قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
باتىس قازاقستان وبلىسى، بوكەي ورداسى اۋدانى،
حان ورداسى اۋىلى، جاڭگىر حان اتىنداعى جالپى
ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبىنىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
المۋرزينا گ.ج.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىمەن تانىستىرۋ، قازاق جەرىندەگى تۇڭعىش دەربەس مەملەكەتتىڭ جاۋلاپ الۋشىلىق سوعىستار ناتيجەسىندە ەمەس، حالىقتىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان ارمان تىلەگى مەن ءوزارا تۋىستاستىعى ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەنىن ءتۇسىندىرۋ.
تاربيەلىك: تۇڭعىش قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز قالاعان قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن باعالاي بىلۋگە، تاريحي ۇلى تۇلعالاردىڭ ەرلىكتەرىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ، ءوز ەلىنىڭ تاريحىنا، ادال ۇلدارىنا دەگەن قۇرمەت سەزىمىن قالىپتاستىرۋ. قازاق حاندىعىنىڭ شىعۋ تەگىن، قازاقستانداعى حانداردىڭ ماقساتىن، ۇستاعان باعىتىن تۇسىندىرە وتىرىپ وقۋشىلاردى ءوز وتانىن سۇيۋگە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: كارتامەن جۇمىس جاساۋعا، ءوز بەتىنشە قورىتىندى جاساۋعا، ىزدەنىسكە داعدىلاندىرۋ. وقۋشىلاردىڭ تاريحي – تانىمدىق قابىلەتتەرىن ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە باۋلۋ، ءتىل بايلىعىن دامىتۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، گەوگرافيا، بەينەلەۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق – جاۋاپ، تىرەك - سىزبالار، كەستەمەن جۇمىس.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
كورنەكىلىك قۇرالدار: وقۋلىق، كارتا، سىزبا، ەلەكتروندى وقۋلىق، ۆيدەو ماتەريالدار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، كارتا، تىرەك سحەمالارى، قازاق حاندارىنىڭ پورترەتتەرى.
كۇتىلەتىن ناتيجە:
• قازاق ەلىنىڭ تاريحىن تەرەڭ ءبىلۋ؛
• تاريحي تۇلعالاردى ۇلگى تۇتۋ؛
• ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى ءبىلىم مەن تۇسىنىك قالىپتاسادى.
• العان بىلىمدەرىن ساراپتاي، تالداي وتىرىپ وزگەرىستەردى انىقتايدى جانە بولاشاقتى باعدارلاي الادى.
• سىني تۇرعىسىنان ويلاي الۋعا داعدىلانادى.
• ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداپ، دالەلدەمەلەر كەلتىرەدى، قورىتىندى جاساي الادى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
ءىىى. جاڭا ساباقپەن تانىسۋ
ءىۇ. قورىتىندى كەزەڭ
ءۇ. ءۇي تاپسىرماسى
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ. §35. قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى قۇرىلۋىنىڭ العى شارتتارى
ءى تاپسىرما «قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى قۇرىلۋىنىڭ العى شارتتارى»
ءىى تاپسىرما “كىم تاپقىر؟”
1. قازاقستاندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قارساڭىنداعى ساياسي جاعداي قانداي دارەجەدە ەدى؟
2. ءابىلقايىر حان ءوز قول استىنداعىلارعا قانداي قىسىم كورسەتتى؟
3. قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءابىلقايىرعا قارسى شىعۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
4. قازاقستانداعى رۋ - تايپالاردىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق قۇرامى قانداي بولدى؟
5. ساۋدا - ساتتىق قانداي قالالاردا جاقسى دامىدى؟
6. حالىقتىڭ جالپى تۇرمىسى قانداي بولدى؟
جاڭا ساباق: § 36 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
تۇرىكتىڭ ءبىر بۇتاعى قازاق ەدى،
قايسار مىنەز، ءور ەدى، عاجاپ ەدى.
جانىبەك، كەرەي حاندار باسىن قوسىپ،
ومىرگە كەلگەن ەدى قازاق ەلى.
التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىندا
جەتىسۋ، جەتى وزەننىڭ ساعاسىندا.
