InfoHub Logo

قازاقتاردىڭ اۋا-رايىنا بايلانىستى بولجامدارى ەرتە زاماننان بەرى تابيعاتقا ەتەنە جاقىن وسكەن، تابيعاتتاعى بولىپ جاتاتىن قۇبىلىستارعا نازار اۋدارىپ، تىرشىلىك تىرەگى بولعان ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن سوعان سايكەستەندىرىپ جۇرگىزگەن. قازاق حالقى اۋا-رايىن الدىن-الا بولجاۋعا ادامنان باستاپ، جان-جانۋار، اڭ-قۇس، بالىق ءارتۇرلى جاندىكتەردىڭ قىلىقتارى، سول سياقتى تابيعاتتاعى اعاش، وسىمدىكتەر، تابيعي قۇبىلىستار جانە ت.ب. ارقىلى باقىلاعان. قازاق حالقىندا ەرتە كەزدەن اۋا-رايىن الدىن الا باقىلاپ، مال-جانىن ءتۇرلى اپاتتارعا بەرمەيتىن استرونوم – ەسەپشىلەر دە وتە كوپ بولعان. وسىنداي ەسەپشىلەردى ءار اۋىل، ءار تايپا ادامدارى ءجيى ىزدەپ بارىپ، ودان سول جىلعى تابيعاتتا قانداي وزگەرىستەر بولاتىنىن جانە جاۋىن-شاشىنىڭ، ىستىق-سۋىقتىڭ قاي دەڭگەيدە بولاتىندىعىن سۇراپ ءبىلىپ، سوعان سايكەس مال-جانداردىڭ جاعدايلارىن ەرتە باستان جاساپ، ءتۇرلى اپاتتاردان ساقتانىپ وتىرعان. قازاق اۋا-رايىن بولجاۋشىلارى اۋا-رايىن باقىلاپ، كۇن ەسەپتەۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرىن قۇپيا ۇستاپ، ونى اتادان بالاعا مۇرا ەتىپ قالدىرعان. سونىمەن دە ولار اسپان دەنەلەرى مەن تابيعات قۇبىلىستارىن باقىلاپ، ەستەلىككە الىپ وتىرۋىمەن بىرگە، ءوز كەزەگىندە مان-جانعا قولايلى جاڭا ءورىس، ەل-جۇرتقا جايلى قۇتتى قونىس تاڭداۋدا دا شەشۋشى ءرول اتقارىپ كەلگەن.

جىل مەزگىلى قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا كوكتەم، جاز، كۇز، قىس دەپ ءتورت مەزگىلگە بولىنەدى. بۇل قازىرگى كەزدەگى كۇنتىزبەدەگى توپتاستىرۋ. ەرتە كەزدەگى قازاق ەسەپشىلەرى جىل مەزگىلىن، ياعني جىل ون ەكى ايدى تورتكە بولگەن. ءبىراق ءار مەزگىلدىڭ اتاۋى قازىرگى مەزگىلدىڭ اتاۋىنان وزگەشە بولاتىن. جىلتوقسان (كوكتەم)، جازتوقسان (جاز)، جەلتوقسان (كۇز)، قىستوقسان (قىس). جىلتوقسان دەپ اتالۋى جىل ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا بايلانىستى ايتىلعان. كوكتەمدە – كوكتەۋدە (بىرەر اي)، جازدا – جايلاۋدا (ەكى ايدام استام)، كۇزدە – كۇزەۋدە نەمەسە كۇزەكتە (بىرەر اي)، قىستا – قىستاۋدا وتىراتىن شارۋاشىلىق ىڭعايىنا بايلانىستى.

