قازاق حالقىنىڭ ىرىم - تىيىمدارى
جاريالاعان ماحمۋتوۆا دينارا
تاقىرىبى: «قازاق حالقىنىڭ ىرىم - تىيىمدارى»
ماقساتى: ىرىم - تىيىم سوزدەرىنىڭ ءمان - ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ؛
تاربيەلىك ءمانى: ويشىلدىققا، ادەپتىلىككە، باتىلدىققا، ادەمىلىككە، سەزىمتالدىققا تاربيەلەۋ؛
دامىتۋشىلىعى: رۋحاني جان دۇنيەسىن دامىتۋ؛
كورنەكىلىگى: قازاقتىڭ ىرىم - تىيىمدارى تۋرالى سوزدەر، كىتاپشالار، سلايدتار.
ساباق بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (امانداسۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىستىرۋ، )
كىرىسپە: ىرىم - تىيىمدار تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ؛
نەگىزگى ءبولىم:
ءى. «كىم كوپ بىلەدى؟» (وقۋشىلار وزدەرىنىڭ قانشالىقتى تىيىم سوزدەر بىلەتىنىن ايتىپ جارىسادى)
ءىى. «بىلگەنگە مارجان» (تىيىم سوزدەردىڭ ماعىناسىن اشۋ، سلايد ارقىلى)
ءىىى. «ءسوز مايەگى» (تىيىم سوزدەردى جالعاستىرۋ، سلايد ارقىلى)
ءىۇ. «سىر ساندىق» (كورىنىس ارقىلى ورىنداۋ )
كىرىسپە ءسوز: (سلايد ارقىلى)
قازاقتىڭ تىيىم ءسوزى - ۇلتتىق تاربيە كوزى، ياعني قازاق حالقى كىشكەنتاي كەزىنەن جاقسىلىققا ءۇيىر، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولسىن دەپ تىيىم ارقىلى بالاسىن تاربيەلەپ وتىرعان. قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن تەكتىگى، ادامگەرشىلىگىنىڭ جوعارى بولۋى، ءارتۇرلى كەلەڭسىز كورىنىستەردەن، ابەس قىلىقتاردان اۋلاق بولعانى وسى قازاقتىڭ تىيىمىنىڭ ارقاسى، ياعني بالا بويىنا ەرتەدەن سىڭىرگەن. ءبىز سول اتا - اجەلەرىمىزدىڭ تىيىمىمەن ءوسىپ، ءونىپ كەلەمىز. تىيىم سوزدەر ەل ىشىندە وتە كوپ تاراعان.
حالقىمىزدا «بالانى - جاستان»دەگەن ءسوز بار. بالا وڭى مەن سولىن تانىماي جاتىپ - اق كوپ نارسەنى ۇيرەنۋگە تىرىسقانىمەن، كەيدە بەلگىلى ءبىر نارسەلەردەن تىيىپ جاتامىز. كوپ جاعدايدا، مىسالى: «جاعىڭدى تايانبا»، «تابالدىرىقتى باسپا»دەپ ايتۋىن ايتقانىمەن بالاعا ونىڭ ءمان - ماعىناسىن تۇسىندىرمەستەن، «جامان بولادى»دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن شەكتەي سالامىز. وسىنىمىز دۇرىس پا؟ جالپى، تىيىم سوزدەر قايدان شىققان؟ ونىڭ استارىنا زەر سالا قارادىق پا؟
ءى. «كىم كوپ بىلەدى ايدارى؟»:
وقۋشىلار ءوز بىلگەندەرىن ورتاعا سالادى.
ءىى. «بىلگەنگە مارجان»
1) بالاعا مي جەۋگە بولمايدى - ميداي بىلجىر، ىنجىق بولادى. جاس بالاعا بۇعانا قابىرعاسىن بەرمەگەن - بويى وسپەي قالادى دەپ ىرىمداعان. 2) ومىرتقانىڭ جۇلىنىن جەگىزبەگەن - سۋعا كەلىپ قالادى دەگەن جامان ىرىم بار.
3) بوس بەسىكتى تەربەتپە - بالالى بولمايسىڭ دەگەن جامان ىرىم بار. 4) ىدىستاعى سۋعا اۋزىڭدى مالما - سەبەبى سول ىدىستاعى سۋ ارام بولادى. ىدىستى ەڭكەيتىپ ءىشۋ كەرەك دەپ تازالىقتى تالاپ ەتكەن.
5) بەتىڭدى باسپا - قايعىلى ادام بەرىن باسادى.
6) موينىڭا بەلبەۋ سالما - بۋىنشاق اۋرۋىنا ۇشىرايسىڭ.
7) وتقا تۇكىرمە - سول ءۇيدىڭ وتى ءسونسىن، يەسىز قالسىن دەگەن ماعىنادا جامان ىرىمعا جوريدى.
