InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
ورىنداعان: ا-41 توپ ستۋدەنتى تۋرسىنباي ازامات زابيرحان ۇلى
جەتەكشىسى: قانجيگيتوۆا اينۋر مىرزاعالي قىزى

وتاندىق كاسىپكەرلىكتىڭ قايتا جاندانۋىن شارتتى تۇردە ءتورت ەتاپقا بولۋگە بولادى: ءبىرىنشىسى، كومسومولدىق ۇيىمداسۋلاردا جاستاردىڭ شىعارمالارىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق تۇرىندە پايدا بولۋى مەن جۇمىس ىستەۋىندە قۇرىلدى. ولاردىڭ قىزمەتتەرى عىلىمي- تەحنيكالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە جۇمسالعان. ارينە، «كومسومولدىق» كاسىپكەرلىك باسىم كۇشىنە يە بولماعان، الايدا كوپتەگەن ساۋدالىق قۇرىلىمدار العاشقى كاپيتالدىڭ جينالىۋىن الدى.

ەكىنشى ەتاپ كاسىپكەرلىكتىڭ قۇرىلۋىن 1988 جىلى كووپەراسيا تۋرالى كەڭەس زاڭىنىن قابىلدانۋمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. بەرىلگەن ەتاپتا كاسىپكەرلىك كوپشىلىككە يە بولدى.

ءۇشىنشى ەتاپ ارەندا جايلى، كاسىپورىنداردىڭ ورتاقتاستىعى، بانكتىق قىزمەت، كىشى كاسىپورىندار جايلى جانە كىشى بيزنەستىڭ دامۋىنا زاڭدىق اكتىلەردىڭ قابىلدانۋىمەن بايلانىستى بولدى جانە كاسىپكەرلىكتىڭ ۇيىمداستىرۋ- قۇقىقتىق فورمالارىنىڭ تۇرلەندىرۋىنە، ىسكەرلىك اكتيۆتىن سفەراسىن ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. جانە دە، ءتورتىنشى ەتاپ كسرو- نىڭ قۇلدىراۋى مەن جاڭا سۋۆەرەندى مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىمەن جانە كاسىپكەرلىك تۋرالى زاڭداردى قابىلدانۋىمەن بايلانىستى بولدى. كاسىپكەرلىك ءۇشىن نارىقتىڭ تابىسقا تەز يە بولۋعا بولاتىن اۋداندارى ءتيىمدى بولىپ تابىلادى. بۇل الىپ- ساتۋدا نەگىزدەلىنگەن جانە مۇندا ءىرى اقشا قاراجاتىن جۇمساۋ قاجەت ەتىلمەيدى. نەگىزىنەن كاسىپكەرلەر تاۋارلى- دەلدالدىق وپەراسيالارمەن، ساتىپ الۋ جانە ءار ءتۇرلى تاۋار تۇرلەرىن شەت ەلدەردە جانە تمد ەلدەرىندە ساتۋمەن اينالىسادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جۇرگەن جانە كاسىپكەرلىك ءىستى رەتتەگەن ءبىرىنشى زاڭداردىڭ ءبىرى «كاسىپكەرلىك ءىستىڭ بوستاندىعى جانە قازاقسسر-ندە كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋى» (1991 ج) بولىپ تابىلادى.

كاسىپكەرلىكتى سيپاتتايتىن نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالايىق.

بىرىنشىدەن، بۇل شارۋاشىلىق ىس-قىزمەت، ياعني تاۋارلاردىڭ ءوندىرىلۋى، جۇمىس پەن قىزمەتتىڭ نارىقتىق شارتتاردا ساتىلۋعا ارنالعان. ەكىنشىدەن، بۇل ىنتالى قىزمەت، ياعني ول ءوزىنىڭ ەركىمەن، قالاۋىمەن، كاسىپكەردىڭ تاۋەلسىز تاڭداۋىمەن اتقارىلادى. كاسىپكەر ءوز ەركىمەن بەلگىلى ءبىر ءىسىن اشىپ، ءوزىنىڭ شارۋاشىلىق پارتنەرلارىن جانە ىنتىماقتاستىقتىڭ شارتتارىن ءوزى انىقتايدى. ۇشىنشىدەن، كاسىپكەرلىك قىزمەت ارەكەتتەرى، قازىرگى كۇشى بار زاڭدار شەكاراسىندا ىسكە اسىرىلۋى ءتيىس.

كاسىپكەرلىك كاسىپكەردىڭ ءوز قاراجاتىنان جۇمسالاتىن بارلىق شارۋاشىلىق قىزمەتتىڭ ورىندالۋىن قامتيدى.

جانە دە زاڭدا كاسىپكەرلىك قىزمەتتىڭ باعىتى تابىس الۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا، تابىس الۋعا باعىتتالعان شارۋاشىلىق فورمالارى كاسىپكەرلىك بولىپ سانالمايدى.

تىركەۋ-كاسىپكەرلىكتىڭ باستاپقى جانە ماڭىزدى ەتاپى. تەك تىركەۋدەن كەيىن كاسىپكەر بانكتە ەسەپ سچەتىن اشۋعا، جۇمىسكەرلەردى جالداۋعا، ءوز اتىنا ءموردى، بلانكتەردى جانە باسقا دا فيرمالىق بەلگىلەردى تاپسىرىسقا بەرۋگە، شارۋاشىلىق كەلىسىم شارتقا وتىرۋعا جانە نارىققا شىعۋعا قۇقىلى بولادى. بۇل تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەردىڭ تىركەۋ ءتارتىبى تۋرالى ەرەجەسىندە ايتىلعان جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىمەن بەكىتىلگەن.