حالقىمىز ەرتەدەن-اق اۋا-رايىن باقىلاۋدىڭ قاراپايىم ءادىس، تاسىلدەرىن بىلگەن. اۋا-رايىن بولجاي الاتىن بۇل حالىق قاعيدالارى قوي مىنەزىن جەتىك مەڭگەرگەن، قويدىڭ اۋا-رايى وزگەرىسىن سەزۋ قاسيەتتەرىن تەرەڭ انىقتاي العان قازاقتىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىنەن، تانىم-تۇسىنىگىنەن تۋىنداپ وتىر. قويدىڭ مىنەز-قۇلقىن مەن ارەكەتىنە قاراپ اۋا-رايىن بولجاۋ قاعيدالارىنىڭ كوپتەپ كەزدەسەتىنە قاراعاندا، وزگە تۇلىكتەردەن بۇرىن قوي قازاق جەرىنىڭ كليماتىن تەز سەزەتىن، قازاقتىڭ جەرى مەن تابيعاتىنا ابدەن بەيىمدەلگەن تۇلىك ەكەنىن بايقاتادى. كەشكى ۋاقىتتا مالدىڭ ءبارى باعىتتا كۇيسەپ جاتسا، كەلەر كۇنى سول جاقتان بوران تۇرادى. جىلقى – ءبىر جىلدىق، قوي – جارتى جىلدىق، سيىر 2-3 كۇندىك وزگەرىس، قۇبىلىستاردى بولجاي الادى. جىل باسى سانالعان، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كۇنى، ياعني 22-ناۋرىز ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندەگى باقىلاۋلار مەن بولجامدار ءدال كەلىپ وتىرعان. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ەسەپشىلەر تاڭەرتەڭ كۇننىڭ شىعىس كوكجيەكتەن قانداي بولىپ كورىنەتىنىن باقىلاۋعا الا وتىرىپ، بايىرعى تاجىريبەگە سۇيەنىپ، كۇننىڭ تۇرلىشە اتالۋىنا كوڭىل بولگەن:

— ەگەر بۇل كۇنى تاڭەرەتەڭ كۇننىڭ ءتۇسى كۇڭگىرت تارتىپ، قورلانىپ سولعىن كورىنسە، ول جىلى جاۋىن-شاشىن مول بولىپ، جەر كوگى قۇلپىرىپ وسەتىن كورىنەدى؛

— ەگەر بۇل كۇنى تاڭەرتەڭ كۇن سارى-قىزىل تارتىپ، ىستىق لەبى بىردەن بەتكە ۇرىپ، شاقىرايىپ تۋسا، ول جىلى قۇرعاقشىلىق بولۋى مۇمكىن. مۇنداي جىلدارى تاۋلى ايماقتاردا ءجيى-جيى تاسقىن بولىپ، شالعىندى دالادا ءورت ءقاۋپى پايدا بولادى؛

— ەگەر بۇل كۇنى تاڭەرتەڭ كۇن ساۋلەسى جان-جاققا شاشاعىن توگە شاشىراپ، راۋانداپ اتسا – ول جىلى جانعا جايلى، مولشىلىق جىلى بولادى.

ەسەپشىلەر بۇل كۇن بەلسەندىلىگىن ون ءبىر، ون ءتورت جىلدا ءبىر رەت قايتالانىپ وتىراتىن كەزەڭدىك قۇبىلىستارىنان باقىلاپ بىلگەن. ادەتتە، اۋا-رايىن باقىلاۋشىلار جاز ەسەبىن كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن توعىسىنان باستايدى. وندا ەل الدىمەن سول تۇنگى ءتورت تۇلىك مالدىڭ قيمىل-قىلىعىن ەرەكشە قاداعالايدى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە باسقا دا جاڭا توعىس ايلارى بولادى. جاڭا توعىس ايلارىنىڭ قارساڭىنداعى نەمەسە كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەر ساتىندەگى ءتورت تۇلىكتىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ارەكەتىنە قاراپ ەسەپشىلەر سول جىلدىڭ قانداي بولماعىن باقىلاپ وتىرعان. مىسالى، ەگەر سول كۇنى كەشتە ورىستەن قايتقان قوي قوراعا الشاڭداي باسىپ كىرسە، كوكتەم ەرتە كەلەدى دەپ جورامالدايدى. ال سول ءتۇنى تۇيە تۇلىگى ەرنىن ءجيى جىبىرلاتىپ، جىلقى وقىرانىپ جۇتىنسا دا كوكتەم ەرتە كەلەدى ەكەن دەپ ەسەپتەگەن. سونداي-اق ول كۇنى قويدىڭ ءوز قوراسىنا الشاڭداي باسىپ كىرۋى دە كوكتەمنىڭ ەرتە تۋاتىنىنىڭ بەلگىسى. قويدىڭ قۇمالاعى قار ىشىندە بارماق بويى باتىپ كەتسە، كوكتەم ەرتە تۋىپ، جەر تەز قىزادى. قارعا تاستالعان قۇمالاق قار ۇستىندە تۇرىپ قالسا، كوكتەم 40 كۇن كەش تۋادى. ياعني، كوكتەمنىڭ «التىن كۇرەگىنە» دەيىن سۋىقتار بولادى دەپ كۇتىلەدى. وسىعان بايلانىستى قازاقتا ايتىلاتىن مىنىنداي ءسوز بار: «ۇلىس كۇنى قۇمالاق قارعا بارماق بويى باتسا، قىرىق كۇندىك جەرگە اربامەن شىق. قۇمالاق قار بەتىندە قىدىرىپ جاتسا، قىرىق كۇندىك جەرگە شانامەن شىق».