8) باقان، قۇرىق اتتاما. باقانمەن شاڭىراق كوتەرەدى، قۇرىقپەن جىلقىنى ۇستايدى.
باقان ءۇيدىڭ تىرەگى بولعاندىقتان، ال قۇرىق تىرشىلىكتەگى قۇرال.
ءىىى كەزەڭ. «ءسوز مايەگى»(3 وقۋشىدان شىعىپ بەرىلگەن تىيىم سوزدەردى الما - كەزەك جالعاستىرادى)
ناندى ءبىر قولمەن..............(ۇزبە)
جاعىڭدى............................(تايانبا)
سۋ شاشىپ............................(ويناما)
كەمتار ادامعا....................(كۇلمە)
پىشاقتى شالقاسىنان........(قويما)
باس كيىممەن......................... (ويناما)
ادامدى.................................(اينالما)
مالدى...................................(تەپپە)
وتپەن.....................................(ويناما)
تۇندە سۋعا................................(بارما)
ءىۇ كەزەڭ. «سىر ساندىق (كورىنىس كورسەتۋ)
حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ىرىمدارىنىڭ اراسىندا جاس بالالارعا ارنالعان نەمەسە بالالاردى تاربيەلەۋگە بايلانىستى كەزدەسەتىن ىرىم - تىيىمدار قاتارى مول. سونىڭ ءبىرى قازاق قوناق كەلگەندە دە ىرىم - نانىمدارىن بالا تاربيەسىندە قولدانىپ وتىرعان. وسى جونىندە كورىنىسكە نازار اۋدارايىق
ءۇي ءىشىن انا الاستاپ جۇرەدى. قاسىندا بالاسى جۇرەدى.(ورتاعا ەكى اياعىن اشىپ، جول قاراپ تۇرعان بالا تۇرادى. ونى بايقاپ قالعان اناسى:
- وۋ ۇيگە قوناق كەلە جاتىر عوي. مىنا بالام مەنىڭ جول قارادى عوي،- دەيدى اناسى. (وسى ءسوزدى ايتىپ بولا بەرگەندە ەكىنشى ۇلى ۇيگە جۇگىرىپ كەلە جاتىپ:
- اپا، ۇيگە قوناقتار كەلە جاتىر (دەي بەرگەندە تابالدىرىققا كەلە قۇلايدى).
ونى بالاسىن اناسى كوتەرىپ جاتىپ:
ۇيگە بەرەكە، ىرىس كەلەدى دەگەن ىرىم بار. اينالايىن. ەش جەرىڭ اۋىرىپ كەتكەن جوق پا؟
كەل مەن سەنى مىنا ءتور كورپەگە اۋناتىپ الايىن. ءبىسسىمىللا - ءبىسسىمىللا. ولجا كەلدى، ولجا كەلدى. ولجاسىن كوتەرە الماي كەلە جاتىر، تورگە، تورگە جۇقسىن وسى ساتتە ۇيگە توپىرلاي ءبىراز قوناقتار كىرەدى. ارمىسىزدار. ناۋرىز قۇتتى بولسىن! اق مول بولسىن، ىرىس - نەسىبەلى جىل بولسىن!- دەپ ءبىر - بىرىمەن كورىسىپ جاتادى. جوعارىلاڭىزدار، تورگە شىعىڭىزدار!- دەيدى.
قورىتىندى: مىنە، بالالار قازاقتىڭ تىيىم ءسوزى – ۇلتتىق تاربيە كوزى، ياعني قازاق كىشكەنتاي كەزىنەن جاقسىلىققا ءۇيىر، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولسىن دەپ تىيىم ارقىلى بالاسىن تاربيەلەپ وتىرعانىن ءبىز جوعارىدا ايتقانداي. حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن تەكتىلىگى، ادامگەرشىلىگىنىڭ جوعارى بولۋى، ءارتۇرلى كەلەڭسىز كورىنىستەردەن، ابەس قىلىقتاردان اۋلاق بولعانى وسى قازاقتىڭ تىيىمىنىڭ ارقاسى، ياعني بالا بويىنا ەرتەدەن سىڭىرگەننەن. تۇسىنگەن ادامعا ءتىپتى قازاقتىڭ ءاربىر ءسوزىنىڭ ءوزى – ۇرپاعىنا قالدىرعان ۇلكەن قازىناسى. وكىنىشتىسى، ونىڭ ماعىناسىنا تەرەڭ بويلامايمىز.
«التىننىڭ قولدا بار دا ءقادىرى جوق» – دەگەندەي اتادان كەلە جاتقان ىرىم مەن تىيىمدار – بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر سالت - داستۇرلەرىنەن قول جازىپ قالماي تۇرعاندا كەلەر ۇرپاققا امانات قىلايىق - دەپ بۇگىنگى ساباعىمىزدى اياقتايمىز.
