قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى
تاقىرىبى: قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى
ماقساتى: ا) حالقىمىزدىڭ اسا قۇندى مادەني يگىلىكتەرىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق ويىندار جونىندە وقۋشىلارعا تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) ويىنعا زەر سالىپ، وي جۇگىرتىپ قاراساق، سودان ۇلكەن دە ءماندى ماعىنالى ىستەر تۋىپ جاتقانىن وقۋشىلارعا ءتۇسىندىرۋ. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى ەلدىڭ ومىرىمەن تىعىزبايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ.
ب) ولەڭ - جىرلاردا حالىق ويىندى تاربيە قۇرالى دەپ تانىپ، جاستاردى ويلاندىرا تۇسكەن. وقۋشىلاردىڭ اقىل - ويىنىڭ تولىسۋىنا، ەسەيىپ وسۋىنە تاربيەلەۋ.
جوسپارى
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
2. ۇلتتىق ويىندار جونىندە قىسقاشا ماعلۇمات.
3. ويىن تۇرلەرىن ويناتۋ.
4. قورىتىندىلاۋ:
ا) سۇراق - جاۋاپ
ءا) ويىن ويناۋ.
حالقىمىزدىڭ تاريحى – مادەني مۇرالارىنىڭ تۇرلەرى سان الۋان. سولاردىڭ قاي - قايسىسى دا ادامعا، سونىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان. وسىنداي اسا قۇندى يگىلىكتەردىڭ ءبىرى - ۇلتتىق ويىندار.
قازاق حالقىنىڭ تاريحي كونە جىرلارىنىڭ، ەپوستارى مەن ليرو - ەپوستارىنىڭ قاي - قايسىسىن الىپ قاراساق تا، ولاردىڭ ءون بويىنان حالىقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ، ادەت - عۇرىپ سالتتارىنىڭ الۋان تۇرلەرىن كەزدەستىرەمىز. ۇلت ويىندارى وسىلايشا اتادان بالاعا، ۇلكەننەن كىشىگە مۇرا بولىپ جالعاسىپ وتىرعان جانە حالىقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىق، مادەني، ونەر تىرشىلىگىنىڭ جيىنتىق بەينەسى، كورىنىسى دە بولعان.
ءوزىنىڭ ولەڭ – جىرلارىندا حالىق ويىندى تاربيە قۇرالى دەپ تانىپ، ونىڭ بويىنداعى جاستاردى ويلاندىرىپ، وي تولعاندىراتىن قاسيەتتەرىن اشا تۇسەدى. ويىن تەك جاس ادامنىڭ دەنە كۇش - قۋاتىن مولايتىپ، ونى شاپشاڭدىققا، دالدىككە عانا تاربيەلەپ قانا قويماي، ونىڭ اقىل - ويىنىڭ تولىسۋىنا، ەسەيىپ وسۋىنە دە پايداسىن تيگىزەدى.
ماناشى ۇلى تۇياقپاي جىرىندا:
«بالالارمەن وينايدى،
ويناپ ءجۇرىپ ول بالا.
كەۋدەگە اقىل ويلايدى» - دەپتى.
قازاق حالقى ۇلت ويىندارىنا باي حالىقتاردىڭ ءبىرى. ءبىراق ول ەرتەدە اۋىزەكى تۋىپ جالپاق جۇرتقا اۋىزەكى تارالىپ وتىرعان دا، بۇگىنگى كۇنگە جەتپەي ۇمىت بولىپ كەتكەن. حالىق ءورشىل وي - ارمانعا مەڭزەيتىن شىتىرمان وقيعالى، ءتىل دامىتۋ، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ مۇمكىنشىلىگىن بايىتۋ تىلەگىنەن تۋعان جاڭىلتپاش، جۇمباق، ماقال - ماتەلدەر، ناقىل سوزدەر، بالالار ەرتەگىلەرى، ويىن - ساۋىق جورالعىلارىن تۋعىزدى.
ءاربىر كۇزگى، قىسقى شارۋاشىلىقتىڭ تابىستى اياقتالۋىنان كەيىن، ءساتتى اياقتالعان اڭشىلىقتان سوڭ نەمەسە ەل شەتىن باسىپ كىرگەن جاۋىنان كەك الىپ، جەڭىسكە جەتكەندە، اس بەرگەندە حالىق مەرەكەلەرى، ويىن - ساۋىق وتكىزگەن. بۇل مەرەكەلەر كۇن ىلگەرى جاريالانىپ وتىرىلدى. سوندىقتان مەرەكەگە قاتىناسۋشىلار ۇلتتىق ويىننىڭ ءتۇر - تۇرىنە دايارلانىپ، ازىرلىكپەن كەلەدى.
