InfoHub Logo

ەۋرازيا كوشپەلىلەرى  بىرنەشە مىڭ جىلدىق تاريحي جولدان ءوتىپ، ءارتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىم تۋعىزىپ بارىپ، قازاق حاندىعىن انىقتادى. قازاق مەملەكەتى ءۇش ەتنواۋماقتىق بىرلەستىك – ۇلى، ورتا جانە كىشى جۇزدەن تۇراتىندىعى دا شىندىق. قازاق حاندىعىنا بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ «بۇدان بۇرىنعى كەزدە قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگى بولماعانى تۋرالى الۋان ءتۇرلى سىنسىق پىكىرلەرگە ەلەۋلى تۇردە توسقاۋىل قويۋ قاجەت »، - دەپ كورسەتىلگەن بولاتىن.

بيىل 2015جىل قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولىپ وتىر. ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ يگى باستاماسىمەن رەسپۋبليكامىزدا كەڭىنەن اتالىپ وتىلۋدە.

ءتول تاريحىمىزعا جۇگىنسەك، قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى مەن  قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى تەرەڭدە جاتىر             XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريحي - راشيدي » اتتى ەڭبەگىندە جوشىدان تاراعان اق وردانىڭ بيلەۋشىسى ۇرىسحاننىڭ  ۇرپاقتارى 1459 جىلى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار 200 مىڭ اداممەن ءابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، باتىس جەتىسۋداعى شۋ وڭىرىنە  موعولستان حانى ەسەن – بۇقامەن كەلىسىپ قونىستانادى. اراعا ۋاقىت سالماي 1465 – 1466 جىلدارى وسى وڭىردەگى قوزىباسى دەگەن جەردە بارلىق قازاق رۋ – تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىن قۇرىپ، ساياسي ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋ جولىنا تۇسەدى.

ءبىراق حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا از دا بولسا دا  كوز جۇگىرتسەك، قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى  حاندارى كەرەي مەن جانىبەكتەن سوڭعى حانى  كەنەسارىعا دەيىن الاش جۇرتى ساياسي – الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق كۇش قۋاتى جاعىنان الەم تانىعان  ىرگەلى مەملەكەت دارەجەسىنە جەتۋدە  قانشاما قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشىردى.

«بابالار ەرلىگى – ۇرپاققا ۇلگى» دەمەكشى، ءاربىر قازاق حانى ەلى ءۇشىن اتقارعان ىستەرى تاريحىمىزدا الاتىن ورنى ەرەكشە. 1469 – 70 جىلدارى كەرەي مەن جانىبەك باستاعان قازاق جاساقتارى اتا – بابالارىنان مۇرا بوپ قالعان دەشتى قىپشاق دالاسى ءۇشىن كۇرەستى. ويرات تايپالارىنىڭ شاپقىنشىلىقتارىنا تويتارىس بەرە وتىرىپ، سىر بويى قالالارى ءۇشىن ءابىلقايىردىڭ ۇرپاعى مۇحاممەد  شايبانيمەن، ورتا ازيا بيلەۋشىلەرىمەن سوعىس جۇرگىزدى. قازاق حاندىعىنىڭ جەر اۋماعى كەڭەيىپ، ورتالىق قازاقستان ، باتىس جەتىسۋ اۋماعىن، سولتۇستىك ارال بويى، سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىن قوسسا، XVI عاسىردىڭ باسى جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىم دا قازاق جەرىن كەڭەيتىپ، حاندىقتى الەم تانىعان  ىرگەلى مەملەكەتكە اينالدىردى. 1 ميليون حالقىمەن، 300 مىڭ اسكەرىمەن  ەۋروپا  ەلدەرىنە اتاعى جايىلدى. العاش «قاسقا جول» اتتى زاڭدار جيناعىن شىعاردى.

قازاق ورداسىن ۇزاق جىلدار بيلەگەن حاقنازار، تاۋەكەل، ەسىم حاندار تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ كۇش قۋاتى بۇرىنعىدان ارتىپ، تولىعا ءتۇستى. XVI عاسىردىڭ سوڭى تاۋەكەل  وزبەك حانى ابدوللاحتى جەڭىپ، سىر بويى قالالارىن تولىق قازاق حاندىعىنا قوستى. ورىس ەلىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتۋعا  ۇمتىلدى. مايدان دالاسىندا قالماقتاردى جەڭىپ، «قازاق - قالماق» حانى اتانادى. وعان  تاريحشى قۇسىمان يگىسىن جوعارى باعا بەرەدى: «كورەگەن ساياساتشى، ۇلى قولباسشى تاۋەكەل حاننىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلگەن 15 جىل بويى اۋىر كۇرەس، داڭقتى جەڭىس ناتيجەسىندە  قازاق ورداسى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، قازاق حالقىن ۇلى ارناعا كوتەردى.»