ەگەر قۇمالاق قارعا ءوز بويىنداي باتىپ بارىپ توقتاسا، سول جىلى جاۋىن-شاشىن مول بولىپ، جەر كوگى جەلىنىپ بىتكەنىمەن، تەز بوي كوتەرىپ وتىرادى. ياعني، جەردىڭ ىلعالى قارا كۇزگە دەيىن ساقتالادى. قىستىڭ سوڭعى كەزدەرى جىلقى ىقىلىقتاپ، جاباعىلار ءىشىن تارتسا، كوپ كەشىكپەي قار سۋىن ءىشىپ، كوكتەم ەرتە تۋادى ەكەن. ال، كوكتەمدە قوراداعى قويلار جايىلىمنان كەلگەن سوڭ تۇندە جالاڭداپ تۇرسا، وندا ول جىلى قۇرعاقشىلىق بولادى. ەگەر اۋا-رايىن بولجاۋشىلار سول ارقىلى جازدا ءشوپتىڭ قالاي شىعاتىنىن بىلمەك بولسا، وندا شولپان جۇلدىزدىڭ تۋۋىنا قارايدى. جاڭا توعىستىڭ باستاپقى كۇندەرى تۇماندى بولىپ باستالسا، جاز جاڭبىرلى بولادى. بۇل – قۇت بەلگىسى. ول جىلى ءشوپ شۇيگىن بولىپ، ءتورت تۇلىك تەز قوندانادى جانە سول جىلعى قىستان مال باسى امان شىعادى دەپ كۇتىلەدى. ەگەر جاڭا توعىستا كولشىكتەگى قۇرباقانىڭ قۇرقىلداعان داۋسى ەستىلسە، الداعى كۇندەر تەز جىلىنىپ، اۋا-رايى مالعا دا، جانعا دا جايلى بولادى. جاڭا توعىستا شىدەر-ۇشارقار-تارازى شوقجۇلدىزى كوكتە بيىك تۇرسا، وندا جاز ايلارى جاڭبىرلى بولىپ، ءشوپ شۇيگىن بولادى. سونداي-اق، بۇل كۇنى «قويشىنىڭ قوڭىر جۇلدىزى» شولپان جارقىراپ تۋسا، ول دا كەلەر جىلدىڭ جايلى بولاتىندىعىنىڭ بەلگىسى. «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىتقالاعان كەز» دەپ وسىنداي جىلداردى اتاعان. شولپان ەرەكشە جارقىراپ تۋسا، وندا جازدا ءشوپ مول شىعادى. ال شولپان شۇنتيىپ تۋسا، ءشوپ ماڭدىمدى شىقپايدى دەپ تۇجىرىمداعان. بۇدان باسقا بۇلاق- باستاۋ كوزى، وزەن-كول دەڭگەيى جانە جەر استى سۋلارىنىڭ ازايىپ-كوبەيۋىنە قاراپ تا جازدىڭ قانداي بولاتىندىعىن بولجاعان. تورعايلار سۋعا شومىلسا، سيىرلار ساسكە بولماي وقىرالاسا كۇن جاۋادى دەپ جورامالدايدى.

