قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپتارى مەن سالت - داستۇرلەرى
اشىق ساباق: «قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپتارى مەن سالت - داستۇرلەرى».
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرپى مەن سالت - ءداستۇرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن، ادام قارىم - قاتىناسىنداعى ءرولىن كورسەتىپ، ۇلت جاناشىرى بولاتىن ازامات تاربيەلەۋ.
وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك. قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرپىمەن سالت - داستۇرلەرى تۋرالى وقۋشىلارعا بايانداپ ءتۇسىندىرىپ، ماڭىزىن كورسەتۋ.
دامىتۋشىلىق. وقۋشىلاردىڭ جەمىستى ويلاۋ قابىلەتتەرى مەن داعدىلارىن دامىتۋ، ءتۇرلى پروبلەمالاردى كورىپ، شەشە بىلەتىن بەلسەندى وقۋشى تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋ
تاربيەلىك. ادامگەرشىلىگى مول، پاراساتتى، ۇلتتىق رۋحى بيىك تۇلعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: اشىق ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: بايانداۋ ساباعى.
قۇرال - جابدىقتار، كورنەكى قۇرالدار: سلايد، تاقىرىپقا سايكەس كىتاپتار، بۋكلەتتەر، البومدار، سۋرەتتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 3مين.
1. امانداسۋ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋىن تەكسەرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ وقۋ - قۇرالدارىن تەكسەرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: 8مين.
1. «جەتى جارعى» نە؟
2. اقسۇيەكتەر تۋرالى نە بىلەسىزدەر؟
3. «جەتى جارعى» قانداي قۇقىقتاردى كورسەتەدى؟
4. بيلەر كەڭەسى؟
5. مۇلىك ماسەلەسى؟
6. سالىقتىڭ قانداي تۇرلەرى بولادى؟
III. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ: 19 مين.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپتارى
مەن سالت - داستۇرلەرى».
جاڭا ساباققا وقۋشىلار الدىن الا دايىندالىپ كەلىپ، وزدەرى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. سوداڭ كەيىن ءمۇعالىم جاڭا ساباققا قورىتىندى جاسايدى. قوسىمشا دەرەكتەرمەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
ۇلتتىق سالت - داستۇرلەر. ۇلت دەگەنىمىز — بەلگىلى ءبىر ايماقتا تاريحي قالىپتاسقان ادامدار توبىنىڭ الەۋمەتتىك - ەتنيكالىق بىرلەستىگى. قازاق ۇلتى سوناۋ عاسىرلار تەرەڭىنەن، رۋ - تايپالىق دارەجەدەن باستاپ، XIV — XV عاسىرلاردا تۇتاس حالىقتىق دارەجەگە جەتكەنشە تالاي سالت - داستۇرلەردى باسىنان وتكىزدى. "ءداستۇردىڭ وزىعى بار، داۋرەنى وتكەن توزىعى بار" دەگەندەي، بىزگە جەتكەن تاربيەلىك ءمانى زور بۇگىنگى ۇلتتى سالت - داستۇرلەر حالقىمىزدىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى.
قازاق ۇلتى قالىپتاسقانعا دەيىنگى ۇلتتىق قۇرامنىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولعان قاڭلى، ءۇيسىن، كەرەي، نايمان، ت. ب. رۋ - تايپالاردىڭ ادەت - عۇرىپ، سالت - داستۇرلەرى دامىپ، جالعاسىپ بىزگە جەتىپ وتىر. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز — ونى كەلەشەككە جالعاستىرۋ. ورىستىڭ ۇلى سىنشىسى ۆ. گ. بەلينسكيي سالت - ءداستۇردىڭ ومىرشەڭدىگى تۋرالى: "ادەت - عۇرىپ زاماندار بويى سىننان وتەدى. ءوز داۋىرىندە ارداقتالىپ، اتا - بابادان اۋلەتكە مۇرا بولىپ اۋىسىپ، رۋدان - رۋعا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتەدى. ونسىز حالىق بەت - الپەتسىز بەينە، بولىمسىز تاس ءمۇسىن ءتارىزدى..."— دەپ، سالت - ءداستۇرسىز حالىقتى تاس مۇسىنگە ۇقساتقان.
قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى ادەت - عۇرىپتار مەن سالت - داستۇرلەر. حالقىمىزدىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ باسىم ءتۇرى جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. سوندىقتان حالقىمىز مال وسىرۋگە باسا كوڭىل اۋدارىپ كەلدى. ءوزىنىڭ ءوسىرىپ وتىرعان مالىنىڭ باسى امان بولۋىن تىلەگەندىكتەن، ولارعا بايلانىستى ءار ءتۇرلى ادەت - عۇرىپتار، سالت - داستۇرلەر دۇنيەگە كەلگەن. سونداي ادەت - عۇرىپتاردىڭ ءبىرى — وتپەن تازارتۋ. بۇل سالت بويىنشا كوكتەمدە قىستاۋدان كەشەردە قىستاۋ مەن مالدى تازارتۋ ءۇشىن قىستاۋدىڭ ءار جەرىنە وت جاعىپ، مالدى ونىڭ اراسىنان ايداپ وتكىزگەن. بۇل قازاق جەرىنە يسلام ءدىنى ەنگەنگە دەيىنگى وت كيەسىنە تابىنۋ ءتۇرى ەدى. ەل جايلاۋعا كوشكەندە، ءاربىر اۋىل كوشتەرىنىڭ سالتاناتتى، ءساندى بەزەندىرىلۋىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. ول ءۇشىن الدىڭعى تۇيەنى جاقسى الاشا، كىلەمدەرمەن جابۋلاپ، قىرعاۋىلدىڭ ۇزىن قاۋىرسىنىنان ءتورت باستى قارقارا ورناتقان. مۇنداي كوشتى "قارقارالى كوش" دەپ اتاعان. قارقارالى تۇيەنى اۋىلداعى قۇرمەتتى ايەل نەمەسە جاس كەلىن جەتەككە العان. حالىق تۇسىنىگى بويىنشا، قىرعاۋىلدىڭ قاۋىرسىنى كەشكە كوز تيۋدەن نەمەسە جول - جونەكەي كوشتى اناۋ - مىناۋ قولايسىز جاعدايدان ساقتايدى.
وتباسىنا بايلانىستى ادەت - عۇرىپ، سالت - سانالار. حالقىمىزدىڭ تىرشىلىگىنىڭ باستى نەگىزى وتباسى بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ادەت - عۇرىپ وتە كوپ.
قۇدا تۋسۋ سالتىن جىگىتتىڭ اتا - اناسى نەمەسە ونىڭ جاسى ۇلكەن تۋعان - تۋىستارى جۇرگىزگەن. قۇدا تۇسۋدەن بۇرىن جىگىتتىڭ اتا - اناسى قۇدا تۇسەر ۇيگە جاسىرىن بارلاۋ جۇرگىزىپ الادى. سودان كەيىن، قۇدا ءتۇسۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامىن جاۋشى ەتىپ جىبەرەدى. ەگەر قىزدىڭ اتا - اناسى ۇسىنىستى قابىلداسا، قۇدالاردىڭ كەلۋ كۇنىن بەلگىلەپ، كەلگەن جاۋشىعا شەگە شاپان دەپ اتالاتىن شاپان جابادى. بۇدان كەيىن كۇيەۋدىڭ اكەسى ايتىلعان مەرزىمدە قۇدالار جىبەرىپ، قالىڭمالدىڭ كولەمى، تويعا جۇمسالاتىن شىعىندار، جاساۋ - جابدىق، قالىڭمال تولەۋ مەرزىمى جانە تويدى وتكىزەتىن ۋاقىت تۋرالى رەسمي كەلىسسوز جۇرگىزەدى.
ۇلتتىق ويىندار. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىن - ساۋىقتارى الۋان ءتۇرلى. جاستار باس قوسقان جيىندا "حان - ءۋازىر"، "كورشى"، "جىلتىر كەتتى"، "مىرشىم" سياقتى كۇلدىرگى ويىندار وينالاتىن. "ايگولەك"، "بەلبەۋ تاستاۋ"، "ساققۇلاق"، "اقسۇيەك"، "سوقىرتەكە"، "تىمپي"، "التىباقان"، ت. ب. ويىنداردى جاستار تۇنىمەن ويناپ، ول قوي كۇزەتۋ كەزەگىنە دە پايداسىن تيگىزگەن. سونىمەن قاتار قازاقتا ەسەپتەپ، ساناۋعا ۇيرەتەتىن "توعىز قۇمالاق" ويىنى بولعان.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرپى مەن سالت - ءداستۇرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن، ادام قارىم - قاتىناسىنداعى ءرولىن كورسەتىپ، ۇلت جاناشىرى بولاتىن ازامات تاربيەلەۋ.
وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك. قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرپىمەن سالت - داستۇرلەرى تۋرالى وقۋشىلارعا بايانداپ ءتۇسىندىرىپ، ماڭىزىن كورسەتۋ.
دامىتۋشىلىق. وقۋشىلاردىڭ جەمىستى ويلاۋ قابىلەتتەرى مەن داعدىلارىن دامىتۋ، ءتۇرلى پروبلەمالاردى كورىپ، شەشە بىلەتىن بەلسەندى وقۋشى تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋ
تاربيەلىك. ادامگەرشىلىگى مول، پاراساتتى، ۇلتتىق رۋحى بيىك تۇلعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: اشىق ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: بايانداۋ ساباعى.
قۇرال - جابدىقتار، كورنەكى قۇرالدار: سلايد، تاقىرىپقا سايكەس كىتاپتار، بۋكلەتتەر، البومدار، سۋرەتتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 3مين.
1. امانداسۋ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋىن تەكسەرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ وقۋ - قۇرالدارىن تەكسەرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: 8مين.
1. «جەتى جارعى» نە؟
2. اقسۇيەكتەر تۋرالى نە بىلەسىزدەر؟
3. «جەتى جارعى» قانداي قۇقىقتاردى كورسەتەدى؟
4. بيلەر كەڭەسى؟
5. مۇلىك ماسەلەسى؟
6. سالىقتىڭ قانداي تۇرلەرى بولادى؟
III. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ: 19 مين.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپتارى
مەن سالت - داستۇرلەرى».
جاڭا ساباققا وقۋشىلار الدىن الا دايىندالىپ كەلىپ، وزدەرى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. سوداڭ كەيىن ءمۇعالىم جاڭا ساباققا قورىتىندى جاسايدى. قوسىمشا دەرەكتەرمەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
ۇلتتىق سالت - داستۇرلەر. ۇلت دەگەنىمىز — بەلگىلى ءبىر ايماقتا تاريحي قالىپتاسقان ادامدار توبىنىڭ الەۋمەتتىك - ەتنيكالىق بىرلەستىگى. قازاق ۇلتى سوناۋ عاسىرلار تەرەڭىنەن، رۋ - تايپالىق دارەجەدەن باستاپ، XIV — XV عاسىرلاردا تۇتاس حالىقتىق دارەجەگە جەتكەنشە تالاي سالت - داستۇرلەردى باسىنان وتكىزدى. "ءداستۇردىڭ وزىعى بار، داۋرەنى وتكەن توزىعى بار" دەگەندەي، بىزگە جەتكەن تاربيەلىك ءمانى زور بۇگىنگى ۇلتتى سالت - داستۇرلەر حالقىمىزدىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى.
قازاق ۇلتى قالىپتاسقانعا دەيىنگى ۇلتتىق قۇرامنىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولعان قاڭلى، ءۇيسىن، كەرەي، نايمان، ت. ب. رۋ - تايپالاردىڭ ادەت - عۇرىپ، سالت - داستۇرلەرى دامىپ، جالعاسىپ بىزگە جەتىپ وتىر. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز — ونى كەلەشەككە جالعاستىرۋ. ورىستىڭ ۇلى سىنشىسى ۆ. گ. بەلينسكيي سالت - ءداستۇردىڭ ومىرشەڭدىگى تۋرالى: "ادەت - عۇرىپ زاماندار بويى سىننان وتەدى. ءوز داۋىرىندە ارداقتالىپ، اتا - بابادان اۋلەتكە مۇرا بولىپ اۋىسىپ، رۋدان - رۋعا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتەدى. ونسىز حالىق بەت - الپەتسىز بەينە، بولىمسىز تاس ءمۇسىن ءتارىزدى..."— دەپ، سالت - ءداستۇرسىز حالىقتى تاس مۇسىنگە ۇقساتقان.
قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى ادەت - عۇرىپتار مەن سالت - داستۇرلەر. حالقىمىزدىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ باسىم ءتۇرى جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. سوندىقتان حالقىمىز مال وسىرۋگە باسا كوڭىل اۋدارىپ كەلدى. ءوزىنىڭ ءوسىرىپ وتىرعان مالىنىڭ باسى امان بولۋىن تىلەگەندىكتەن، ولارعا بايلانىستى ءار ءتۇرلى ادەت - عۇرىپتار، سالت - داستۇرلەر دۇنيەگە كەلگەن. سونداي ادەت - عۇرىپتاردىڭ ءبىرى — وتپەن تازارتۋ. بۇل سالت بويىنشا كوكتەمدە قىستاۋدان كەشەردە قىستاۋ مەن مالدى تازارتۋ ءۇشىن قىستاۋدىڭ ءار جەرىنە وت جاعىپ، مالدى ونىڭ اراسىنان ايداپ وتكىزگەن. بۇل قازاق جەرىنە يسلام ءدىنى ەنگەنگە دەيىنگى وت كيەسىنە تابىنۋ ءتۇرى ەدى. ەل جايلاۋعا كوشكەندە، ءاربىر اۋىل كوشتەرىنىڭ سالتاناتتى، ءساندى بەزەندىرىلۋىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. ول ءۇشىن الدىڭعى تۇيەنى جاقسى الاشا، كىلەمدەرمەن جابۋلاپ، قىرعاۋىلدىڭ ۇزىن قاۋىرسىنىنان ءتورت باستى قارقارا ورناتقان. مۇنداي كوشتى "قارقارالى كوش" دەپ اتاعان. قارقارالى تۇيەنى اۋىلداعى قۇرمەتتى ايەل نەمەسە جاس كەلىن جەتەككە العان. حالىق تۇسىنىگى بويىنشا، قىرعاۋىلدىڭ قاۋىرسىنى كەشكە كوز تيۋدەن نەمەسە جول - جونەكەي كوشتى اناۋ - مىناۋ قولايسىز جاعدايدان ساقتايدى.
وتباسىنا بايلانىستى ادەت - عۇرىپ، سالت - سانالار. حالقىمىزدىڭ تىرشىلىگىنىڭ باستى نەگىزى وتباسى بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ادەت - عۇرىپ وتە كوپ.
قۇدا تۋسۋ سالتىن جىگىتتىڭ اتا - اناسى نەمەسە ونىڭ جاسى ۇلكەن تۋعان - تۋىستارى جۇرگىزگەن. قۇدا تۇسۋدەن بۇرىن جىگىتتىڭ اتا - اناسى قۇدا تۇسەر ۇيگە جاسىرىن بارلاۋ جۇرگىزىپ الادى. سودان كەيىن، قۇدا ءتۇسۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامىن جاۋشى ەتىپ جىبەرەدى. ەگەر قىزدىڭ اتا - اناسى ۇسىنىستى قابىلداسا، قۇدالاردىڭ كەلۋ كۇنىن بەلگىلەپ، كەلگەن جاۋشىعا شەگە شاپان دەپ اتالاتىن شاپان جابادى. بۇدان كەيىن كۇيەۋدىڭ اكەسى ايتىلعان مەرزىمدە قۇدالار جىبەرىپ، قالىڭمالدىڭ كولەمى، تويعا جۇمسالاتىن شىعىندار، جاساۋ - جابدىق، قالىڭمال تولەۋ مەرزىمى جانە تويدى وتكىزەتىن ۋاقىت تۋرالى رەسمي كەلىسسوز جۇرگىزەدى.
ۇلتتىق ويىندار. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىن - ساۋىقتارى الۋان ءتۇرلى. جاستار باس قوسقان جيىندا "حان - ءۋازىر"، "كورشى"، "جىلتىر كەتتى"، "مىرشىم" سياقتى كۇلدىرگى ويىندار وينالاتىن. "ايگولەك"، "بەلبەۋ تاستاۋ"، "ساققۇلاق"، "اقسۇيەك"، "سوقىرتەكە"، "تىمپي"، "التىباقان"، ت. ب. ويىنداردى جاستار تۇنىمەن ويناپ، ول قوي كۇزەتۋ كەزەگىنە دە پايداسىن تيگىزگەن. سونىمەن قاتار قازاقتا ەسەپتەپ، ساناۋعا ۇيرەتەتىن "توعىز قۇمالاق" ويىنى بولعان.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قازاقستان تاريحى 10 سىنىپ