بىرىگىپ ۇلى، ورتا، كىشى ءجۇز بوپ،
حاندىق قۇردى قازاق ءوز دالاسىندا.
جاڭا ساباق جوسپارى:
1. حاندىقتىڭ نەگىزىن سالۋشى كەرەي مەن جانىبەك.
2. حاندىقتىڭ اۋماعى.
3. حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى.
4. كورشى ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى.
قازاق مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرعان باستى سەبەپتەر:
1. قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋى
2. قازاق حالقىنىڭ جۇدەرى ايقىندالۋى
3. الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ نىعايۋى
ءى. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار
• جانىبەك حان (ءابۋسايد) ورىس حاننىڭ ۇرپاعى، باراق حاننىڭ كىشى ۇلى.
• كەرەي حان - ورىس حاننىڭ نەمەرەسى، بولات حاننىڭ ۇلى قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى حانى
قازاق حاندىعىنىڭ دەربەس مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا تۇرتكى بولعان سەبەپتەر
XVع. ورتا شەنىندە ءابىلقايىر حاندىعىندا توقتاۋسىز ءورشىپ وتىرعان ىشكى فەودالدىق قىرقىستار ۇدەي ءتۇستى.
ءابىلقايىر حاننىڭ 1457 جىلى ويراتتاردان جەڭىلۋى ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى. وسى جەڭىلىستەن كەيىن حان ءوزىڭ قولداماعان سۇلتانداردى قۋعىن - سۇرگىنگە ۇشىراتا باستادى. بۇل جاعداي كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا دا اسەرىن تيگىزدى.
كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنان ەرگەن قازاق تايپالارى باتىس جەتىسۋعا كوش باستادى.
سۇلتانداردىڭ جەتىسۋعا باعىتتالۋ ماقساتى: ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستان قازاقتارىن ۇلى ءجۇز تايپالارىمەن بىرىكتىرىپ، قازاق حاندىعىن قۇرۋ ەدى.
كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا موعولستان حانى ەسەن – بۇعا شۋ بويىنان قوزىباسى جەرىنەن قۇتتى مەكەن بەردى. 1465 - 1466جج. قازاق حاندىعى قۇرىلدى.
موعول حانى ەسەن - بۇعانىڭ قازاق سۇلتاندارىنا جەر بەرۋ سەبەپتەرى:
ەسەن - بۇعا ءوز باۋىرى جۇنىستەنتەن قاۋىپتەندى؛
ەسەن - بۇعا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردى باتىس شەكاراسى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قۇشاق جايا قارسى الدى.
“كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار باتىس جەتىسۋدى قۇتتى مەكەن ەتە وتىرىپ، 1465 - 1466 جىلدارى قوزىباسىدا قازاق حاندىعىن قۇردى” – دەپ حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش كورنەكتى تاريحشىسى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي جازعان.
1458 جىلى كوكتەمدە كەرەي سۇلتان حان سايلانىپ، قازاق حاندىعى قۇرىلعان.
ءىى. قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى.
ءۇشقوڭىر جايلاۋى – كەرەيدىڭ قىستاۋى
حانتاۋ جايلاۋى – جانىبەكتىڭ قىستاۋى
حاندىقتىڭ قۇرىلعان جەرى – باتىس جەتىسۋ، شۋ بويى، قوزىباسى
ءىىى. ەتنيكالىق قۇرامى.
• قوڭىراتتار – تۇركىستان مەن قاراتاۋ ارالىعى
• ارعىندار ەرتىستەن باتىسقا، ورتالىق قازاقستاندا
• كەرەيلەر - تارباعاتاي، ەرتىس بويى، زايسان كولى، وب، توبىل وزەندەرى ماڭى
• دۋلاتتار - ىلە، شۋ، تالاس بويى، ىستىقكول ماڭى وڭتۇستۇستىك قازاقستان
• جالايىر – قاراتاۋ، جەتىسۋ، سىرداريا
• قاڭلىلار – قاراتاۋ باۋىرى، سىرداريا، جەتىسۋ
• نايماندار – ۇلىتاۋدان ەسىلگە دەيىن
ءىۇ. كورشى ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى.
