سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 4 كۇن بۇرىن)
سارىارقا
قىزىلوردا وبلىسى، ارال اۋدانى،
قىزىلجار ەلدى مەكەنى، №81 ورتا مەكتەبى
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى
اكبەرگەنوۆا سالتانات اسىلبايەۆنا

ساياحات ساباق
تاقىرىپ: سارىارقا (سلايد)
سەرپىلۋ ءساتى
1. قازاقستاندا قانشا لاندشافتىلىق ايماق بار؟ (9)
2. قازاقستاندا قانشا تابيعات زوناسى بار؟ (4)
3. كاسپيي ماڭى ويپاتى مەن مۇعالجار
تاۋلارىنىڭ ارالىعىنداعى ءۇستىرت؟ (ورال الدى)
4. كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى
60 000 كم. جەردى الىپ جاتقان قۇمدى ايماق؟ ( قاراقۇم)
5. جەم وزەنىنىڭ ۇزىندىعى؟ ( 712 كم).
6. كولدەردىڭ ەڭ ۇلكەنى؟ (كاسپيي)
7. قۇم توبەلەردى قالاي اتايدى؟ (بەر توبەشىكتەرى)
8. كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعى؟
9. شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ كليماتى؟ (قۇرعاق، كونتينەنتتى)
10. Min t C قانشا؟ ( - 40 س)
11. جاۋىن شاشىن مولشەرى قانشا؟ (سولت. 350 مم. وڭ. 140 مم)
12. كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ وڭتۇستىگىندە قانداي زونا؟ (ءشول زوناسى)
13. شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ وزەندەرى؟ (جايىق، ويىل، جەم)
14. كاسپيي تەڭىزىنىڭ قاي بولىگى ەنەدى قازاقستانعا؟ (سولتۇستىگى مەن سولتۇستىك شىعىسى)
15. فاۋنا قانداي الەم؟ (جانۋارلار)
16. فلورا قانداي الەم؟ (وسىمدىكتەر)
17. شىعىس ەۋروپا تىرشىلىك ءۇشىن قانداي جاعدايلار باسىم؟ (قولايسىز (جەل ەروزيا)، سۋ تاپشىلىعى، اڭىزاق جەلدەر ت. ب)
18. كاسپييدە سيرەك كەزدەسەتىن، باعالى اڭ؟ (يتبالىق)
19. توپىراقتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان عالىم؟ (دوكۋچايەۆ)
20. قازاقستاندا نەگىزىنە نەشە توپىراق زونالارىنا بولىنەدى؟ (3)

جاڭا ساباق: سارىارقا
سارىارقا — قازاقستاننىڭ ءىرى فيزيكالىق - گەوگرافيالىق جانە تابيعي - تاريحي ايماقتىڭ ءبىرى. سارىارقا – حالىقتىق اتاۋ. سارىارقاعا قاراعاندى، استانا وبلىستارىنىڭ جەرى تولىقتاي، تورعاي، سەمەي، پاۆلودار وبلىسىنىڭ ءبىراز جەرى كىرەدى. قاراعاندى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسى، نەگىزىنەن، سارىارقانىڭ ورتا بولىگىندە ورنالاسقان. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى حالىق وسى ءوڭىردى ەجەلدەن سارىارقا، ارقا دالاسى دەپ اتاعان. سارىارقا اتاۋى «جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەرى كۇيگەندىكتەن سارعايىپ جاتاتىن كەڭ دە ۇلكەن جون، جالپاق ءۇستىرت، سانسىز ادىرلى قىرقا» ۇعىمىن بىلدىرەدى.
سارىارقا – قازاقتىڭ بايلىعىنىڭ كوزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونەردىڭ، مادەنيەتتىڭ جانە تاريحتىڭ كەنىشى. سارىارقانىڭ اسىل تۋمالارى، سوناۋ ابىلاي زامانىنداعى بۇقار جىراۋ، قاز داۋىستى قازىبەك، اقىندار شوجە، شاشۋباي، دوسكەي، جازۋشى س. سەيفۋللين جانە اقىن ق. امانجولوۆ، كومپوزيتورلار تاتتىمبەت، ءمادي، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارمانى ن. ءابدىروۆ عالىمدار ا. چيجيەۆسكيي جانە ە. بوكەتوۆ، قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى ت. اۋباكىروۆ سياقتى اتاقتى ادامدار سارىارقانىڭ اتىن شىعارعان. كومىرلى ءوڭىردىڭ حالقى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتى دا ءوزىنىڭ بەل بالاسى دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى ول جاس كۇنىنەن باستاپ تەمىرتاۋداعى اتاقتى قازاقستان ماگنيتكاسىندا گورنوۆوي بولىپ ەڭبەك جولىن باستاعان.

