InfoHub Logo

قىزىلجار ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى
ورىنداعان: ك. س. ابدۋللينا

ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقتىڭ جارىق جۇلدىزى
ماقساتى: شوقان شىعارماشىلىعىنان العان بىلىمدەرىن شىڭداي وتىرىپ، ونىڭ پىكىرلەرىنىڭ قۇندىلىعىنا، ومىرشەڭدىگىنە كوز جەتكىزۋ. شوقان ءومىرىنىڭ جارىق تۇستارىن جەتكىزە وتىرىپ، ونىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارىنىڭ وقيعالارى مەن شوقانعا اسەر ەتكەن جاعداي، جالپى شوقان تۋرالى ماعلۇمات الۋ، دوستارى سونىڭ ىشىندە شوقاننىڭ ونەرىنە توقتالۋ.
كورنەكىلىگى: شارلار، پلاكاتتار، سۋرەتتەر. كورىنىسكە كەرەك(كورپە، ۇستەل، داستارحان ت. ب.)
ءمۇعالىم. 1. شوقان ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر. «كوكشەتاۋ» ءانى.
شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ 1835 جىلى كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ سىرىمبەت ەلدى مەكەنىندە قالىڭ قاراعاي باسقان تاۋ ەتەگىندە تۋعان دەلىنگەن.
شوقاننىڭ ءوز اتاسى ءۋالي رەسەي مەن جۇڭگو تانىعان ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى. شوقاننىڭ اناسى زەينەپ تە تەكتى جەردىڭ قىزى. ءۋاليحانوۆتاردىڭ تامىرى عاسىرلار قويناۋىنا كەتكەلى – ءاز جانىبەك حانعا بارىپ تىرەلەدى.
جانىبەك سۇلتان
ەر ەسىم – حان
جاڭگىر حان
سالقام ءۋالي – حان
شىڭعىس سۇلتان
شوقان
فيلم. «الاش الىپتارى».
كورىنىس. «بالا شوقان». 7 كلاسس وقۋشىلارى.
مىسىق پەن شوقان
قاتىسۋشىلار: شوقان، مىسىق — كەدەي بالاسى - ارۋجان، جاقىپ — شوقاننىڭ ءىنىسى - بەكزات، ايعانىم — شوقاننىڭ اجەسى - ايگەرىم
شوقان: ەي، مىسىق، امان با! مىنا ويىنشىقتى كىم ىستەدى؟
مىسىق: وزىمدىكى، ءوزىم ىستەدىم. (مۇرنىن تارتىپ، ويىنشىقتارىن كورسەتكىسى كەلمەيدى)
شوقان: سەن نەمەنە، مەنى جاتىرقاپ قالعانسىڭ با؟ اكەڭ قايدا؟
مىسىق: اكەم ۇلكەن تورەنىڭ اۋلىنا كەتكەن.
شوقان: سەن مىنا ويىنشىقتاردى ماعان بەرەسىڭ بە؟
مىسىق: جوق، بەرمەيم، كەشەگى بالاداي، سەن دە الىپ قاشاسىڭ!
شوقان: قورىقپا، مەن تيمەيم. كانە، كورسەتشى. (ويىنشىقتارعا قاراپ): ءوزىڭ شەبەرسىڭ عوي! ماعان انا (ساۋساعىمەن كورسەتىپ) بالشىق اتىڭدى بەرشى. اقىسىنا نە الاسىڭ؟
مىسىق: نە بەرەسىڭ، باۋىرساق بەرەسىڭ بە، قانت بەرەسىڭ بە؟
شوقان: ءبارىن بەرەم! سەن ماعان ويىنشىعىڭدى بەر. ءجۇر ءبىزدىڭ ۇيگە! اپامنان كوپ قانت - باۋىرساق اپەرەم.
مىسىق: ءيا، بارمايم، قورقام، ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ بالارى — تەنتەك، ءيتى — قاباعان، مەنى يتكە تالاتادى.
شوقان: جوق، مەن تيگىزبەيم، ءوزىم ەرتىپ اپارام!
مىسىق: ءيا، اپاڭ ۇرسادى، قورقام! (شوقانعا ويىنشىق تۇيەنى بەرەدى)
شوقان: ءوي، كادىمگى تۇيە عوي مىناۋ! (تاڭ قالىپ، ويىنشىقتى اينالدىرىپ قاراي باستايدى) — ءوي، ءوزىڭ قانداي شەبەرسىڭ! (قۋانىپ): — ءجۇر مەنىمەن! اپام ۇرىسپايدى.(ەكەۋى شوقاننىڭ اۋىلىنا قاراي كەلەدى. ولاردىڭ الدارىنان شوقاننىڭ تەنتەك ءىنىسى جاقىپ جۇگىرىپ شىعادى ).
جاقىپ: ەي، مىناۋ مىسىق پا؟! قايدان تاۋىپ الدىڭ؟ (مىسىقتى يتەرەدى)
شوقان: ءوي، جىندى، ءارى كەت، وندا نەڭ بار؟! (جاقىپقا قاراي جۇگىرەدى، ول قاشا جونەلەدى. مىسىق جىلاپ، كەيىن شەگىنە باستايدى.)