كاسىپكەر بارلىق شارۋاشىلىق تۇرلەرىمەن اينالىسۋعا قۇقىلى: وندىرىستىك جانە دەلدالدىق، ەكونوميكاىشىلىك جانە سىرتتاي ەكونوميكامەن. كاسىپكەرلەر ءار-تۇرلى قىزمەت تۇرلەرىن بۇعان دەگەن ەش ءبىر رۇقسات قاعازدارىن سۇراماي-اق بىرىكتىرىپ، ۇيلەستىرە الادى؛ ولاردىڭ ارا- قاتىناسىن، بايلانىستارىن وزگەرتە الادى، بۇل تۇرلەردىڭ قىزمەتىن توقتاتىپ، باسقا ءتۇردى دامىتا الادى.

ارنايى مەملەكەتتىك رۇقسات قاعازدار، ليسەنزيالار بەلگىلى ءبىر ءونىم شىعارۋعا نەمەسە، بەلگىلى جۇمىس اتقارۋ ءۇشىن مينيسترلىك پەن ۆەدومستۆولارمەن بەرىلەدى. مىسالى، ليسەنزياسىز گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن، پايدالى قازبالاردىڭ كەن ورىندارىن، ورمان جانە سۋ رەسۋرستارىن ەكسپلۋاتاسيالاۋ، قۇرامىندا ەسىرتكەلى جانە ۋلى زاتتارى بار، ءقاۋىپتى ءىستى ىسكە اسىرۋعا بولمايدى.

جەكە كاسىپكەرلىك قۇقىقتىق قورعانۋدا مۇقتاجدىق ەتەدى. ەرىكتى شارۋاشىلىق قىزمەت جانە كاسىپكەرلىكتىڭ دامىتۋ تۋرالى زاڭنىڭ 20 بابىندا، كاسىپكەرلەرگە كاسىپكەرلىكتىك قىزمەتتىڭ فورماسىنا جانە مەنشىك فورماسىنا قاتىسسىز تەڭ قۇقىقتى بەرۋىنە مەملەكەت كەپىلدىك بەرە الادى. ال زاڭنىڭ 30 بابىندا، مۇلىكتىڭ زاڭسىز الۋدان قورعاۋ تۋرالى كەپىلدىك بەرىلگەن. كاسىپكەرلىكتىڭ قۇقىقتىق قورعاۋدىڭ ماڭىزدى فورماسى كومەرسيالىق قۇپيانى ساقتاۋ بولىپ تابىلادى. بۇعان زاڭنىڭ 27 بابىندا تەحنولوگيالىق ينفورماسيالارمەن، باسقارۋمەن، فينانستىق، باسقا قىزمەتتەرمەن بايلانىسقان  جانە قۇپيانىڭ جاريالانۋى ونىڭ ىسىنە زارداپ تيگىزە الۋى تۋرالى مالىمدەنەدى.

ءبىراق مەملەكەتتىك، قوعامدىق مۇددەلەرىندە كەيبىر ينفورماسيالىق ماتەريالداردى جابۋعا جانە ونى قۇپياعا ەنگىزۋگە بولمايدى. كاسىپكەرلىك تۋرالى زاڭنىڭ 27 بابىندا قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىن جانە باسقا دا زيان كەلتىرەتىن قىزمەتتىڭ ىسكە اسىرۋلىنا رۇقسات ەتىلمەيدى. قىزمەتتەر تۇرلەرىنىڭ ناقتى ءتىزىمى جانە دە كومەرسيالىق قۇپيا بولا الاتىن مالىمەتتەردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلىگىمەن بەكىتىلەدى. كاسىپكەرلەر ءار جىلى قىسقا بالانستىق مالىمەتتەردى، ۋستاۆتىق فوندتى، تابىس جانە شىعىس كولەمىن، قارىزدىق جانە كرەديتتىك قارىزدار تۋرالى حابار بەرۋگە مىندەتتى.

21 ماۋسىمنىڭ 1991 جىلى جانە 4 شىلدەدە 1992 جىلى قابىلدانعان «جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ قورعاۋى» تۋرالى زاڭدار ۇزاق ۋاقىتقا جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ قىزمەتتەرىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزى بولدى.

ولار جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ نەگىزگى فورمالارى مەن قورعاۋ ادىستەرىن انىقتايدى، مەملەكەتتىڭ تىكەلەي كاسىپكەرلىك قىزمەتكە ارالاسۋىنىڭ جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ قۇقىعىن بۇزۋىنا جاۋاپكەرشىلىك ساياسي قابىل الماۋىن بەكىتەدى.

1998 جىلى كووپەراتيۆ اراسىندا، قۇرىلىس ءىسى جالپى سانىنان – 32،5%، تاۋارالاردىڭ شىعارىلۋى حالىقتىق تۇتىنۋدىڭ- 11،1% ، تۇرمىستىق قىزمەت ەتۋ- 7،2 %.

كىشى كاسىپورىندار نەگىزىنەن ساتۋ جانە قوعامدىق قورەكتەنۋمەن- 37،8 %، قۇرىلىس ىسىمەن- 13،3%  جانە ونەركاسىپ- 12،9% -داردا مامانداندى.

ءدال وسىنداي قىزمەت تۇرلەرىمەن جەكە كاسىپورىندار اينالاستى: ساتۋ مەن قوعامدىق قورەكتەنۋمەن- 38%، قۇرىلىس ءىسى- 13،3%، جانە ونەركاسىپ- 9،9%.

كاسىپورىنداردىڭ باسىم بولىگى دامىعان ونەركاسىپتى اۋدانداردا ورنالاسقان.

---