XVI عاسىردىڭ 20 – 50 جىلدارى قازاق حاندىعىندا «الاساپىران كەزەڭىندە» قازاق جۇرتىنىڭ تاحير، مومىش، بۇيداش حانداردىڭ وسالدىعىنان نەگىزگى جەر اۋماعىنان ايىرىلىپ، مەملەكەتىنىڭ ءال – قۋاتى السىرەيدى. 1538 – 1580 جىلدارى بيلىككە  كەلگەن  قاسىمنىڭ ۇلى حاقنازار حاندىقتى قايتادان نىعايتىپ، دۇشپاندارىنا سوققى بەرىپ، كۇشتى مەملەكەتكە اينالدىرادى. باتىستا نوعايلاردى  وزىنە قاراتىپ، قازاق ەلىنە قوسادى.  حاقنازار تۇسىندا كەڭ – بايتاق قازاق جەرىن ەكونوميكالىق، ساياسي جاعىنان باسقارۋ تيىمدىلىگى ءۇشىن قازاق حاندىعى ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز بوپ بولىنەدى.

XVI عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ەسىم  حان ويراتتاردىڭ قازاق جەرىنە شاپقىنشىلىعىن تويتارىپ، تۇركىستان شاھارىن قازاق حاندىعىنىڭ  استاناسىنا اينالدىردى. حاندىقتى ءادىل بيلەۋ ءۇشىن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتتى زاڭدار جيناعىن شىعاردى. حاندىقتى قاق جارعىسى كەلگەن تاشكەنت بيلەۋشىسى ءوز جاقىنى تۇرسىنحاندى بيلىكتەن تايدىردى.

ءارقاشان الاش جۇرتى باتىر ۇلدارىنىڭ ەرلىكتەرىن ماقتان ەتىپ، بيىككە كوتەرىپ وتىرعان.

سونىڭ ءبىرى – سالقام اتانعان جاڭگىرحان ەدى. ونىڭ بارلىق ءومىرى  مايدان دالاسىندا ات ۇستىندە وتكەن. ەلىن، جەرىن ويراتتاردان قورعاپ، حالقىنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاعان.

1643 جىلى وربۇلاق شايقاسىندا 600 جاساعىمەن جوڭعاردىڭ 50 مىڭ اسكەرىن جەڭىپ، وعان « اسكەري ستراتەگ» دەگەن باعا بەرىلەدى. تاۋەكەل حان  سياقتى ول دا ۇرىس دالاسىندا قازا تابادى.

XVI عاسىرلاردىڭ سوڭى مەن  XVII عاسىردىڭ  باسىندا جوڭعارلاردىڭ  شاپقىنشىلىعىنا ءاردايىم تويتارىس بەرە وتىرىپ، تىنىشتىق ساقتاپ، ەلىنە «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان» ورناتىپ، اقىلدىلىعىمەن، كورەگەندىگىمەن حالقىنان «ءاز» دەگەن اتاۋعا يە بولعان ءاز – تاۋكە حانعا  تاريحشى عالىمدار  زور باعا بەرەدى. قاسىمحان، ەسىمحان اتا – بابالارىنىڭ ەل بيلەۋدەگى قۇقىقتىق سارا جولدى جالعاستىرادى. تولە بي، قازبەك بي، ايتەكە بيلەرمەن اقىلداسىپ، «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىن شىعاردى. اقىلى اسقان ءاز تاۋكە حان بۇل دۇنيەدەن وتەر كەزدە، «قازاقتىڭ ۇرانى بىرلىك» دەپ كوزىن جۇمعان ەكەن.

1771-1781 جىلدارى حان تاعىنا وتىرعان ابىلاي حان جوڭعارلاردى تولىق جەڭىپ، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ، قوعامدىق قايراتكەر، قولباسشى، دارىندى ساياساتكەر رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. بارلىق ماسەلەنى ديپلوماتيالىق قاتىناس ارقىلى شەشتى. رەسەي مەن جۇڭگو ەلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ ساياسات ۇستاندى.

ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ ابىلاي حان تۋرالى تەرەڭ وي تاستايدى: «ابلاي حان الاش جۇرتىنىڭ ماندايىنا بىتكەن  ءىرى تۇلعا. ونىڭ ساليقالى ساياساتى قازاق حاندىعىن بيىك بەلەستەرگە قول جەتكىزۋگە قادام جاسالدى».

ابىلاي باباسىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى سارا جولىن كەنەسارى قاسىم ۇلى جالعاستىرادى. 1837 – 1847 جىلدارى كەنەسارى رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى ۇلت – ازاتتىق كۇرەسكە شىعادى. 1841 جىلى قىركۇيەكتە ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرى كەنەسارىنى حان سايلايدى. قازاق حاندىعى قالپىنا كەلتىرىلدى. XIX عاسىردا ورىس زەرتتەۋشىسى ل.مايەر «كەنەسارىعا كوزسىز ەرلىك ءتان ەدى» - دەپ جازدى.

بۇگىندە كەرەي مەن جانىبەك بابالارىمىزدىڭ قالاعان قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، تۋىن بيىككە ۇستاپ، قازاقستاندى الەمگە پاش ەتىپ وتىرعان ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ءبىز ءوسىپ كەلە جاتقان وسكەلەن ۇرپاق اتا – بابالارىمىزدىڭ يگى جولدارىن جالعاستىرا وتىرىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى ودان ءارى باياندى ەتۋ.

بەكتۋرسينوۆ نۇرسۇلتان دۋلات ۇلى

---