«قىز ۇزاتۋ، كەلىن تۇسىرۋمەن بايلانىستى «قالىڭدىق ويناۋ» سالتى پايدا بولدى». قىز ۇزاتۋ تويىندا جار - جار، كەلىن ءتۇسىرۋ تويىندا بەتاشار ايتىلدى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى: «كوكپار، كۇرەس، تەڭگە الۋ، قىز قۋۋ، التىن قاباق اتۋ، جامبى اتۋ» جانە ت. ب سپورتتىق سيپاتپەن بىرگە ۇلكەن تاربيەلىك ماڭىزعا يە بولدى.
ۇلكەن مەرەكەلەردىڭ قاي - قايسىسى بولماسىن حالىقتىڭ «كوك - ءبورى» جانە «قىز - ءبورى» سياقتى سپورتتىق ويىندارىمەن جالعاسىپ وتىرادى. جۇرت نەعۇرلىم كوبىرەك قاتىناساتىن ويىندار: اسكەري ءماندى سپورتتىق ويىن - «ات جارىس»، «قاۋمالاپ اڭ ۇستاۋ» بولدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى ەلدىڭ ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان ونىڭ تاربيەلىك ماڭىزى اسا جوعارى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – وعان ولەڭ ءسوزدىڭ ارالاسىپ كەلىپ وتىراتىندىعىندا. ەگەر ويىن بارىسىندا تاقپاق، ولەڭ جولدارى كەزدەسپەسە، ونى ويىندا جەڭىلىپ، ءوز ۇپايىن وتەۋشىلەر ورىندايتىن بولعان. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى نەگىزىنەن لوگيكالىق ويلاۋ مەن ماتەماتيكالىق ويلانۋدى دامىتۋعا نەگىزدەلگەن.
سولاردىڭ تورەسى - «توعىز قۇمالاق».
ويمەن كەلەتىن ويىنداردى ءسوز ەتكەندە شاحمات، دويبى ويىندارىنا توقتاماسقا بولمايدى.
سايىپ كەلگەندە، جوعارىدا ايتىلعان ويىندار قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى رۋحاني بايي تۇسۋىنە ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ۇلت ويىندارى اتا - بابامىزدان بىزگە جەتكەن، وتكەن مەن بۇگىنگىنى بايلانىستىراتىن باعا جەتپەس بايلىعىمىز، اسىل قازىنامىز. ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ تۆورچەستۆولىق قابىلەتىن وياتىپ، بۇكىل ومىرىنە ۇشتاسا بەرەدى.
ۆ. ا سۋحوملينسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى دا جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويىن دۇنيەگە قاراي اشىلعان ۇلكەن جارىق تەرەزە ىسپەتتى، ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاسامپاز ومىرمەن ۇشتاسىپ، ءوزىن قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى».
مىنە، ويىن دەگەنىمىز تىنىسى كەڭ، الىسقا مەڭزەيتىن، ويدان - ويعا جەتەلەيتىن، اقىل - وي جەتەكشىسى، دەنساۋلىق كەپىلى، ءومىر تىنىسى دەمەكپىز.
ويىن - ساۋىق، تۇرمىس - سالت ويىندارى.
قازاق حالقىنىڭ ويىن - ساۋىق، ادەت - عۇرىپ ويىندارىنىڭ كوپش3لىگى «اق بوران» ويىنىمەن باستالادى. ناۋرىز مەيرامىندا بۇل ويىندار ەكى جاقتىڭ تارتىسى ارقىلى وينالىپ، قىستىڭ قىسىلشاڭ قاتتىلىعىن بەينەلەيتىن بولعان.
«جىگىت قۋۋ».
«جىگىت قۋۋ»- ات ويىنى. ويىنشىلار ەكى توپقا بولىنەدى. ويىن جۇرگىزۋشى اراسى ءبىر - ەكى شاقىرىمداي جەردەن ەكى كومبە بەلگىلەيدى. كومبەنىڭ بىرەۋىنە تاياق شانشىپ، باسىنا تۇماق كيگىزەدى دە، ەكىنشىسىنە ءوزى تۇرادى. ەكى توپتان ەكى ادامدى شاقىرىپ، بىرەۋىنىڭ قولىنا بەلبەۋ بەرەدى. ويىن جۇرگىزۋشىنىڭ بەلگىسى بويىنشا ويىنشىلار ەكىنشى كومبەگە قاراي شابادى. بەلبەۋ العان ويىنشى ەكىنشىسىن كومبەگە جەتكىزبەي قۋىپ جەتىپ، ۇرۋى كەرەك. قاي توپتىڭ ويىنشىسى كوبىرەك قۋىپ جەتىپ ۇرسا، سول توپ جەڭگەن بولىپ ەسەپتەلەدى.
