InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، دۇنيەجۇزى تاريحى، تاريحناما جانە دەرەكتانۋ كافەدراسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 2021 جىلدىڭ 8 ساۋىرىندە قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىلارىنىڭ ءبىرى، ۇلى عالىم، پەداگوگ، جازۋشى ءارى ەتنوگراف ىبىراي ءالتىنساريننىڭ 180 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي «ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ كوشباسشىسى، ۇلى اعارتۋشى» اتتى ونلاين فورماتتا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىلدى. دوڭگەلەك ۇستەل ۇلتى ءۇشىن ايانباي قىزمەت قىلىپ، حالقىنا جاناشىر، ادال بولعان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ەسىمىن اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ دەڭگەيىندە ۇلىقتاۋ، وسكەلەڭ ۇرپاققا دارىپتەۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلدى. بۇل شاراعا «تاريح»، «تاريح جانە گەوگرافيا» ماماندىعىنىڭ ماگيسترانتتارى مەن «نيكا» ستۋدەنتتىك عىلىمي كلۋبىنىڭ مۇشەلەرى بەلسەنە قاتىسىپ، عالىمنىڭ حالىق اعارتۋ ىسىندەگى ءرولى جايىندا ءوزارا پىكىر الماستى. الدىمەن سپيكەرلەردىڭ باياندامالارى تىڭدالىپ، ى.التىنسارى ۇلىنىڭ ۇستاز، اعارتۋشى-عالىم جانە قوعام قايراتكەرى رەتىندەگى تۇلعاسى جان-جاقتى اشىلا ءتۇستى. تاريح فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتتارى سەيسەنبەك باۋىرجان، ءداۋىت بازارباي عالىمنىڭ اعارتۋشىلىق كوزقاراستارى مەن جاديدشىلدىككە ىقپالىنا توقتالسا، ى.ءالتىنساريننىڭ ءدىني كوزقاراستارىنا جاڭعالي شىڭعىس توقتالىپ ءوتتى.

كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا ى.ءالتىنساريننىڭ كوزقاراستارىنا قاتىستى «ميسسيونەرلەردىڭ ىرگەسى»، «شوقىندى» دەپ ونى اتەيست ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋشىلىق بايقالعان. شىن مانىسىندە، ى.ءالتىنساريننىڭ ءوز حالقى ۇستانعان ءدىندى قادىرلەگەنى، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ جاقسى جاقتارىن باعالاعانى جانە ونىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن قازاق حالقىنىڭ وركەندەۋىنە جانە العا باسۋىنا پايدالانۋعا شاقىرعاندىعى كەڭىنەن بەلگىلى.

ىبىراي ءومىر سۇرگەن زامان XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ كۇشەيە تۇسكەن ۋاقىتى بولاتىن. ن.يلمينسكيي باستاعان ورىس ميسسيونەرلەرى قازاقتار اراسىندا پاتشا وكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن قازاق وقىعاندارى ارقىلى جۇرگىزۋگە تىرىستى. جانە بۇل ايلا-امالدىڭ قاراماعىنا ىلىنبەگەندەر سيرەك ەدى. وسى جاعدايدى كەزەڭ شىندىعىنا سايكەس دۇرىس تالداي بىلگەن الاش زيالىلارى: «ا.بايتۇرسىن ۇلى ىبىراي تۇسىندا ءومىر سۇرسە – ىبىرايداي، ال ى.التىنسارين احمەت تۇسىندا ءومىر سۇرسە – احمەتتەي بولارى ءسوزسىز»، - دەپ بايىپتادى. ن.يلمينسكيي ىبىرايدى ۇگىتتەپ، ورىستىڭ قولشوقپارى ەتكىسى كەلگەنىمەن، ىبىراي ونى بويىنا دارىتپادى، ءوز جولىمەن ءجۇردى. ءوز حالقىنىڭ قامىن ويلاپ، بارلىق  ءىستى ءوز ەلىنىڭ پايداسىنا شەشە ءبىلدى. ول قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ اراسىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، شىن مانىندە قازاق حالقىن ءبىلىم دەڭگەيى ەداۋىر العا كەتكەن ورىس جانە ەۋروپا حالىقتارىنىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزىپ جانە سونىمەن بىرگە ءوز حالقىنىڭ تىلدىك، مادەني جانە رۋحاني مۇرالارىن قورعايتىن، قولدايتىن، الداعى ۋاقىتتا ونى ۇزدىكسىز وركەندەتەتىن، مادەنيەتتى، رۋحاني تۇلعالى قازاق ينتەلليگەنتىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەگەن بولاتىن.

قازاق حالقىنىڭ قالىڭ بۇقاراسىنىڭ ساۋاتىن اشىپ، كوپشىلىكتى وقۋ-بىلىمگە تارتۋ –ىبىرايدىڭ ازاماتتىق بورىشى مەن قوعامدىق قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتى بولدى. ول ءوز تۇسىندا ءدىني وقۋدى ەمەس، ازاماتتىق ءوقۋ-بىلىمدى قولدادى. ى.ءالتىنساريننىڭ كوزقاراسى بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ كەلەشەگىن دۇرىس جولعا قويۋعا، ەكىنشىدەن دۇمشە مولدالاردىڭ ولشەۋسىز قاناۋىنان حالىقتى قۇتقارۋعا جانە قازاقتىڭ ەشقانداي ءدىن ىقپالىنا تۇسپەگەن ءداستۇرىن ساقتاۋعا ساياتىن. عالىم ءوزىنىڭ 1884 جىلى قازان قالاسىندا اراب قارپىمەن باسىلعان «شاريات-ۋل يسلام» ەڭبەگىن جازۋداعى ماقساتى تۋرالى ميسسيونەر يلمينسكييگە جازعان حاتىندا: «قازاق جاستارىنىڭ ءدىن جونىندەگى تۇسىنىكتەرى تەرىس باعىتقا ءتۇسىپ كەتپەۋى ءۇشىن، ەكىنشىدەن، قازاق جازبا تىلىندە تاتار ءتىلى ورىنسىز ەتەك الماۋى ءۇشىن مەن سوڭعى كەزدە مۇحاممەد شاريعاتىن ۇيرەنىپ، سىزگە جولداپ وتىرعان وسى وقۋ قۇرالىن قۇراستىرىپ ءبىتىردىم» دەيدى. بۇدان ى.ءالتىنساريننىڭ قازاق دالاسىندا عانا ەمەسع كۇللى رەسەيلىك شىعىستا جۇيەسىز وقىتىلىپ جۇرگەن ءدىنتانۋدى رەتتەۋ مەن ءتىل تازالىعىن ساقتاۋدى دايەكتەگەنى بايقالادى.

ىبىراي التىنسارين – قازاق دالاسىنا جاديدشىلدىك وزگەرىستەردىڭ كەلۋىنە العىشارت جاساعان ۇلى اعارتۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى.  قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپ اشىپ، ولاردى وقۋعا تارتىپ، العاش رەت انا تىلىندە وقىتىپ، تۇڭعىش وقۋ قۇرالىن جازىپ، زور ەڭبەك ەتكەن ءىرى پەداگوگ.

بەكەتاي قىزىلگۇل

ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى

---