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ تاپسىرمالارى:
«ەرلىك – ەل ەسىندە» (قازىرگى ومىردە وسى قايراتكەرلەردىڭ الاتىن ورنى (ەسكەرتكىشتەر)
كەرەي مەن جانىبەك ەسكەرتكىشى 2010 جىلى قاي قالادا اشىلدى؟
كەرەي مەن جانىبەك ەسكەرتكىشى، استانا قالاسى، 2010 جىلى اشىلدى. اۆتورى استانالىق جاس ءمۇسىنشى رينات ابەنوۆ¬. ەسكەرتكىشتىڭ ۇشار باسىنا دەيىنگى جالپى بيىكتىگى – 12 مەتر. ورنالاسقان جەرى – ق ر العاشقى پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ مۇراجايىنىڭ الاڭىندا.
م. ح. ءدۋلاتيدىڭ ەسكەرتكىشى قاي قالادا اشىلدى؟
ەسكەرتكىش تاراز قالاسىندا 1998 جىلى سۇلەيمەنوۆ كوشەسىندەگى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس كورپۋسىنىڭ الدىنا مۇحامەد حايدار دۋلاتي مىرزانىڭ 500 جىلدىعىنا ارنالىپ سالىنعان. ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى 3 م.
مۇحامەد حايدار دۋلاتي – كورنەكتى مەملەكەتتىك قايراتكەر، ديپلومات، تاريحشى، پۋبليسيست. م. ح. ءدۋلاتيدىڭ باس ەڭبەگى «تاريح جانە راشيدي» ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحى تۋرالى.
ءى تاپسىرما كلاستەردى تولتىر (كەستە)
ءىى تاپسىرما «قاشان؟ قايدا؟ نە بولدى؟» (كەستە)
ءىىى تاپسىرما «ەرلىكتى تابا ءبىلۋ، ەردى تاني ءبىلۋ» (ەل بيلەگەن حاندار قاي ۇرپاقتان ەكەنىن تابۋ)
جانىبەك حان –...........................................
كەرەي حان –...............................................
ءىۇ تاپسىرما
«تولعان ەل تاريحىن تاسپەن جازادى، توزعان ەل تاريحىن جاسپەن جازادى»
1. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ەكى مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياسي جاعدايىنا بايلانىستى بولدى. ول مەملەكەتتەر: (ءابىلحايىر حاندىعى مەن موعولستان)
2. قازاق حالقىنىڭ جانىبەك پەن كەرەي باستاعان بولىگىنىڭ شىعىس دەشتى قىپشاقتان موعولستانعا كوشۋى قاي عاسىردا بولدى؟ (XV عاسىردىڭ ورتاسى)
3. قازاق حالقىنىڭ جانىبەك پەن كەرەي باستاعان بولىگى قاي حاندىقتان ءبولىنىپ كەتتى؟ (ءابىلحايىر حاندىعىنان)
4. جانىبەك پەن كەرەي وزبەك حاندىعىنان قايدا كوشتى؟ (موعولستاننىڭ باتىس ايماعىنا)
5. جانىبەك، كەرەي حاندارىمەن بىرىگىپ كوشكەن رۋ - تايپالاردىڭ العاشقى اتاۋى. («وزبەك - قازاقتار»)
6. XV ع. 50 - 70جج. كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا قوسىلعان ادام سانى. (200مىڭ)
7. موعولستان بيلەۋشىسى ەسەن بۇعا جانىبەك پەن كەرەي وداعىنا ەنە وتىرىپ، ولاردىڭ كومەگىمەن نەگە ۇمىتتەندى؟ (ءوز شەكاراسى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە)
8. كەرەي مەن جانىبەك باستاعان قازاقتاردى قولداعان موعولستان حانى. (ەسەن بۇعا)
9. قازاق جەرىندەگى رۋ - تايپالاردىڭ XV ع. باسىندا باسقا حاندىقتارعا اۋا كوشۋىنىڭ باستى ماقساتتارى. (رۋ - تايپالارمەن بىرىگۋ، تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن)
10. XV ع. جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت. (قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، ەتنيكالىق اۋماعىن بىرىكتىرۋ)
11. قازاق حاندىعى قاي عاسىردا قۇرىلدى؟ (XV عاسىردىڭ ورتاسى)
12. قازاق حاندىعى قۇرىلۋى جايىندا جازعان تاريحشى. (م. ح. دۋلاتي)
13. م. ح. ءدۋلاتيدىڭ جازۋى بويىنشا قازاق حاندىعى قاشان قۇرىلدى؟ (1465 - 1466جج.)
14. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار. (جانىبەك پەن كەرەي)
15. جانىبەك حاننىڭ شىن ەسىمى. (ءابۋسايد، حالىق ءاز - جانىبەك دەپ اتاعان)
16. قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى قۇرىلعان كەزدەگى تەرريتورياسى. (شۋ مەن تالاس وزەندەرى ماڭى)
17. العاشقى قازاق حاندىعى قۇرىلعان جەر. (جەتىسۋ)
18. قازاق حاندىعىنىڭ ۇلتتىق تۋى تىگىلگەن جەر. (قوزىباسى)
19. حاندىقتىڭ نىعايۋىمەن بايلانىستى كىمدەرگە قاراعان حالىقتىڭ ءبارى قازاقتار دەپ اتالا باستادى؟ (جانىبەك پەن كەرەيگە)
20. XV عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا قالعان قالالار. (سوزاق، سىعاناق)
21. قازاق حاندىعى قاي جىلدارى قۇرىلدى؟ (1465 - 1466جج.)
ءۇ تاپسىرما “ ت ا ر ي ح ي م و ز ا ي ك ا ”
1. كەرەي
2. ۇلى
3. قازاق
4. ەكى نەگىزىن
5. حان -
6. حاندىعىنىڭ
7. تاريحي
8. قالاۋشى
9. تۇلعانىڭ
10. العاشقى
11. حانى
12. ءبىرى،
13. قازاق
14. بولاتىن.
جاۋاپ: كەرەي حان – قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى ەكى تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى، العاشقى قازاق حانى بولاتىن.
ءۇى تاپسىرما “ س ا ن د ا ر س ءو ي ل ە ي د ءى ”
728 ح 2 + 9 = 1465 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلى
458 ح 2 + 540 = 1456 دايىرقوجا بي ءابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىسى قوبىلاندى باتىردىڭ قولىنان قازا تابادى
112 ح 7 + 673 = 1457 كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قوزىباسى مەن شۋعا قونىستانادى
382 ح 2 + 694 = 1458 كەرەي سۇلتان حان سايلانىپ، قازاق حاندىعى قۇرىلعان.
ءۇىى تاپسىرما
رەفلەكسيا
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەي تويى حالىقتى وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە، بىرلىككە، تابىسقا جانە گۇلدەنۋگە نىعايتا ءتۇستى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتى الۋعا دەگەن تاباندى ۇمتىلىسىنىڭ جانە شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ كورىنىسى بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەلىك تويىنىڭ ناتيجەسىن ايتار بولساق. ازاماتتاردىڭ ءوز تاريحىن زەرتتەۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا ءتۇستى، قوعامنىڭ رۋحاني - مادەني جاعىنان بىرىگە تۇسۋىنە، قازاقستاندىقتاردىڭ بويىندا مەملەكەتتىلىك پەن تاۋەلسىزدىك قۇندىلىقتارىنىڭ نىعايۋىنا. ولاردىڭ جاسامپازدىققا جانە جاڭا بيىكتەرگە ۇمتىلۋىنا ىقپال ەتتى.
قورىتىندى
“قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاقستان تاريحىنداعى سىندارلى كەزەڭ بولىپ تابىلدى. ءبىز ءۇشىن قاي زامانعى تاريحىمىز بولماسىن قىمبات، بابالارىمىز قۇرمەتتى، اسىرەسە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تاريحتاعى ماڭىزدى وقيعا. ءقازىر ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وتانىمىزدىڭ ىرگەتاسى” دەپ ەلباسىمىز ايتقانداي تاريحتى ءبىلۋ، وتكەنگە كوز سالۋ، ونى كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ بارشامىزدىڭ پارىزىمىز.