باتىس بولىگىنىڭ ەنى 900 شاقىرىمنان استام، شىعىس بولىگىنىڭ ەنى 400 شاقىرىمعا جۋىق. سارىارقا – الاسا تاۋلى، توبەلى، قىرقالى، شوقىلى، بۇيراتتى جازىق. باتىستان شىعىسقا 1200 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر.

جەزقازعان، قونىرات جانە ساياق كەن ورىندارى مىس، تەمىر، مارگانەس كەندەرىنە باي.

قاراعاندى مەن ەكىباستۇز كومىر ءوڭدىرۋدىڭ ءىرى وشاقتارى.
اقسۋدا اس تۇزى وندىرىلەدى.

بۇل بولىكتەگى ەڭ بيىك تاۋ – قىزىلاراي، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى اقسوراڭ (1565م). قىزىلاراي تاۋى قازاقستانداعى كەن كولەمدە مەكەن ەتەتىن ارقارلاردىڭ جەرى. ودان سولتۇستىككە قاراي قارقارالى تاۋى، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى جيرەنساقال (1403 م). قارقارالى تەرريتورياسىندا قارقارالى اتتى ۇلتتىق ساياباق بار. ەگەردە تاريحقا سۇيەنسەك «قارقارالى» دەگەن اتاۋ، «قارقارى» دەگەن ەرتەدەگى قازاق قىزدارىنىڭ باس كيىمىنەن شىققان. ودان كەيىن كەنت تاۋى، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى شاڭكوز (1460م)، ودان ارىرەك باياناۋىل (950م). باياناۋىل تەرريتورياسىندا باياناۋىل ۇلتتىق ساياباق ورنالاسقان. شىعىسىندا شىڭعىستاۋ تاۋى ورنالاسقان (1300م). بۇل تاۋلار جۇيەسى نەگىزىنەن گرانيتتەردەن تۇرادى. سارىارقانىڭ تەرريتورياسىندا تەگىس جانە ويىس جەرلەر كوپ. مۇنداعى ءىرى ويىس – تەڭىز قورعالجىڭ قازاڭشۇنقىرى. ول سارىارقانىڭ باتىس بولىگىن ەكىگە ءبولىپ جاتىر: بۋراباي جانە ۇلىتاۋ (1134م).

وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى. سارىارقانىڭ جانۋارلار الەمى دالالار مەن الاسا تاۋلى ولكەلەردى، سونداي - اق، كوپتەگەن تۇراقتى جانە ۋاقىتشا سۋ كوزدەرى – وزەندەر مەن كولدەردى مەكەندەيتىن تۇرلەرگە باي. ورماندى - دالالى وڭىرلەردە كەمىرگىشتەردەن ءتۇرلى تىشقاندار؛ جىرتقىشتاردان سىلەۋسىن، تۇلكى، قاسقىر؛ قويانداردىڭ اق جانە سۇر تۇرلەرى؛ تۇياقتىلاردان ەلىك پەن بۇلان كەڭ تاراعان. كاسىپتىك - اڭشىلىق ءمانى بار قۇستاردان بۇلدىرىق پەن ءشىل، قۇر كوپ بولسا، جىرتقىش قۇستاردان قارشىعالار مەن مولا بۇركىتى ءجيى كەزدەسەدى. دالالىق ولكەلەردە كەمىرگىشتەردەن سۋىر مەن سارشۇناق؛ جىرتقىشتاردان دالا كۇزەنى؛ قۇستاردان بوزتورعاي؛ قاناتتى جىرتقىشتاردان دالا بۇركىتى مەن تۇرىمتاي كوبەيە تۇسەدى. سارىارقانىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي قۇم تىشقانى مەن قوساياق، شولەيت قاسقىرى مەن شولەيت اككىسى، اسىرەسە رەپتيليالاردان سۇر گەككون، دالا اگاماسى، جۇيرىك كەسىرتكە سياقتى ءشول مەن شولەيت جانۋارلارى كەڭىرەك تارايدى. وزەن - كولدەردە شورتان، اققايران، تابان، ت. ب. كوپتەگەن بالىق تۇرلەرى بار.

