InfoHub Logo

اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى، قۇلسارى قالاسى
جىلىوي مۇناي جانە گاز تەحنولوگيالىق كوللەدجىنىڭ
ءىى كۋرس سيۋدەنتى: نۇربولات قىزى نۋريلا
حيميا - بيولوگيا ءپانى وقىتۋشىسى
ەرگالييەۆا نازگۋل مۋراتوۆنا

 

العى ءسوز.

قارا جولدىڭ تورابىنا جايلانعان
قازىنالى ورداسى سەن مۇنايدىڭ
دالاسىنان تۇلەپ ۇشقان جىلىويدىڭ
جومارت حالىق، جايساڭ حالىق بارى انىق-دەي كەلە بۇگىنگى قورعاعالى وتىرعان «قازاقستان ولكەسىندە كەڭ تاراعان - مۇناي» اتتى
تاقىرىپتاعى ءمانجازبامدى ۇسىنامىن.

مۇناي — كومىرتەگىلەر قوسپاسى بولاتىن، جاناتىن مايلى سۇيىقتىق؛ قىزىل-قوڭىر، كەيدە قارا تۇسكە جاقىن، نەمەسە ءالسىز جاسىل-سارى، ءتىپتى ءتۇسسىز ءتۇرى دە كەزدەسەدى؛ وزىندىك ءيىسى بار؛ جەردە تۇنبالىق قاباتىندا ورنالاسادى؛ پايدالى قازبالاردىڭ ەڭ ماڭىزدى ءتۇرى.

مازمۇنى
1. جالپى مالىمەتتەر
2. مۇنايدىڭ شىعۋ تاريحى
3. مۇنايدىڭ ەلەمەنتتىك قۇرامى مەن گەتەرواتومدىق كومپونەنتتەرى
4. پايداسى
5. مۇناي-گاز كەندەرى
6. مۇناي ونىمدەرى
7. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

جالپى مالىمەتتەر

نەگىزىنەن العاندا كومىرسۋتەكتەرىنەن (85 % -عا دەيىن) تۇراتىن بۇل زاتتار دەربەس ۇيىرىمدەر شوعىرى تۇرىندە جەكەلەنەدى: مەتاندى، نافتەندى جانە اروماتتى (حوش ءيىستى) تىزبەكتەر. ونىڭ قۇرامىندا وتتەگى، ازوت، كۇكىرت، اسفالتتى شايىر قوسىندىلارى دا كەزدەسەدى.

مۇنايدىڭ ءتۇسى قىزعىلت، قوڭىر قوشقىل، كەيدە ول اشىق سارعىش ءتۇستى، اقشىل بولىپ تا كەلەدى. مىسالى، ءازىربايجاننىڭ سۋراحانا الاقىندا اقشىل ءتۇستى مۇناي وندىرىلەدى. مۇناي سۋدان جەڭىل، ونىڭ مەنشىكتى سالماعى 0،65-0،95 گ/سم3. مۇناي ءوز بويىنان ەلەكتر توعىن وتكىزبەيدى. سوندىقتان ول ەلەكترونيكادا يزولياتور (ايىرۋشى) رەتىندە قولدانىلادى. وسى كەزەڭدە مۇناي قۇرامىنان ەكى مىڭنان استام حالىق شارۋاشىلىعىنا كەرەكتى زاتتار الىنىپ وتىر: بەنزين، كەروسين، ليگروين، پارافين، كوپتەگەن ءيىسسۋ تۇرلەرى، كرەمدەر، پارفيۋمەريالىق جۇمساق مايلار، دارى-دارمەكتەر، پلاستماسسا، ماشينا دوڭگەلەكتەرى تاعى باسقا. ول قۋاتتى ءارى ارزان وتىن — ءبىر توننا مۇناي ءۇش توننا كومىردىڭ، 1،3 توننا انتراسيتتىڭ، 3،3 توننا شىمتەزەكتىڭ قىزۋىنا تەڭ.

ءقازىر «قارا التىن» دەپ باعالاناتىن مۇنايدىڭ وزىندىك مول تاريحى بار. 1539 جىلى ول تۇڭعىش رەت امەريكا قۇرلىعىنان ەۋروپاعا تاسىلاتىن تاۋارلاردىڭ تىزىمىنە كىرىپتى. سول جىلى ۆەنەسۋەلادان يسپانياعا جونەلتىلگەن مۇناي تاسىمالىنىڭ العاشقى لەگى بىرنەشە تەمىر قۇتىعا عانا قۇيىلعان جۇك ەكەن. ول كەزدە دارىگەرلەر ونى تەك ارتريت اۋرۋىن ەمدەۋگە عانا پايدالاناتىن بولعان.

مۇنايدىڭ شىعۋ تاريحى

مۇنايدى ەرتەرەكتە «تاس مايى» دەپ اتاعان، بولاشاعى زور ەكەنىن بولجاعان ورىس عالىمى م.ۆ. لومونوسوۆ، پەنسيلۆانيادا ەڭ العاش رەت مۇناي ۇڭعىماسى بۇرعىلانعانعا دەيىن ءجۇز جىل بۇرىن، مۇنايدىڭ شىعۋى جايلى ءوزىنىڭ بىرەگەي تەورياسىن ۇسىنعان ەدى. «جەر قويناۋىندا تەرەڭنەن ورنالاسقان شىمتەزەكتى شوگىندىلەردەن جەراستى ىستىعىمەن قويۋ، مايلى ماتەريا شىعارىلىپ، ساڭىلاۋلار ارقىلى اعادى… بۇل دەگەنىمىز – سيرەك، ءارتۇرلى سۇرىپتى، جاناتىن جانە قۇرعاق، قاتتى ماتەريالاردىڭ پايدا بولۋى، بۇل تاس مايى – مۇنايدىڭ نەگىزى…»، – دەپ جازادى 1763 جىلى م.ۆ. لومونوسوۆ.

مۇنايدى قىزدىرۋ كەزىندە مۇنايعا ءبىراز ۇقسايتىن قارامايلاردى بەرەتىن كومىر مەن تاقتاتاستاردان شىعۋ تەورياسى دا ورىس عالىمدارى – اكادەميكتەر پاللاس پەن ابيحتىكى بولعان ەدى. الايدا ول كەزدە ولاردىڭ قورىتىندىلارىنىڭ مۇنايدى ىزدەستىرۋدە پراكتيكالىق ماعىناسى از ەدى.

ەڭ جەمىستى بولعانى وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا د. ي. مەندەلەيەۆ ۇسىنعان مۇنايدىڭ بەيورگانيكالىق شىعۋ تەورياسى ەدى. ۇلى ورىس حيميگىنىڭ ايتۋى بويىنشا، جەر شارىنىڭ ورتالىق يادروسى تەمىر جانە قۇرامدارىندا كومىرتەگى بار باسقا مەتالداردىڭ قوسپالارىنان قۇرالادى. جەر قىرتىسىنداعى جارىقتاردان وتكەن سۋلاردىڭ اسەرىنەن بۇل يادرو جەڭىل كومىرسۋلاردى – اسەتيلەن، ەتيلەن جانە ت.ب. تۇزەدى. جەر جارىقتارى ارقىلى جوعارى جەر قىرتىسىنىڭ سۋىق بولىكتەرىنە كوتەرىلە بەرە ولار مۇنايدىڭ نەگىزگى قۇراۋشى بولىكتەرى بولىپ تابىلاتىن اۋىر كومىرسۋلار قوسپاسىنا اينالادى.

حاريچكوۆ جانە باسقا دا ورىس عالىمدارى مۇنداي ادىسپەن تابيعي مۇنايعا ۇقساس سۇيىق – جاساندى مۇنايدى الدى. د.ي. مەندەلەيەۆ تەورياسى بويىنشا مۇناي قارقىندى تاۋ ءتۇزىلۋ ورىندارىندا كەزدەسەدى. مۇنى ءجيى باقىلاۋعا بولادى، سوندىقتان د.ي. مەندەليەۆ قورىتىندىلارىن بارلاۋشىلار مۇنايدى ىزدەۋدە كوپ ۋاقىت قولداندى.مۇناي ونەركاسىبىنىڭ دامۋى بارىسىندا، ادەتتە، مۇناي كەزدەسۋى تاۋ ءتۇزىلۋ پروسەستەرى قوسىمشا فاكتور بولىپ تابىلاتىن جاعدايلاردا كەزدەسەتىنىنە كوز جەتتى.

مۇناي كوبىنەسە تەڭىزدىڭ تۇبىندە، سونىڭ ىشىندە جاعاجايلىق شوگىندىلەردە ءجيى تابىلادى. ءسىرا، تەڭىز وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى قالدىقتارى سۋدىڭ تۇبىنە جيناقتالا بەرۋىنەن بولار. ويتكەنى وندا سۋ اعىسى بولمايدى، ول تىنىشتىقتا تۇراتىندىقتان، وعان اۋانىڭ كەلۋى قيىنداي تۇسەدى. اۋانىڭ اسەرىنەن بۇل قالدىقتار توتىعار ەدى، ال اۋا بولماعاندىقتان، باكتەريالاردىڭ اسەرىنەن بۇل قالدىقتار قۇرامى بويىنشا مۇنايعا ۇقساس، ءبىراق ولاردا تولىعىمەن مۇنايعا اينالمايتىن پروسەستەر وتەدى. مۇنداعى تۇسىنىكسىز جايت: وسى قالدىقتاردان مۇناي قالايشا تۇزىلەدى؟ اڭگىمە مىنادا: وندا ءحلوروفيلدىڭ، ياعني وسىمدىكتەردىڭ جاسىل ءتۇسى نەگىزىنىڭ جانە باسقا دا ەكى ءجۇز گرادۋستان جوعارى تەمپەراتۋرادا تۇراقسىز بولاتىن زاتتاردىڭ قالدىقتارى تابىلعان. ال بارلىق مۇنايعا جاقىن ونىمدەردى الاتىن بەلگىلى حيميالىق رەاكسيالار تەك جوعارى تەمپەراتۋرالاردا وتەدى.

اقىرى 1930 جىلى ءىرى كەڭەس عالىمى – اكادەميك ن.د. زەلينسكيي بۇل جەردە كاتاليز، ياعني وزدەرى از وزگەرىسكە ۇشىرايتىن زاتتاردىڭ اسەرىنەن حيميالىق وزگەرىستەردى تەزدەتەتىن قۇبىلىس ورىن الاتىنىن دالەلدەدى. كاتاليزاتورلارمەن وسىمدىكتەرگە، باكتەريالىق اسەردىڭ ونىمدەرىنە جاقىن ورنالاسقان زاتتارعا اسەر ەتىپ، ول جاساندى مۇنايدى ەكى ءجۇز گرادۋستان تومەن تەمپەراتۋرادا الدى. وسىلايشا سۇراقتىڭ جاۋابى شەشىلدى، ءبىراق تۇپكىلىكتى ەمەس: ول تاجىريبەسىندە قولدانعان كاتاليزاتورلار تابيعاتتا بولۋى مۇمكىن ەمەس، ولار وتە تۇراقسىز ەدى.

تابيعاتتا مۇناي ءتۇزىلۋدى ىسكە اسىراتىن زاتتاردى ۇزاق ىزدەگەننەن كەيىن حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اندرەي ۆلاديميروۆيچ فروست بۇل، ادەتتە، مۇناي قىرتىستارىن جاۋىپ تۇراتىن كەيبىر سازبالشىقتاردىڭ قاتىسىمەن بولاتىنىن انىقتادى. وسىمدىكتەر جانە جانۋارلار قالدىقتارىمەن بىرگە تۇنىپ، سازبالشىقتار، جانۋارلار سۇيەكتەرى مەن ميكرواعزالار كەيىن مۇناي تۇزەتىن فاكتور بولىپ تابىلاتىن ماتەريالدىڭ نەگىزىن تۇزەدى. لاي – بۇل سازبالشىق، وسىمدىك جانە باسقا دا قالدىقتاردىڭ ءتۇر وزگەرگەن قوسپاسى – باكتەريالاردىڭ اسەرىنەن قۇمدى جانە باسقا دا كەۋەكتى تاۋ جىنىستارىمەن قاپتالادى. ولار، ءوز كەزەگىندە، مۇناي مەن سۋ وتپەيتىن سازبالشىق جانە باسقا دا تاۋ جىنىستارىنىڭ قاباتتارىمەن قاپتالىپ، تەمپەراتۋراسى شامامەن ءجۇز گرادۋستاي قاباتتارعا دەيىن تۇسەدى. مۇندا مۇناي ءتۇزىلۋ پروسەسى اياقتالادى؛ قۇرامىندا لاي بولاتىن مۇناي بىرتىندەپ قاباتتاسادى دا، ءبىز مۇناي كەنورىندارىنان تاباتىن كەۋەكتى تاۋ جىنىسىنا ەنەدى.

مۇنايدىڭ شىعۋىنىڭ جاڭا تەورياسىنىڭ زور تاجىريبەلىك ماڭىزى بار. ول مۇنايشى-گەولوگتاردى مۇنايدىڭ ءتۇزىلۋ جاعدايلارىن انىقتاۋ ادىسىمەن تانىستىرادى. مۇناي قالاي پايدا بولاتىنىن بىلەتىن كەن بارلاۋشىلارى ونى ىزدەۋ ورىندارىن تەز انىقتايدى. گەولوگيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى مۇنايدىڭ بولاتىن جەرلەرىن جانە ونىڭ مۇمكىن ورىن اۋىستىرۋ جولدارىن انىقتاۋعا بولادى.
مۇنايدىڭ ەلەمەنتتىك قۇرامى مەن گەتەرواتومدىق كومپونەنتتەرى

كومىرتەكتەرمەن قاتار مۇناي قۇرامىندا تاعى باسقا زاتتار دا بار. مىرىشى بار — H2S، مەركاپتاندار، مونو- جانە ديسۋلفيدتەر، تيوفەندەر مەن تيوفاندار پوليسيكلدىكتەرمەن بىرگە ت.ب. (70-90% قالدىق ونىمدەردە شوعىرلانادى)؛ ازوتتى زاتتار – نەگىزىنەن پيريدين، حينولين، يندول، كاربازول، پيررول جانە پورفيريندەر (ۇلكەن بولىگى اۋىر فراكسيالار مەن قالدىقتاردا شوعىرلانادى) گومولوگتارى؛ قىشقىلدى زاتتار – نافتەن قىشقىلى، فەنولدار، سمولالى-اسفالتتى ت.ب. زاتتار (ادەتتە جوعارى قاينايتىن فراكسيلارىندا كەزدەسەتىن). ەلەمەنتتىك قۇرامى (%): س – 82-87، ن – 11-14.5، S – 0.01-6 (سيرەك – 8-گە دەيىن)، N — 0،001—1،8، O — 0،005—0،35 (سيرەك – 1.2-گە دەيىن) جانە ت.ب. بارلىعى مۇناي قۇرامىندا 50-دەن اسا ەلەمەنتتەر تابىلعان. مىسالى، جوعارىداعىلارمەن قوسا V(10-5 — 10-2%)، Ni(10-4-10-3%)، Cl (ىزدەرىنەن باستاپ 2•10-2%-عا دەيىن) ت.س.س. ءار زات ءار كەن ورنىندا ءار مولشەردە كەزدەسەتىندىكتەن ورتاشا حيميالىق قاسيەتتتەر جايلى تەك شارتتى تۇردە عان اايتۋعا بولادى.
پايداسى

مۇناي دۇنيە جۇزىلىك جانار-جاعار ماي-ەنەرگەتيكالىق بالانسىندا وراسان زور ۇلەسكە يە: ونىڭ ادامزات پايدالاناتىن قۋات كوزدەرى ىشىندە 48% الادى. بولاشاقتا بۇل كورسەتكىش مۇناي ءوندىرۋدىڭ قيىنداي بەرۋىنەن، جانە اتوم جانە باسقا قۋات كوزدەرىن پايدالانۋىنىڭ وسۋىنەن كەمي بەرەدى.

حيميا مەن مۇناي-حيميا ونەركاسىپتەرىنىڭ قارقىندى دامۋىنا بايلانىستى مۇنايعا دەگەن سۇرانىس جانار-جاعار مايلار ءۇشىن عانا ەمەس، سينتەتيكالىق كاۋچۋك، سينتەتيكالىق تالشىقتار، پلاستماسس، جۋۋ قۇرالدارىن، پلاستيفيكاتور، بوياعىشتار ت.ب. (الەمدىك ءوندىرىستىڭ 8%-نان استامى) ءوندىرۋ شيكىزات كوزدەرى ءۇشىن وسۋدە. وسىلاردى شىعارۋعا باستاپقى زاتتار رەتىندە كوپ قولدانىلاتىندار: پارافيندىك كومىرتەكتەر – مەتان، ەتان، پروپان، بۋتان، پەنتان، گەكسان، جانە جوعارىمولەكۋليارلىقتار (10-20 اتومدى مولەكۋلالى كومىرتەكتەر)، سيكلوگەكسان؛ اروماتتى كومىرتەكتەر – ەتيلەن، پروپيلەن، بۋتاديەن؛ اسەتيلەن.
مۇناي-گاز كەندەرى

مۇناي-گاز كەندەرى – ءبىرىڭعاي قۇرىلىمدىق ەلەمەنتتەرمەن سيپاتتالاتىن جەكە الاڭ قويناۋىندا ورنالاسقان مۇناي مەن گاز يىرىمدەرى شوعىرلارىنىڭ جيىنتىعى. مۇناي-گاز كەندەرى مۇناي نەمەسە گاز تۇرىندە جانە ارالاس مۇنايلى-گازدى، گازدى-مۇنايلى كەندەر تۇرىندە ۇشىراسادى.