قوي ءجۇنى قوبىراپ، دىمقىل تارتىپ تۇرسا، كەشىكپەي جاۋىن-شاشىن بولادى. قوي پىسقىرىنسا، بۇلتتانىپ ىلە-شالا جاۋىن-شاشىن كەلەدى. قوزى-لاق سەكەندەپ ويناقشىسا، جاۋىن جاۋادى. ەگەر قويلار سىلكىنىپ، سۇيكەنسە، ماڭىراپ، شۋىلداسا، جاۋىن باسىلىپ، كۇننىڭ كوزى شىعادى. باقا، بالىقتاردىڭ مىنەزى دە اۋا-رايى تۋرالى سويلەپ بەرەدى. ساز، بالشىق، باتپاق باقالارى كەشقۇرىم ۇزاق ۋاقىت باقىلداسا، ەرتەڭگى اۋا-رايى جاقسى بولادى. ولار سۋدان الىستاپ باقىلداسا، اۋا-رايىنىڭ جىلىنۋىنىڭ بەلگىسى. ەگەر باقالار سۋدان، شالشىقتان تۇمسىقتارىنىڭ ۇشىن عانا شىعارىپ باقىلداسا، اۋا-رايىنىنىڭ بۇزىلاتىن بىلدىرگەن. باقالار باقىلداپ شۋلاسا، اۋا-رايىنىڭ جاقسارۋىنىڭ يشاراسى. بالىقتار سۋ بەتىنە شىعىپ، شورشىپ ويناي باستاسا – جاۋىننىڭ بەلگىسى. تاۋىق جەرگە اۋناپ قاناتىن قاعىپ تازالانا باستاسا، جاڭبىر جاۋادى. جاڭبىر سىركىرەپ تۇرعاندا تاۋىقتار دالادا جەم ىزدەپ جۇرسە، وندا اق جاڭبىر بولادى، ياعني ۇزاققا سوزىلادى. قىستا قازدار قاڭقىلداسا، جىلى بولادى، اياقتارىن باۋىرىنا تىعىپ جاتىپ السا كۇن سۋىتادى نەمەسە بوران بولادى. دالادا كوكەكتىڭ «قۋ-قۋ» داۋسىن ءجيى ەستىسەڭىز الداعى كۇندەر اشىق بولادى. شاعالالار وزەن، تەڭىز بەتىندە ۇشىپ جۇرسە، كۇن اشىق بولادى. ەگەر جيەكتە جۇرسە، كۇننىڭ بۇزىلاتىندىعىڭ بەلگىسى.