ءۇ ي ت ا پ س ى ر م ا س ى
1. §36 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
2. كەسكىن كارتاعا قازاق حاندىعىن ءتۇسىرۋ
3. «ەگەر مەن حان بولسام…..» تاقىرىبىندا ەسسە جازىپ كەلۋ
باعالاۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
حان ورداسى اۋىلى، جاڭگىر حان اتىنداعى جالپى
ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبىنىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
المۋرزينا گ.ج.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىمەن تانىستىرۋ، قازاق جەرىندەگى تۇڭعىش دەربەس مەملەكەتتىڭ جاۋلاپ الۋشىلىق سوعىستار ناتيجەسىندە ەمەس، حالىقتىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان ارمان تىلەگى مەن ءوزارا تۋىستاستىعى ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەنىن ءتۇسىندىرۋ.
تاربيەلىك: تۇڭعىش قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز قالاعان قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن باعالاي بىلۋگە، تاريحي ۇلى تۇلعالاردىڭ ەرلىكتەرىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ، ءوز ەلىنىڭ تاريحىنا، ادال ۇلدارىنا دەگەن قۇرمەت سەزىمىن قالىپتاستىرۋ. قازاق حاندىعىنىڭ شىعۋ تەگىن، قازاقستانداعى حانداردىڭ ماقساتىن، ۇستاعان باعىتىن تۇسىندىرە وتىرىپ وقۋشىلاردى ءوز وتانىن سۇيۋگە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: كارتامەن جۇمىس جاساۋعا، ءوز بەتىنشە قورىتىندى جاساۋعا، ىزدەنىسكە داعدىلاندىرۋ. وقۋشىلاردىڭ تاريحي – تانىمدىق قابىلەتتەرىن ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە باۋلۋ، ءتىل بايلىعىن دامىتۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، گەوگرافيا، بەينەلەۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق – جاۋاپ، تىرەك - سىزبالار، كەستەمەن جۇمىس.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
كورنەكىلىك قۇرالدار: وقۋلىق، كارتا، سىزبا، ەلەكتروندى وقۋلىق، ۆيدەو ماتەريالدار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، كارتا، تىرەك سحەمالارى، قازاق حاندارىنىڭ پورترەتتەرى.
كۇتىلەتىن ناتيجە:
• قازاق ەلىنىڭ تاريحىن تەرەڭ ءبىلۋ؛
• تاريحي تۇلعالاردى ۇلگى تۇتۋ؛
• ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى ءبىلىم مەن تۇسىنىك قالىپتاسادى.
• العان بىلىمدەرىن ساراپتاي، تالداي وتىرىپ وزگەرىستەردى انىقتايدى جانە بولاشاقتى باعدارلاي الادى.
• سىني تۇرعىسىنان ويلاي الۋعا داعدىلانادى.
• ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداپ، دالەلدەمەلەر كەلتىرەدى، قورىتىندى جاساي الادى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
ءىىى. جاڭا ساباقپەن تانىسۋ
ءىۇ. قورىتىندى كەزەڭ
ءۇ. ءۇي تاپسىرماسى
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ. §35. قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى قۇرىلۋىنىڭ العى شارتتارى
ءى تاپسىرما «قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى قۇرىلۋىنىڭ العى شارتتارى»
ءىى تاپسىرما “كىم تاپقىر؟”
1. قازاقستاندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قارساڭىنداعى ساياسي جاعداي قانداي دارەجەدە ەدى؟
2. ءابىلقايىر حان ءوز قول استىنداعىلارعا قانداي قىسىم كورسەتتى؟
3. قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءابىلقايىرعا قارسى شىعۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
4. قازاقستانداعى رۋ - تايپالاردىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق قۇرامى قانداي بولدى؟
5. ساۋدا - ساتتىق قانداي قالالاردا جاقسى دامىدى؟
6. حالىقتىڭ جالپى تۇرمىسى قانداي بولدى؟
جاڭا ساباق: § 36 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
تۇرىكتىڭ ءبىر بۇتاعى قازاق ەدى،
قايسار مىنەز، ءور ەدى، عاجاپ ەدى.
جانىبەك، كەرەي حاندار باسىن قوسىپ،
ومىرگە كەلگەن ەدى قازاق ەلى.
التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىندا
جەتىسۋ، جەتى وزەننىڭ ساعاسىندا.
بىرىگىپ ۇلى، ورتا، كىشى ءجۇز بوپ،
حاندىق قۇردى قازاق ءوز دالاسىندا.