تاقىرىبى: «قازاق حالقىنىڭ ىرىم - تىيىمدارى»
ماقساتى: ىرىم - تىيىم سوزدەرىنىڭ ءمان - ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ؛
تاربيەلىك ءمانى: ويشىلدىققا، ادەپتىلىككە، باتىلدىققا، ادەمىلىككە، سەزىمتالدىققا تاربيەلەۋ؛
دامىتۋشىلىعى: رۋحاني جان دۇنيەسىن دامىتۋ؛
كورنەكىلىگى: قازاقتىڭ ىرىم - تىيىمدارى تۋرالى سوزدەر، كىتاپشالار، سلايدتار.
ساباق بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (امانداسۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىستىرۋ، )
كىرىسپە: ىرىم - تىيىمدار تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ؛
نەگىزگى ءبولىم:
ءى. «كىم كوپ بىلەدى؟» (وقۋشىلار وزدەرىنىڭ قانشالىقتى تىيىم سوزدەر بىلەتىنىن ايتىپ جارىسادى)
ءىى. «بىلگەنگە مارجان» (تىيىم سوزدەردىڭ ماعىناسىن اشۋ، سلايد ارقىلى)
ءىىى. «ءسوز مايەگى» (تىيىم سوزدەردى جالعاستىرۋ، سلايد ارقىلى)
ءىۇ. «سىر ساندىق» (كورىنىس ارقىلى ورىنداۋ )
كىرىسپە ءسوز: (سلايد ارقىلى)
قازاقتىڭ تىيىم ءسوزى - ۇلتتىق تاربيە كوزى، ياعني قازاق حالقى كىشكەنتاي كەزىنەن جاقسىلىققا ءۇيىر، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولسىن دەپ تىيىم ارقىلى بالاسىن تاربيەلەپ وتىرعان. قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن تەكتىگى، ادامگەرشىلىگىنىڭ جوعارى بولۋى، ءارتۇرلى كەلەڭسىز كورىنىستەردەن، ابەس قىلىقتاردان اۋلاق بولعانى وسى قازاقتىڭ تىيىمىنىڭ ارقاسى، ياعني بالا بويىنا ەرتەدەن سىڭىرگەن. ءبىز سول اتا - اجەلەرىمىزدىڭ تىيىمىمەن ءوسىپ، ءونىپ كەلەمىز. تىيىم سوزدەر ەل ىشىندە وتە كوپ تاراعان.
حالقىمىزدا «بالانى - جاستان»دەگەن ءسوز بار. بالا وڭى مەن سولىن تانىماي جاتىپ - اق كوپ نارسەنى ۇيرەنۋگە تىرىسقانىمەن، كەيدە بەلگىلى ءبىر نارسەلەردەن تىيىپ جاتامىز. كوپ جاعدايدا، مىسالى: «جاعىڭدى تايانبا»، «تابالدىرىقتى باسپا»دەپ ايتۋىن ايتقانىمەن بالاعا ونىڭ ءمان - ماعىناسىن تۇسىندىرمەستەن، «جامان بولادى»دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن شەكتەي سالامىز. وسىنىمىز دۇرىس پا؟ جالپى، تىيىم سوزدەر قايدان شىققان؟ ونىڭ استارىنا زەر سالا قارادىق پا؟
ءى. «كىم كوپ بىلەدى ايدارى؟»:
وقۋشىلار ءوز بىلگەندەرىن ورتاعا سالادى.
ءىى. «بىلگەنگە مارجان»
1) بالاعا مي جەۋگە بولمايدى - ميداي بىلجىر، ىنجىق بولادى. جاس بالاعا بۇعانا قابىرعاسىن بەرمەگەن - بويى وسپەي قالادى دەپ ىرىمداعان. 2) ومىرتقانىڭ جۇلىنىن جەگىزبەگەن - سۋعا كەلىپ قالادى دەگەن جامان ىرىم بار.
3) بوس بەسىكتى تەربەتپە - بالالى بولمايسىڭ دەگەن جامان ىرىم بار. 4) ىدىستاعى سۋعا اۋزىڭدى مالما - سەبەبى سول ىدىستاعى سۋ ارام بولادى. ىدىستى ەڭكەيتىپ ءىشۋ كەرەك دەپ تازالىقتى تالاپ ەتكەن.
5) بەتىڭدى باسپا - قايعىلى ادام بەرىن باسادى.
6) موينىڭا بەلبەۋ سالما - بۋىنشاق اۋرۋىنا ۇشىرايسىڭ.
7) وتقا تۇكىرمە - سول ءۇيدىڭ وتى ءسونسىن، يەسىز قالسىن دەگەن ماعىنادا جامان ىرىمعا جوريدى.