قازاق حالقى قۇمىرسقا، قوڭىز، قۇرتتاردىڭ مىنەز-قىلىقتارىمەن دە اۋا-رايىنىڭ وزگەرىسىن الدىن-الا بولجاي بىلگەن. قاتتى جەل داۋىل الدىندا قۇمىرسقالار ابىگەرلەنىپ، مازاسىزدانا باستايدى. كوكتەمدە قار ەرىگەن كەزدە قۇمىرسقا ءۇيىندىسىنىڭ تەرىسكەي جاعىنان باستاپ ەرىسە، جاز جىلى، ۇزاق، جايدارلى بولادى، ال الدىمەن ەرىسە، سالقىن جازدىڭ كەلگەنىن بىلدىرەتىن بولعان. ەگەر اۋا-رايىن بولجاۋشىلار سول ارقىلى جازدا ءشوپتىڭ قالاي شىعاتىنىن بىلمەك بولسا، وندا شولپان جۇلدىزىنىڭ تۋۋىنا قارايدى. مىسالى، شولپان ەرەكشە جارقىراپ تۋسا، وندا جازدا ءشوپ مول شىعادى. ال شولپان شونتيىپ تۋسا، ءشوپ ماندىمدى شىقپايدى دەپ تۇجىرىمدايدى. بۇدان باسقا بۇلاق-باستاۋ كوزى، وزەن-كول دەڭگەيى جانە جەر استى سۋلارىنىڭ ازايىپ-كوبەيۋىنە قاراپ تا جازدىڭ قانداي بولاتىندىعىنا كەسىم جاساپ وتىرادى. تورعايلار سۋعا شومىلسا، سيىرلار ساسكە بولماي وقىرالاسا كۇن جاۋادى دەپ جورامالدايدى. سيىر تاناۋىن تارتىپ، ءمۇيىزىن شايقاسا، داۋىل نەمەسە بوران بولادى. سونىمەن قاتار، تورعايلار ارقىلى دا اۋا-رايىنىڭ وزگەرىسىن الدىن-الا بولاجاعان. تورعايلار توپتاسا ۇشىپ، قايتا-قايتا ۇشىپ-قونىپ، دەنەلەرىن ءالسىن-السىن سىلكىنتۋى جازدا جاۋىن كوپ جاۋىننىڭ، كوكتەمدە، قىستا اۋا-رايىنىڭ بۇزىلۋىنىڭ بەلگىسى بولادى. جاۋىن- جاۋىپ جاتقاندا، تورعايلار زۋىلداپ ۇشىپ جۇرسە، كەشىكپەي كۇن اشىلادى، جاۋىن توقتايدى. تورعايلار توپتانىپ ۇشىپ، اسپاندا نەشە ءتۇرلى قيمىلدار جاساسا، كۇز ۇزاققا سوزىلادى. اشىق كۇندەرى ورمانداعى اق ءتيىن ۇياسىنان شىقپاي قويسا، كۇن رايى بۇزىلادى. كيىك توپ- توپ بولىپ باسقا جاققا بەت السا، وندا اۋا-رايى قاتتى بۇزىلىپ، سۋىق بولادى دەگەن ءسوز. سيىر تاناۋىن تارتىپ، ءمۇيىزىن شايقاسا، داۋىل نەمەسە بوران بولادى. مۇسىلمان ءدىندى قازاقتار ايدى كيەلى دەپ تابىناتىن دا ءداستۇر بولعان. اي ارقىلى حالىق اۋا-رايىن الدىن-الا بولجاعان. اي شالقاسىنان تۋسا، وندا سول ايدا كۇن جايسىز، سۋىق بولادى، ياعني شارۋاشىلىققا اۋا-رايى قولايسىز بولادى، ال اي ەنكىش، ەڭكەيىپ تۋسا، وندا سول ايدا كۇن جىلى، جايلى بولادى دەيدى. اي تۋعاندا بۇرىنعىسىنان ۇلكەندەۋ كورىنسە، ساۋلەسى قىزعىلت بولسا، جاۋىن جاۋاتىننىڭ بەلگىسى.