شوقان: مىسىق، نەگە جىلايسىڭ؟ (ىنىسىنە ىزاسى كەلەدى. مىسىق بارعىسى كەلمەسە دە، ونى قولىنان تارتقىلاپ ۇيگە كىرگىزەدى. مىسىق تۇرىپ قالادى، ارمەن قارا وتۋگە قورقادى. كەتكىسى كەلەدى، ءبىراق يتتەن قورقادى.)
شوقان: مىسىق، بەرى ءجۇر.
(ءۇيدىڭ ىشىندە ۇستەلدىڭ قاسىندا شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم وتىرادى. جانىندا - قولىنا قامشى ۇستاپ جاقىپ وتىر. ول مىسىققا ىزالانا قاراپ، تۇرا ۇمتىلادى): جاقىپ: ءوي، قارا ءوزىن! نەگە كەلدىڭ؟! ءايدا، شىق! (شوقان ولاردىڭ اراسىنا تۇرا قالىپ): شوقان: اۋلاق كەت، مۇندا نەڭ بار؟! قورقىتپا، تيىسپە! بۇل — مەنىڭ جولداسىم! (اجەسىنە قارايدى. ال اجەسى مىسىققا ءبىر، شوقانعا ءبىر قارايدى.) اجەسى: شوقان — اۋ، مىناۋىڭ الگى ءبىر بىلتىرعى سارى بالا ما؟ ءۇستى - باسى نەمەنە؟! قاسىنا جولاماشى. ويناۋعا ءبىر ءجونى ءتۇزۋ بالا تابىلمادى ما؟ (مىسىققا قاراپ): — ءاي، سەن الگى كۇزەتشىنىڭ بالاسىسىڭ با؟ مۇندا قايدان كەلدىڭ؟ (مىسىق قورقىپ، اياعىنىڭ استىنا قارايدى. شوقان ۇيالادى.) شوقان: قورىقپا. ءيا، مەن كەتەم. باعانا ايتتىم عوي، ۇرسادى دەپ. (كەيىن شەگىنە باستايدى. شوقان مىسىق: ونى توقتاتىپ):
شوقان: اجە، مىنا مىسىققا باۋىرساق بەرشى.(اجەسى قىزمەتشى ايەلدى شاقىرادى.)
اجەسى: ءاي، قانيپا، انا بالاعا باۋىرساق اپەرشى، وتىرعىزىپ قىمىز بەر. شوقانجان ەرتىپ كەلىپتى عوي. (جاقىپ شوقاننان قورقىپ اجەسىنىڭ ارت جاعىندا وتىر، مىسىققا جاسىرىن جۇدىرىعىن كورسەتەدى. قىزمەتشى ايەل قىمىز بەن باۋىرساق اكەلەدى. مىسىق وتىرىپ، قىمىز ىشەدى.)
شوقان: سەن نەمەنە، ءالى قورقىپ وتىرسىڭ با؟ جەپ قوي، قالعانىن سالىپ ال. (باتىلىراق سويلەيدى. مىسىق تا ءوزىن ەركىندەۋ ۇستايدى. باۋىرساعىن جەپ، اۋزىن جەڭىمەن سۇرتەدى. ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە بەتتەيدى. ءبىراق قيمىلسىز تۇرىپ قالادى: يتتەن قورقادى.)
شوقان: يتتەن قورقىپ تۇرسىڭ با؟ كانە، ءجۇر! ەرتەڭ ساعان كەلەم. ماعان تۇيە ىستەپ قوي!
مىسىق: جوق، مەن قۇس ىستەيمىن. (مۇرنىن تارتىپ)
شوقان: ءيا، ءيا، ىستە، ءتىپتى جاقسى! (مىسىق كەتەدى)
سلايد. شوقان ءۋاليحانوۆ حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش ارحەولوگى.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ساپارلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتىسى، ول قاشقارياعا ءالىمباي دەگەن لاقاپ اتپەن كەرۋەنباسى بولىپ كىرەدى. 1855 جىلى شوقان ورتالىق قازاقستاندى، جەتىسۋ مەن تارباعاتايدى ارالايدى. قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ادەت – عۇرپى، ءدىني – ۇعىمدارى جايىندا ماتەريال جيناپ قايتادى. 1856 جىلى شوقان قىرعىز ەلىن زەرتتەۋ ەكسپەديسياسىنا قاتىسادى. بۇدان كەيىن قۇلجا قالاسىندا بولىپ، جوڭعاريا تاريحىمەن شۇعىلدانادى. 1857 جىلى تاعى قىرعىز ەلىنە بارادى. وسى ساپارىندا جيناعان ماتەريالدارىن ول «جوڭعاريا وچەركتەرى»، «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار»، «قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىنىڭ تۇرلەرى تۋرالى»، «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىكتەرى»، «جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ باتىس يمپەرياسى جانە قۇلجا قالاسى» اتتى ەڭبەكتەرىندە پايدالانادى. بۇل ەڭبەكتەردى ورىس عالىمدارى اسا زور باعالاعان. پ. پ. سەمەنوۆ – تيان-شانسكيي ءوزىنىڭ جەتىسۋ بويىنداعى زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزگەندە شوقانمەن اقىلداسىپ وتىرعان. سەمەنوۆ – تيان-شانسكييدىڭ ۇسىنۋىمەن 1857 جىلى شوقان ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە سايلانادى. 1858 – 1859 جىلدارى شوقان ءوزىنىڭ قاشقارياعا بارعان اتاقتى ساياحاتىن جاسايدى.