جاڭا ساباق جوسپارى:
1. حاندىقتىڭ نەگىزىن سالۋشى كەرەي مەن جانىبەك.
2. حاندىقتىڭ اۋماعى.
3. حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى.
4. كورشى ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى.
قازاق مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرعان باستى سەبەپتەر:
1. قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋى
2. قازاق حالقىنىڭ جۇدەرى ايقىندالۋى
3. الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ نىعايۋى
ءى. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار
• جانىبەك حان (ءابۋسايد) ورىس حاننىڭ ۇرپاعى، باراق حاننىڭ كىشى ۇلى.
• كەرەي حان - ورىس حاننىڭ نەمەرەسى، بولات حاننىڭ ۇلى قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى حانى
قازاق حاندىعىنىڭ دەربەس مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا تۇرتكى بولعان سەبەپتەر
XVع. ورتا شەنىندە ءابىلقايىر حاندىعىندا توقتاۋسىز ءورشىپ وتىرعان ىشكى فەودالدىق قىرقىستار ۇدەي ءتۇستى.
ءابىلقايىر حاننىڭ 1457 جىلى ويراتتاردان جەڭىلۋى ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى. وسى جەڭىلىستەن كەيىن حان ءوزىڭ قولداماعان سۇلتانداردى قۋعىن - سۇرگىنگە ۇشىراتا باستادى. بۇل جاعداي كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا دا اسەرىن تيگىزدى.
كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنان ەرگەن قازاق تايپالارى باتىس جەتىسۋعا كوش باستادى.
سۇلتانداردىڭ جەتىسۋعا باعىتتالۋ ماقساتى: ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستان قازاقتارىن ۇلى ءجۇز تايپالارىمەن بىرىكتىرىپ، قازاق حاندىعىن قۇرۋ ەدى.
كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا موعولستان حانى ەسەن – بۇعا شۋ بويىنان قوزىباسى جەرىنەن قۇتتى مەكەن بەردى. 1465 - 1466جج. قازاق حاندىعى قۇرىلدى.
موعول حانى ەسەن - بۇعانىڭ قازاق سۇلتاندارىنا جەر بەرۋ سەبەپتەرى:
ەسەن - بۇعا ءوز باۋىرى جۇنىستەنتەن قاۋىپتەندى؛
ەسەن - بۇعا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردى باتىس شەكاراسى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قۇشاق جايا قارسى الدى.
“كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار باتىس جەتىسۋدى قۇتتى مەكەن ەتە وتىرىپ، 1465 - 1466 جىلدارى قوزىباسىدا قازاق حاندىعىن قۇردى” – دەپ حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش كورنەكتى تاريحشىسى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي جازعان.
1458 جىلى كوكتەمدە كەرەي سۇلتان حان سايلانىپ، قازاق حاندىعى قۇرىلعان.
ءىى. قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى.
ءۇشقوڭىر جايلاۋى – كەرەيدىڭ قىستاۋى
حانتاۋ جايلاۋى – جانىبەكتىڭ قىستاۋى
حاندىقتىڭ قۇرىلعان جەرى – باتىس جەتىسۋ، شۋ بويى، قوزىباسى
ءىىى. ەتنيكالىق قۇرامى.
• قوڭىراتتار – تۇركىستان مەن قاراتاۋ ارالىعى
• ارعىندار ەرتىستەن باتىسقا، ورتالىق قازاقستاندا
• كەرەيلەر - تارباعاتاي، ەرتىس بويى، زايسان كولى، وب، توبىل وزەندەرى ماڭى
• دۋلاتتار - ىلە، شۋ، تالاس بويى، ىستىقكول ماڭى وڭتۇستۇستىك قازاقستان
• جالايىر – قاراتاۋ، جەتىسۋ، سىرداريا
• قاڭلىلار – قاراتاۋ باۋىرى، سىرداريا، جەتىسۋ
• نايماندار – ۇلىتاۋدان ەسىلگە دەيىن
ءىۇ. كورشى ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى.