قىركۇيەكتەگى اۋا-رايىنا قاراپ، الداعى قىستىڭ قانداي بولاتىنىن بولجاعان. بۇل ايداعى شۋاقتى، تىمىق كۇندەر ميزام شۋاعى دەپ اتالاتىن. شۋاقتى كۇندەر كوپ بولسا، الداعى قىس جۇمساق، جايلى بولادى دەپ كۇتكەن. بۇل ايدا جەلىسى ساعىممەن شۇباتىلىپ، ميزام ۇشادى. اۋا-رايىن باقىلاۋشىلار قىس ەسەبىنە كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن ەكىنشى تۇسى – قازاننان باستاپ باقىلاۋ جۇرگىزەدى، مۇندا دا جان-جانۋارلار مەن تابيعات قۇبىلىستارىنا ەرەكشە نازار اۋدارادى. مىسالى، 22 قازان كۇنى مال ءبىر جاعىنا ىقتاپ، جايسىز جاتىپ، مازاسىزدانىپ شىقسا، وندا، سول جىلعى قىس قاتتى بولادى. ال تۇيە سول كۇنى باسىن قۇبىلاعا قاراتىپ، ءتورت اعىن ءتورت جاققا جىبەرىپ جايىلىپ جاتىپ ۇيىقتاسا، وندا قىس وتە جايلى بولادى دەپ تۇجىرىمداعان. ەگەر بيەلەر سۋىق كۇزدە قۇلىن تاستاسا، قويلار ورىستەن قايتقاندا اۋىزدارىنا ءشوپ تىستەپ قايتسا، قىس وتە قاتتى بولادى. ال ەگەر كۇزدە كەيبىر اعاشتار گۇلدەسە، قىس جاي تۇسەدى دەپ توپشالاعان تىشقان ءىن قازعاندا توپىراعىن الىسقا تاستاسا، قىس جايلى بولادى، ءىن اۋزىنا تاستاسا، قىس قاتتى بولادى. تىشقان ءىنىن سۋعا جاقىن قازسا، سول جىلى قۇرعاقشىلىق، ال الىس قازسا، جاۋىن-شاشىن كوپ بولادى. كۇزدە تىشقان بيىككە شىعىپ شيقىلداسا، ۇزاماي قار جاۋادى. ەگەر تىشقاندار ءشوبىن بيىك جيناسا، قار كوپ جاۋاتىننىڭ بەلگىسى، ءشوپتىڭ ۇستىنە تاس جاۋىپ، قاسىندا كۇزەت وتىرسا، وندا جەل سوعاتىندى بىلدىرەدى، ال ءشوپتى از جيناسا جايدارى، جىلى قىس بولاتىننىڭ نىشانى. قىستا تورعايلار ۇياسىنا مامىق تاسي باستاسا، كۇن كەنەت قاتتى سۋىتادى. ەگەر قوي تۇياعىمەن ءتوسىن قاسيتىن بولسا، قىس بوراندى بولادى. كۇزدە، قىستا ورىسكە شىعاردىڭ الدىندا قويلار سەكىرىپ، ويناقشىپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، ءسۇزىسۋى ءجيى بايقالسا، كەشىكپەي قاتتى سۋىتىپ قىس تۇسەدى. قىستى باسىندا قوراداعى قويلار جيەكتەپ شاشىراي جايىلسا، اۋا-رايى جۇمساق، جايلى بولساق. قىستا قازدار قاڭقىلداسا، جىلى بولادى، اياقتارىن باۋىرىنا تىعىپ جاتىپ السا كۇن سۋىتادى نەمەسە بوران بولادى. كۇن قۇلاقتانىپ شىقسا نە بوران، نە اياز بولادى. كۇن قۇلاقتانىپ باتاتىن بولسا، اۋا رايى جىلىنۋعا ءتيىستى. قازاقتىڭ «ەرتەڭگى كۇن قۇلاقتانسا، ەلىڭدى جاۋ شاپقانداي قورىق، كەشكە كۇن قۇلاقتانسا، كەلىنىڭ ۇل تاپقانداي قۋان» دەگەن ماقال وسىدان ايتىلسا كەرەك. ەگەر قىس ايلارىندا بۇلت جەلگە قاراي كوشسە، كەشىكپەي قار جاۋادى. ەگەر بۇلت ورتاسىنان ىدىراسا اۋا-رايىنىڭ بۇزىلايىن دەگەنى، ال ول شەتىنەن كوتەرىلسە اۋا-رايىنىڭ وڭالۋعا بەت العانى. ەسەپشىلەردىڭ مىندەتىنە تەك اسپان دەنەلەرى بويىنشا ۋاقىت مولشەرىن انىقتاۋ نەمەسە جان-جانۋاردىڭ مىنەز-قۇلقىن باقىلاپ، اۋا-رايىن بولجاۋ عانا كىرمەي، ءتورت تۇلىككە جۇعىمدى شوپتەردى تالعاپ جەگىزىپ وتىرۋ مىندەتى دە قوسىمشا جۇكتەلگەن. قورىتىپ ايتقاندا، اۋا-رايىن باقىلاۋشىلار ءبىر جىلدى التى اي جاز، التى اي قىس دەپ ەكىگە ءبولىپ قارايدى، ياعني، «ۇركەرلى ايدىڭ ءبارى قىس» دەپ سۇمبىلە تۋىپ، ۇركەر كورىنگەن ۋاقىتتى تۇگەل «قىس»، ال ۇركەر تومەن ءتۇسىپ، تارازى تۋعانعا دەيىنگى ارالىقتى «جاز» دەپ ەسەپتەگەن. قازاق حالقى تابيعات قۇبىلىستارىن باقىلاي وتىرىپ، كوپجىلدىق تاجىريبەلەرىن قورىتىپ، اۋا-رايىن بولجاپ استرونوميالىق تۇسىنىكتەرى مەن بىلىمدەرىن جيناعان.

---