گەولوگياسى
سارىارقا كالەدون (باتىس جاعى) جانە گەرسين (شىعىس جاعى) قاتپارلى كەزەڭىندە قالىپتاستى. نەوتەكتونيكالىق قوزعالىستىڭ سونىمەن بىرگە جەلگە ءمۇجىلۋ ۇدەرىسى سالدارىنان سارىارقانىڭ جەر بەدەرىنىڭ وسى قازىرگى بەينەسى قالىپتاستى. نەگىزىنەن مەتامورفتىق جانە ماگمالىق تاۋ جىنىستارىنان تۇزىلگەن.

كليماتى. سارىارقانىڭ سولتۇستىگىندە قاڭتاردىڭ ورتاشا اۋا تەمپەراتۋراسى - 22°، وڭتۇستىگىندە - 15، شىلدەدە تيىسىنشە 20° جانە 25°. قىسقى مينيمۋم تەمپەراتۋرا - 40° دەيىن بولادى، ال جازعى ماكسيمۋم تەمپەراتۋرا 40°- تان اسادى. اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ ورتاشا جىلدىق امپليتۋداسى 35°- تان ارتادى. جاۋىن - شاشىننىڭ جىلدىق ورتاشا مولشەرى سولتۇستىگىندە 300 - 350 مم، وڭتۇستىگىندە 150 - 200 مم.

وزەندەرى مەن كولدەرى. باستى وزەندەرى – ەسىل، نۇرا، سارىسۋ، توقىراۋىن ت. ب. وزەندەرى قار سۋىمەن قورەكتەنەدى، كوكتەمدە تاسىپ، جازدا قۇرعاپ كەتەدى. نەگىزگى كولى بۋراباي.

تابيعات زونالارى. سارىارقا جەرى دالا، شولەيت، ءشول زونالارىنا كىرەدى. قورعالجىن قورىعى 1968 جىلى ۇيىمداستىرىلعان.

گرافيكالىق ديكتانت.
ەگەر تۇجىرىم دۇرىس بولسا، وقۋشىلار __ بەلگىسىن قويادى.
ەگەر دۇرىس بولماسا ∩ بەلگىسىن قويادى.

1. سارىارقانىڭ ەڭ بيىك تاۋى؟ قىزىلاراي
2. سارىارقا مىناداي اۋداندارمەن شەكتەسەدى
وڭتۇستىگىندە قاز. ج.، تۇر.، تور.، ساۋىر
3. سارىارقا ولكەسى قانداي تاۋلاردان تۇرادى؟
قىزىلاراي، قارقارالى، كەنت، باياناۋىل، شىڭعىستاۋ، ۇلىتاۋ
4. قارقارالى تاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى -
قارقارا قازاق قىزدارىنىڭ سىرت كيىمى.
5. سارىارقا ولكەسىندەگى پايدالى قازبالار -
تاس كومىر، مىس، تەمىر، مارگانەس
6. سارىارقانىڭ نەگىزگى وزەندەرى - ەسىل، نۇرا، سارىسۋ
7. سارىارقادا مەكەندەيتىن جانۋارلار -
قاسقىر، تۇلكى، كيىك، دالا تىشقانى.
8. سارىارقادا 1963 جىلى قۇرىلعان قورىق – قورعالجىن.

بەكىتۋ سۇراقتارى
سۇراق 1
انگليادا ساپا ەتالونىندا تۇرعان پايدالى قازبا؟
ا: كومىر
B: تەمىر
س: مىس
D: اس تۇزى

سۇراق 2
ەڭ بيىك جەرى؟
ا: اقسوراڭ
B: شىڭعىستاۋ
C: كەنت
D: قارقارالى

سلايدىن جۇكتەۋ

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما