مال اعزاسىنداعى ۆيتاميندەر

ا ءۆيتامينى (رەتينول)

ا ءۆيتامينى مايلاردا جانە ماي ەرىتكىشتەر — بەنزين، ەفير، اسەتوندا جاقسى ەريدى. ول ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىنەن تەز بۇزىلادى جانە اۋا وتتەگىندە توتىعادى. جوعارى تەمپەراتۋرادا بۇزىلۋ پروسەسى جىلدام جۇرەدى. وتتەگى جوق ورتادا ولار 100° س تەمپەراتۋرادا ساقتالادى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ا ءۆيتامينىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن پايدا بولاتىن 50-دەن استام فۋنكسيونالدىق اۋىتقۋلار بەلگىلى: ولاردىڭ باستىسى مال تابەتىنىڭ تومەندەۋىمەن، جاس تولدەردىڭ ءوسۋىنىڭ توقتالۋىمەن، جىنىس بەزدەرى جۇمىسىنىڭ بۇزىلۋىمەن سيپاتتالادى. وسىعان بايلانىستى ا ءۆيتامينىن ءوسۋ ءۆيتامينى دەپ اتايدى. ا ءۆيتامينىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىن دولىرەك سيپاتتايتىن باستى بەلگى-كەشكىلىك، الا كولەڭكەدە كورۋ مۇمكىندىگىنىڭ كۇرت تومەندەۋى، ونى «اقشام سوقىر» دەپ اتايدى. ا اۆيتامينوزدىڭ ودان ءارى دامۋى كوزدىڭ ءمۇيىز قابىقشاسىنىڭ جۇمسارۋىنا اكەلىپ سوعادى. ا ءۆيتامينىنىڭ بولماۋى، نە جەتىسپەۋى تىنىس جولدارىنىڭ، ىشەك جولى قابىقشالارىنىڭ قۇرعاقتانىپ، مۇيىزدەنۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى. ا گيپوۆيتامينوزدى انىقتايتىن قوسىمشا بەلگىلەر قاتارىنا مالداردىڭ قىسىر قالۋى، ءىش تاستاۋى، ءالسىز، نە سوقىر ءتول تۋۋى، جىنىس ۇرىقتارى ساپاسىنىڭ تومەندەۋى، قاننىڭ، ءسۇتتىڭ، ۋىزدىڭ قۇرامىندا ا ءۆيتامينى مولشەرىنىڭ تومەندەۋى جاتادى.

مال شارۋاشىلىعىندا قولداناتىن ازىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قۇرامىندا ا ءۆيتامينى كەزدەسپەيدى، ال وسىمدىك تەكتەس ازىقتاردا ا ءۆيتامينى كاروتين تۇرىندە كەزدەسەدى. كاروتين اششى ىشەك قابىرعالارىندا ا ۆيتامينىنە اينالادى دا، ليمفا تۇيىرشىكتەرى ارقىلى قانعا وتەدى. ا ءۆيتامينىنىڭ قاينار كوزى — ءنالىم (ترەسكا) بالىعىنىڭ باۋىرىنان الىناتىن بالىق مايى مەن جۇمىرتقانىڭ سارى ۋىزى. اعزاعا كاروتين شامادان تىس كوپ تۇسكەندە ا ءۆيتامينى باۋىردا جينالادى، ونىڭ قورى اعزاعا ازىقپەن كاروتين از تۇسكەندە قولدانىلادى. اۋانىڭ وسەرىنەن كاروتين تەز بۇزىلادى. سوندىقتان اشىق اۋاداعى جونە كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىنە كوپ ۋاقىت بويى ۇشىراعان ازىقتا كاروتين از بولادى. سول سەبەپتەن كاروتينگە باي ازىقتاردى بۋلاۋعا، ۇزاق ۋاقىت قايناتۋعا بولمايدى. كاروتين جاس كوك وسىمدىكتەردە، اسىرەسە جوڭىشقا جاپىراعىندا، قىزىل سابىزدە، سارى تارىدا كوپ بولادى.

د ءۆيتامينى (كالسيفەرول)

د ءۆيتامينى تابيعاتتا كوپ جاعدايدا ونىڭ ءپروۆيتامينى ەرگوستەرين تۇرىندە كەزدەسەدى. ەرگوستەرين كۇن ساۋلەسىنىڭ (ۋلتراكۇلگىن) اسەرىنەن د ۆيتامينىنە اۋىسادى. مۇنداي قاسيەتتەر ەرگوكالسيفەرولدا، حولەكالسيفەرولدا بار. د2 (ەرگوكالسيفەرول) مەن د3 (حولەكالسييفەرول) حيميالىق قۇرامى جاعىنان ءار ءتۇرلى، دەگەنمەن ولاردىڭ اعزاداعى فيزيكالىق-حيميالىق اسەرى وتە ۇقساس. د2 جانە د3 ۆيتاميندەرى ءتۇسسىز كريستال، مايلاردا، ەفيردە، سپيرتتە، باسقا دا ورگانيكالىق ەرىتكىشتەردە جاقسى ەريدى. ولار مينەرالدىڭ قىشقىلدار اسەرىنەن بۇزىلۋى مۇمكىن. د ءۆيتامينى اعزادا مينەرالدىق زاتتار الماسۋىندا ەرەكشە ورىن الادى. ازىق قۇرامىنداعى كالسيي، فوسفوردىڭ، د ءۆيتامينىنىڭ جەتىسپەۋى مال تولىندە مەشەل اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوعادى. ەرەسەك مالدا د ءۆيتامينى مەن مينەرالدىڭ زاتتاردىڭ جەتپەگەندىگىنەن تىرسەك جانە تىزە بۋىندارى ىسىنەدى، بۇل اۋرۋ وستەومالياسيا دەپ اتالادى. اعزادا د ءۆيتامينىنىڭ جەتىسپەۋىنىڭ سالدارىنان مال ءجۇندى جالاپ، توپىراق جەيدى، از قوزعالادى، ەرەسەك مالدىڭ ءونىمى ازايىپ، جاتا بەرەدى، كوپ جاعدايدا قىسىر قالادى، تىستەرى قوزعالىپ، تۇياقتارى سىنا باستايدى. د ءۆيتامينى اعزاداعى كوپتەگەن ماڭىزدى زات الماسۋ پروسەستەرىنە، وسىرەسە كالسيي مەن فوسفوردىڭ الماسۋىنا قاتىسادى.
ە ءۆيتامينى (توكوفەرول). اعزادا ە ءۆيتامينىنىڭ جەتىسپەۋى مالدىڭ جىنىس بەزدەرىنىڭ، جۇيكە جۇيەسى جۇمىسىنىڭ بۇزىلۋىنا وكەلىپ سوعادى. ە ءۆيتامينى ازىق قۇرامىندا كوپ كەزدەسەدى. ە ءۆيتامينىنىڭ قاينار كوزى — كوك وسىمدىكتەردىڭ جاپىراعى، ساپالى پىشەن جونە استىق تۇقىمداستاردىڭ داندەرى. راسيوندا ماي جانە پروتەين مولشەردەن تىم ارتىق بولسا، وندا مالدىق ە ۆيتامينىنە قاجەتتىلىگى ارتا تۇسەدى. مالدى ازىقتاندىرۋ تاجىريبەسىندە ە ءۆيتامينىنىڭ جەتىسپەۋى وتە سيرەك كەزدەسەدى، سەبەبى سوڭعى ۋاقىتتا ونەركاسىپ مايدا ەريتىن ۆيتاميندەردى ءوندىرىپ شىعارادى.

ك ءۆيتامينى (فيللوحينون)

قازىرگى كۇنى ك ءۆيتامينىنىڭ جەتى ءتۇرى بەلگىلى، ءبىراق ءۇش ءتۇرى ك1، ك2، ك3 ءجيى پايدالانىلادى. ك1 ءۆيتامينى (الفا-فيللوحينون) — 1939 جىلى جۇگەرىدەن الىنعان. تازا كۇيىندە ول سارعىلت، مايلى سۇيىق، ماي ەرىتكىشتەردە ەريدى. نەيترالدىق ورتادا قىزدىرۋعا ءتوزىمدى، ۋلتراكۇلگىن ساۋلە وسەرىنەن بۇزىلادى. ك2 ءۆيتامينى ميكروورگانيزمدەردە كەزدەسەدى، العاش رەت شىرىگەن بالىق ۇنىنان تابىلعان. حيميالىق قۇرامى جاعىنان ك1 ۆيتامينىنەن ەرەكشە. ول سارى كريستالدى ۇنتاق، سۋدا ەرىمەيدى، ماي ەرىتكىش ەرتىندىلەردە ەريدى. جارىق پەن قىزدىرۋعا ءتوزىمسىز. ك ءۆيتامينى جاسىل وسىمدىكتەردىڭ جاپىراقتارىندا، سۇرلەمدە كوپ بولادى، ال استىق تۇقىمداس داقىلداردىڭ دوندەرىندە، تامىر-تۇينەك جەمىستىلەردە وتە از. مالدىڭ اس قورىتۋ جولدارىنداعى باكتەريالار ك ءۆيتامينىن تۇزەدى. ك ءۆيتامينىنىڭ جەتىسپەۋى مالداردىڭ قان ۇيۋىنا وسەر ەتەدى، بۇيرەكتە ءپروترومبيننىق قۇرىلۋى تومەندەيدى. كۇيىس مالى ك ۆيتامينىنە قاجەتتىلىكتەرىن تابيعي ازىقتاردان تولىقتىرادى، تەك اۋىلشارۋاشىلىق قۇستى جونە شوشقانى ازىقتاندىرعاندا ك ءۆيتامينىنىڭ مولشەرىن قاداعالايدى. قازىرگى ۋاقىتتا ونەركاسىپ ك ءۆيتامينىنىڭ تۋىندىسى ك3 ۆيكاسول شىعارادى.

س ءۆيتامينى (اسكوربين قىشقىلى)

س ءۆيتامينى (اسكوربين قىشقىلى) بارلىق ءتىرى وسىمدىك جاسۋشالارىندا بولادى. اسكوربين قىشقىلى جاس كوك وسىمدىكتەر، سونىمەن بىرگە تامىر-تۇينەك جەمىستىلەردە وتە كوپ. اسكوربين قىشقىلى جانۋار ۇلپالارىندا وتە از، س ءۆيتامينى باۋىر مەن ەندوكريندىك مۇشەلەردە كوپ. ساقتاۋ بارىسىندا، جارىق، تەمپەراۋرا اسەرىنەن وسىمدىكتەردىڭ قۇرامىنداعى اسكوربين قىشقىل مولشەرى تومەندەۋى جانە بۇزىلۋى مۇمكىن. قايناتقاندا، بۋلاعاندا 50% -قا دەيىن جوعالادى. س ءۆيتامينى قان جاڭارتۋ، جىنىس بەزدەرى جۇمىسىنا وسەر ەتەدى، ونىڭ مال اعزاسىندا جەتىسپەيتىندىگىن مالدىڭ شارشاعىشتىعىنان، تامىر سوعىسىنىڭ جيىلەپ، اۋرۋشاڭ بولا باستاعانىنان بىلۋگە بولادى. مال اعزاسىن س ۆيتامينىمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن راسيونعا كوكونىس، ساپالى پىشەن، كارتوپ، تامىر-تۇينەكتى جەمىستەردى قوسۋ كەرەك. مال اعزاسىندا اسكوربين قىشقىلى جەتكىلىكتى مولشەردە تۇزىلەدى، ول ءۇشىن اعزانى ا ۆيتامينىمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

ۆ توبىنداگى ۆيتاميندەر

قارىندا اس قورىتىلۋى تولىق قالىپتاسقان ەرەسەك كۇيىس مالدارى بۇل ءۆيتاميننىڭ ازىقپەن كەلۋىن ءىس جۇزىندە قاجەت ەتپەيدى. سۋدا ەريتىن ۆيتاميندەر توبىنا ۆ^ (تيامين)، ۆ2 (ريبوفلابين)، ۆ3 (پانتوتەن قىشقىلى)، ۆ4 (حولين)، ۆ5 (ررح نيكوتين قىشقىلى)، ۆ6 (پيريدوكسين)، ۆ7 (نح بيوتين)، ۆ8 (ينوزيت)، ۆو (فولين قىشقىلى) ۆ12 (سيانكوبالامين) جاتادى. بۇل توپتاعى ۆيتاميندەر اعزاداعى زات الماسۋ پروسەسىندە ەرەكشە ماڭىزى بار فەرمەنتتەردىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ولار جاقسى تىرشىلىك جاساۋ ءۇشىن قاجەت بيوحيميالىق ورتا جاسايدى. وسى ۆيتاميندەردىڭ بىرەۋى عانا جەتىسپەگەندە زات الماسۋ پروسەسى بۇزىلادى، مالداردىڭ ءونىمى تومەندەيدى جونە ساپاسى ناشارلايدى. كەيبىر ازىقتارداعى ۆ توبىنداعى ۆيتاميندەر مولشەرى تومەندە كورسەتىلگەن، كگ/مگ.