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ تاپسىرمالارى:
«ەرلىك – ەل ەسىندە» (قازىرگى ومىردە وسى قايراتكەرلەردىڭ الاتىن ورنى (ەسكەرتكىشتەر)
كەرەي مەن جانىبەك ەسكەرتكىشى 2010 جىلى قاي قالادا اشىلدى؟
كەرەي مەن جانىبەك ەسكەرتكىشى، استانا قالاسى، 2010 جىلى اشىلدى. اۆتورى استانالىق جاس ءمۇسىنشى رينات ابەنوۆ¬. ەسكەرتكىشتىڭ ۇشار باسىنا دەيىنگى جالپى بيىكتىگى – 12 مەتر. ورنالاسقان جەرى – ق ر العاشقى پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ مۇراجايىنىڭ الاڭىندا.
م. ح. ءدۋلاتيدىڭ ەسكەرتكىشى قاي قالادا اشىلدى؟
ەسكەرتكىش تاراز قالاسىندا 1998 جىلى سۇلەيمەنوۆ كوشەسىندەگى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس كورپۋسىنىڭ الدىنا مۇحامەد حايدار دۋلاتي مىرزانىڭ 500 جىلدىعىنا ارنالىپ سالىنعان. ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى 3 م.
مۇحامەد حايدار دۋلاتي – كورنەكتى مەملەكەتتىك قايراتكەر، ديپلومات، تاريحشى، پۋبليسيست. م. ح. ءدۋلاتيدىڭ باس ەڭبەگى «تاريح جانە راشيدي» ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحى تۋرالى.
ءى تاپسىرما كلاستەردى تولتىر (كەستە)
ءىى تاپسىرما «قاشان؟ قايدا؟ نە بولدى؟» (كەستە)
ءىىى تاپسىرما «ەرلىكتى تابا ءبىلۋ، ەردى تاني ءبىلۋ» (ەل بيلەگەن حاندار قاي ۇرپاقتان ەكەنىن تابۋ)
جانىبەك حان –...........................................
كەرەي حان –...............................................
ءىۇ تاپسىرما
«تولعان ەل تاريحىن تاسپەن جازادى، توزعان ەل تاريحىن جاسپەن جازادى»
1. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ەكى مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياسي جاعدايىنا بايلانىستى بولدى. ول مەملەكەتتەر: (ءابىلحايىر حاندىعى مەن موعولستان)
2. قازاق حالقىنىڭ جانىبەك پەن كەرەي باستاعان بولىگىنىڭ شىعىس دەشتى قىپشاقتان موعولستانعا كوشۋى قاي عاسىردا بولدى؟ (XV عاسىردىڭ ورتاسى)
3. قازاق حالقىنىڭ جانىبەك پەن كەرەي باستاعان بولىگى قاي حاندىقتان ءبولىنىپ كەتتى؟ (ءابىلحايىر حاندىعىنان)
4. جانىبەك پەن كەرەي وزبەك حاندىعىنان قايدا كوشتى؟ (موعولستاننىڭ باتىس ايماعىنا)
5. جانىبەك، كەرەي حاندارىمەن بىرىگىپ كوشكەن رۋ - تايپالاردىڭ العاشقى اتاۋى. («وزبەك - قازاقتار»)
6. XV ع. 50 - 70جج. كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا قوسىلعان ادام سانى. (200مىڭ)
7. موعولستان بيلەۋشىسى ەسەن بۇعا جانىبەك پەن كەرەي وداعىنا ەنە وتىرىپ، ولاردىڭ كومەگىمەن نەگە ۇمىتتەندى؟ (ءوز شەكاراسى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە)
8. كەرەي مەن جانىبەك باستاعان قازاقتاردى قولداعان موعولستان حانى. (ەسەن بۇعا)
9. قازاق جەرىندەگى رۋ - تايپالاردىڭ XV ع. باسىندا باسقا حاندىقتارعا اۋا كوشۋىنىڭ باستى ماقساتتارى. (رۋ - تايپالارمەن بىرىگۋ، تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن)
10. XV ع. جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت. (قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، ەتنيكالىق اۋماعىن بىرىكتىرۋ)
11. قازاق حاندىعى قاي عاسىردا قۇرىلدى؟ (XV عاسىردىڭ ورتاسى)
12. قازاق حاندىعى قۇرىلۋى جايىندا جازعان تاريحشى. (م. ح. دۋلاتي)
13. م. ح. ءدۋلاتيدىڭ جازۋى بويىنشا قازاق حاندىعى قاشان قۇرىلدى؟ (1465 - 1466جج.)
14. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار. (جانىبەك پەن كەرەي)
15. جانىبەك حاننىڭ شىن ەسىمى. (ءابۋسايد، حالىق ءاز - جانىبەك دەپ اتاعان)
16. قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى قۇرىلعان كەزدەگى تەرريتورياسى. (شۋ مەن تالاس وزەندەرى ماڭى)
17. العاشقى قازاق حاندىعى قۇرىلعان جەر. (جەتىسۋ)
18. قازاق حاندىعىنىڭ ۇلتتىق تۋى تىگىلگەن جەر. (قوزىباسى)
19. حاندىقتىڭ نىعايۋىمەن بايلانىستى كىمدەرگە قاراعان حالىقتىڭ ءبارى قازاقتار دەپ اتالا باستادى؟ (جانىبەك پەن كەرەيگە)
20. XV عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا قالعان قالالار. (سوزاق، سىعاناق)
21. قازاق حاندىعى قاي جىلدارى قۇرىلدى؟ (1465 - 1466جج.)
ءۇ تاپسىرما “ ت ا ر ي ح ي م و ز ا ي ك ا ”
1. كەرەي
2. ۇلى
3. قازاق
4. ەكى نەگىزىن
5. حان -
6. حاندىعىنىڭ
7. تاريحي
8. قالاۋشى
9. تۇلعانىڭ
10. العاشقى
11. حانى
12. ءبىرى،
13. قازاق
14. بولاتىن.
جاۋاپ: كەرەي حان – قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى ەكى تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى، العاشقى قازاق حانى بولاتىن.
ءۇى تاپسىرما “ س ا ن د ا ر س ءو ي ل ە ي د ءى ”
728 ح 2 + 9 = 1465 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلى
458 ح 2 + 540 = 1456 دايىرقوجا بي ءابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىسى قوبىلاندى باتىردىڭ قولىنان قازا تابادى
112 ح 7 + 673 = 1457 كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قوزىباسى مەن شۋعا قونىستانادى
382 ح 2 + 694 = 1458 كەرەي سۇلتان حان سايلانىپ، قازاق حاندىعى قۇرىلعان.
ءۇىى تاپسىرما
رەفلەكسيا
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەي تويى حالىقتى وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە، بىرلىككە، تابىسقا جانە گۇلدەنۋگە نىعايتا ءتۇستى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتى الۋعا دەگەن تاباندى ۇمتىلىسىنىڭ جانە شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ كورىنىسى بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەلىك تويىنىڭ ناتيجەسىن ايتار بولساق. ازاماتتاردىڭ ءوز تاريحىن زەرتتەۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا ءتۇستى، قوعامنىڭ رۋحاني - مادەني جاعىنان بىرىگە تۇسۋىنە، قازاقستاندىقتاردىڭ بويىندا مەملەكەتتىلىك پەن تاۋەلسىزدىك قۇندىلىقتارىنىڭ نىعايۋىنا. ولاردىڭ جاسامپازدىققا جانە جاڭا بيىكتەرگە ۇمتىلۋىنا ىقپال ەتتى.
قورىتىندى
“قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاقستان تاريحىنداعى سىندارلى كەزەڭ بولىپ تابىلدى. ءبىز ءۇشىن قاي زامانعى تاريحىمىز بولماسىن قىمبات، بابالارىمىز قۇرمەتتى، اسىرەسە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تاريحتاعى ماڭىزدى وقيعا. ءقازىر ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وتانىمىزدىڭ ىرگەتاسى” دەپ ەلباسىمىز ايتقانداي تاريحتى ءبىلۋ، وتكەنگە كوز سالۋ، ونى كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ بارشامىزدىڭ پارىزىمىز.
ءۇ ي ت ا پ س ى ر م ا س ى
1. §36 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
2. كەسكىن كارتاعا قازاق حاندىعىن ءتۇسىرۋ
3. «ەگەر مەن حان بولسام…..» تاقىرىبىندا ەسسە جازىپ كەلۋ
باعالاۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
