعا نە؟ نەلەر؟ دەگەن سۇراقتار قويىلادى.
• سويلەمدەگى قيمىل، ءىس - ارەكەتتىڭ يەسىن انىقتا. سول سوزگە سۇراق قوي. ەگەر ول ءسوز كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرسە، وندا ول باستاۋىش بولادى. باستاۋىشتىڭ استىن ءبىر سىزىقپەن سىزامىز.
• سويلەمدەگى وزگە مۇشەلەرگە سۇراق قوي. ولار سويلەمنىڭ تۇرلاۋسىز مۇشەلەرى بولادى. تۇرلاۋسىز مۇشەلەردىڭ استىن يرەك سىزىقپەن سىزامىز.
• ءسوز دەگەنىمىز - زاتتىڭ، ساپانىڭ، قيمىلدىڭ اتاۋى.
• ءسوزدىڭ ودان ارى بولىنبەيتىن ماعىنالى بولىگىن ءتۇبىر ءسوز دەيمىز.
• ءسوزدىڭ تۇبىرگە جالعانعان بولىگىن قوسىمشا دەيمىز.
• ءسوز بەن ءسوزدى بايلانىستىراتىن قوسىمشانى جالعاۋ دەيمىز. ويىن – ويىنعا، ءبىل – ءبىلۋ تب
• ءسوزدىڭ ماعىناسىن وزگەرتەتىن قوسىمشانى جۇرناق دەيمىز. ويىن – ويىنشىق، ءبىل – ءبىلىم تب
• ءتۇبىر سوزگە جۇرناق تا، جالعاۋ دا جالعانا بەرەدى. جۇرناق بۇرىن، جالعاۋ جۇرناقتان سوڭ جالعانا بەرەدى.
• ءتۇبىر سوزگە جۇرناق جالعانۋ ارقىلى جاسالعان ءسوزدى تۋىندى ءسوز دەيمىز. تاتۋلىق، تازالىق، ورىندىق تب
• زات ەسىمنىڭ تۇرلەرى:
1) جالقى ەسىم
2) جالپى ەسىم
3) نەگىزگى زات ەسىم
4) تۋىندى زات ەسىم
5) زات ەسىمنىڭ جەكەشە ءتۇرى
6) زات ەسىمنىڭ كوپشە ءتۇرى
7) زات ەسىمنىڭ سەپتەلۋى
8) زات ەسىمنىڭ تاۋەلدەنۋى
9) زات ەسىمنىڭ جىكتەلۋى
• جالقى ەسىم دەگەنىمىز – كىسىنىڭ اتى – ءجونى، جەر – سۋ اتتارى، جان - جانۋارلارعا قويىلاتىن اتاۋلاردى جالقى ەسىم دەيمىز.
• جالقى ەسىمدەردەن باسقا زات ەسىمدەردى جالپى ەسىم دەيمىز. جالپى ەسىمدەر كىشى ارىپپەن جازىلادى.
• نەگىزگى تۇبىردەن بولعان زات ەسىمدى نەگىزگى زات ەسىم دەيمىز.
• ءتۇبىر سوزگە جۇرناق جالعانۋ ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدى تۋىندى زات ەسىم دەيمىز.
• كىم؟ نە؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن سوزدەردى زات ەسىمنىڭ جەكەشە ءتۇرى دەيمىز.
• كىمدەر؟ نەلەر؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن سوزدەردى زات ەسىمنىڭ كوپشە ءتۇرى دەيمىز.
• زات ەسىمنىڭ كوپشە ءتۇرى – لار، - لەر، - دار، - دەر، - تار،- تەر قوسىمشالارى جالعانۋ ارقىلى جاسالادى. بۇل قوسىمشالاردى كوپتىك جالعاۋ دەپ اتايمىز.
• زاتتىڭ بىرەۋگە ءتان ەكەنىن بىلدىرەتىن جالعاۋلاردى تاۋەلدىك جالعاۋلار دەپ اتايمىز. تاۋەلدىك جالعاۋلار ءۇش جاقتا، جەكەشە جانە كوپشە تۇردە ايتىلادى.
قازاق تىلىنەن ديداكتيكالىق ماتەريالدار. سەن قازاق تىلىنەن قالايسىڭ؟ جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: 4-كە كوبەيتۋ جانە ءبولۋ كەستەسىن قۇراستىرۋ.