وقشاۋلانعان جەكە كەندەر وتە سيرەك، كوبىنەسە توپتالعان يىرىمدەردىڭ جيىنتىعى تۇرىندە جاتادى. قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز كەندەرى گەولوگيالىق قۇرىلىسى مەن گەوتەكتونيكالىق دامۋى ءار ءتۇرلى بولاتىن ءۇش مۇنايلى-گازدى ايماقتا ورنالاسقان. ەڭ كونە مۇنايلى-گازدى ايماقتىڭ كەندەرى سولتۇستىك كاسپيي سينەكليزاسىمەن بايلانىستى. مۇندا وندىرۋگە تۇرارلىق مۇناي مەن گاز جۇزدەگەن م-دەن 5000 م-گە دەيىنگى تەرەڭدىكتە جاتقان جوعارعى پالەوزويدان تومەنگى بورعا دەيىنگى شوگىندىلەردە ورنالاسقان.

ەپيگەرسيندىك پلاتفورما قۇرامىنا كىرەتىن ماڭعىستاۋ مۇنايلى-گازدى وبلىسىنىڭ قاباتتى كەندەرى — 300 مەتردەن 3000 مەترگە دەيىن تەرەڭدىكتەگى قۇنارلى گوريزونتتار تومەنگى بوردان تومەنگى يۋراعا دەيىنگى شوگىندىلەردە ورنالاسقان. ءۇشىنشى مۇنايلى-گازدى ايماق گەرسين جانە كالەدون قاتپارلى قۇرىلىمدارىنىڭ اراسىنان ورىن العان شۋ – سارىسۋ سينەكليزاسىندا. مۇندا جانعىش جانە ازوت-گەليي گازدارىنىڭ قورى شاعىن كەندەرى اشىلعان.
مۇناي ونىمدەرى

مۇناي ونىمدەرى – كومىرسۋتەكتەر مەن ولاردىڭ تۋىندىلارىنىڭ قوسپاسى؛ مۇناي مەن مۇناي گازدارىنان الىناتىن جەكە حيميالىق قوسىلىستار. مۇناي ونىمدەرى وتىن، مايلار، بيتۋمدار، اۋىر كومىرسۋتەكتەر جانە ءار ءتۇرلى مۇناي ونىمدەرى سياقتى نەگىزگى توپتارعا بولىنەدى. وتىن نەگىزىندەگى مۇناي ونىمدەرىنە كومىرسۋتەكتى گازدار مەن بەنزين، ليگروين، كەروسين، ديزەل وتىنى، مازۋت، ت.ب. جاتادى.

مايلار – مۇنايدىڭ قالدىق فراكسيالارى مەن اۋىر ديستيللياتتارىن ارنايى تازارتۋدان الىنادى. اۋىر كومىرسۋتەكتەرگە پارافيندەر، سەرەزيندەر، وزوكەريتتەر جانە ولاردىڭ مايلارمەن قوسپاسى جاتادى. بيتۋمدەر – گۋدروندى اۋامەن توتىقتىرۋ ارقىلى نەمەسە گۋدروندى تەرەڭدەتىپ ايداۋ ارقىلى الىنعان ماي فراكسيالارىنان كەيىن قالاتىن جارتىلاي قاتتى جانە سۇيىق كۇيدەگى ونىمدەر.

ءار ءتۇرلى مۇناي ونىمدەرىنە مۇناي كوكسى، كۇيە، مۇناي ءپيروليزىنىڭ ءار الۋان ونىمدەرى (بەنزول، تولۋول، كسيلول، ت.ب.)، اسيدولدار، دەەمۋلگاتورلار، حلورپارافيندەر، ت.ب. جاتادى. مۇناي ونىمدەرىنىڭ ساپاسى فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرىنە بايلانىستى باعالانادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

- مۇناي جانە گاز گەولوگياسى تەرميندەرىنىڭ ورىسشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگى. جالپى رەداكسياسىن باسقارعان قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن مۇنايشى — گەولوگتار ت.ن. جۇماعالييەۆ، ب.م. كۋاندىقوۆ، 2000. — 328 بەت.
- مۇناي جانە گاز گەولوگياسى تانىمدىق جانە كاسىپتىك-تەحنولوگيالىق تەرميندەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. انىقتامالىق باسىلىم.- الماتى: 2003. ISBN 9965-472-27-0
- بالالار ەنسيكلوپەدياسى، 6 توم.
- حيميا 10-11 سىنىپتار.

---