8) باقان، قۇرىق اتتاما. باقانمەن شاڭىراق كوتەرەدى، قۇرىقپەن جىلقىنى ۇستايدى.
باقان ءۇيدىڭ تىرەگى بولعاندىقتان، ال قۇرىق تىرشىلىكتەگى قۇرال.
ءىىى كەزەڭ. «ءسوز مايەگى»(3 وقۋشىدان شىعىپ بەرىلگەن تىيىم سوزدەردى الما - كەزەك جالعاستىرادى)
ناندى ءبىر قولمەن..............(ۇزبە)
جاعىڭدى............................(تايانبا)
سۋ شاشىپ............................(ويناما)
كەمتار ادامعا....................(كۇلمە)
پىشاقتى شالقاسىنان........(قويما)
باس كيىممەن......................... (ويناما)
ادامدى.................................(اينالما)
مالدى...................................(تەپپە)
وتپەن.....................................(ويناما)
تۇندە سۋعا................................(بارما)
ءىۇ كەزەڭ. «سىر ساندىق (كورىنىس كورسەتۋ)
حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ىرىمدارىنىڭ اراسىندا جاس بالالارعا ارنالعان نەمەسە بالالاردى تاربيەلەۋگە بايلانىستى كەزدەسەتىن ىرىم - تىيىمدار قاتارى مول. سونىڭ ءبىرى قازاق قوناق كەلگەندە دە ىرىم - نانىمدارىن بالا تاربيەسىندە قولدانىپ وتىرعان. وسى جونىندە كورىنىسكە نازار اۋدارايىق
ءۇي ءىشىن انا الاستاپ جۇرەدى. قاسىندا بالاسى جۇرەدى.(ورتاعا ەكى اياعىن اشىپ، جول قاراپ تۇرعان بالا تۇرادى. ونى بايقاپ قالعان اناسى:
- وۋ ۇيگە قوناق كەلە جاتىر عوي. مىنا بالام مەنىڭ جول قارادى عوي،- دەيدى اناسى. (وسى ءسوزدى ايتىپ بولا بەرگەندە ەكىنشى ۇلى ۇيگە جۇگىرىپ كەلە جاتىپ:
- اپا، ۇيگە قوناقتار كەلە جاتىر (دەي بەرگەندە تابالدىرىققا كەلە قۇلايدى).
ونى بالاسىن اناسى كوتەرىپ جاتىپ:
ۇيگە بەرەكە، ىرىس كەلەدى دەگەن ىرىم بار. اينالايىن. ەش جەرىڭ اۋىرىپ كەتكەن جوق پا؟
كەل مەن سەنى مىنا ءتور كورپەگە اۋناتىپ الايىن. ءبىسسىمىللا - ءبىسسىمىللا. ولجا كەلدى، ولجا كەلدى. ولجاسىن كوتەرە الماي كەلە جاتىر، تورگە، تورگە جۇقسىن وسى ساتتە ۇيگە توپىرلاي ءبىراز قوناقتار كىرەدى. ارمىسىزدار. ناۋرىز قۇتتى بولسىن! اق مول بولسىن، ىرىس - نەسىبەلى جىل بولسىن!- دەپ ءبىر - بىرىمەن كورىسىپ جاتادى. جوعارىلاڭىزدار، تورگە شىعىڭىزدار!- دەيدى.
قورىتىندى: مىنە، بالالار قازاقتىڭ تىيىم ءسوزى – ۇلتتىق تاربيە كوزى، ياعني قازاق كىشكەنتاي كەزىنەن جاقسىلىققا ءۇيىر، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولسىن دەپ تىيىم ارقىلى بالاسىن تاربيەلەپ وتىرعانىن ءبىز جوعارىدا ايتقانداي. حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن تەكتىلىگى، ادامگەرشىلىگىنىڭ جوعارى بولۋى، ءارتۇرلى كەلەڭسىز كورىنىستەردەن، ابەس قىلىقتاردان اۋلاق بولعانى وسى قازاقتىڭ تىيىمىنىڭ ارقاسى، ياعني بالا بويىنا ەرتەدەن سىڭىرگەننەن. تۇسىنگەن ادامعا ءتىپتى قازاقتىڭ ءاربىر ءسوزىنىڭ ءوزى – ۇرپاعىنا قالدىرعان ۇلكەن قازىناسى. وكىنىشتىسى، ونىڭ ماعىناسىنا تەرەڭ بويلامايمىز.
«التىننىڭ قولدا بار دا ءقادىرى جوق» – دەگەندەي اتادان كەلە جاتقان ىرىم مەن تىيىمدار – بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر سالت - داستۇرلەرىنەن قول جازىپ قالماي تۇرعاندا كەلەر ۇرپاققا امانات قىلايىق - دەپ بۇگىنگى ساباعىمىزدى اياقتايمىز.
You Might Also Like