سونىمەن قاتار: «جۇيرىكتەر جەڭەدى»، «قاردان جاسالعان تير»، «سۋداعى جاسىرىنباق»، «بىلەكتەسۋ»، «قارا سيىر»، «سيقىرلى تاياق»، «تاۋىق كۇرەس» سياقتى ۇلتتىق ويىن تۇرلەرى بار.
ماقساتى: ا) حالقىمىزدىڭ اسا قۇندى مادەني يگىلىكتەرىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق ويىندار جونىندە وقۋشىلارعا تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) ويىنعا زەر سالىپ، وي جۇگىرتىپ قاراساق، سودان ۇلكەن دە ءماندى ماعىنالى ىستەر تۋىپ جاتقانىن وقۋشىلارعا ءتۇسىندىرۋ. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى ەلدىڭ ومىرىمەن تىعىزبايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ.
ب) ولەڭ - جىرلاردا حالىق ويىندى تاربيە قۇرالى دەپ تانىپ، جاستاردى ويلاندىرا تۇسكەن. وقۋشىلاردىڭ اقىل - ويىنىڭ تولىسۋىنا، ەسەيىپ وسۋىنە تاربيەلەۋ.
جوسپارى
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
2. ۇلتتىق ويىندار جونىندە قىسقاشا ماعلۇمات.
3. ويىن تۇرلەرىن ويناتۋ.
4. قورىتىندىلاۋ:
ا) سۇراق - جاۋاپ
ءا) ويىن ويناۋ.
حالقىمىزدىڭ تاريحى – مادەني مۇرالارىنىڭ تۇرلەرى سان الۋان. سولاردىڭ قاي - قايسىسى دا ادامعا، سونىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان. وسىنداي اسا قۇندى يگىلىكتەردىڭ ءبىرى - ۇلتتىق ويىندار.
قازاق حالقىنىڭ تاريحي كونە جىرلارىنىڭ، ەپوستارى مەن ليرو - ەپوستارىنىڭ قاي - قايسىسىن الىپ قاراساق تا، ولاردىڭ ءون بويىنان حالىقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ، ادەت - عۇرىپ سالتتارىنىڭ الۋان تۇرلەرىن كەزدەستىرەمىز. ۇلت ويىندارى وسىلايشا اتادان بالاعا، ۇلكەننەن كىشىگە مۇرا بولىپ جالعاسىپ وتىرعان جانە حالىقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىق، مادەني، ونەر تىرشىلىگىنىڭ جيىنتىق بەينەسى، كورىنىسى دە بولعان.
ءوزىنىڭ ولەڭ – جىرلارىندا حالىق ويىندى تاربيە قۇرالى دەپ تانىپ، ونىڭ بويىنداعى جاستاردى ويلاندىرىپ، وي تولعاندىراتىن قاسيەتتەرىن اشا تۇسەدى. ويىن تەك جاس ادامنىڭ دەنە كۇش - قۋاتىن مولايتىپ، ونى شاپشاڭدىققا، دالدىككە عانا تاربيەلەپ قانا قويماي، ونىڭ اقىل - ويىنىڭ تولىسۋىنا، ەسەيىپ وسۋىنە دە پايداسىن تيگىزەدى.
ماناشى ۇلى تۇياقپاي جىرىندا:
«بالالارمەن وينايدى،
ويناپ ءجۇرىپ ول بالا.
كەۋدەگە اقىل ويلايدى» - دەپتى.
قازاق حالقى ۇلت ويىندارىنا باي حالىقتاردىڭ ءبىرى. ءبىراق ول ەرتەدە اۋىزەكى تۋىپ جالپاق جۇرتقا اۋىزەكى تارالىپ وتىرعان دا، بۇگىنگى كۇنگە جەتپەي ۇمىت بولىپ كەتكەن. حالىق ءورشىل وي - ارمانعا مەڭزەيتىن شىتىرمان وقيعالى، ءتىل دامىتۋ، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ مۇمكىنشىلىگىن بايىتۋ تىلەگىنەن تۋعان جاڭىلتپاش، جۇمباق، ماقال - ماتەلدەر، ناقىل سوزدەر، بالالار ەرتەگىلەرى، ويىن - ساۋىق جورالعىلارىن تۋعىزدى.
ءاربىر كۇزگى، قىسقى شارۋاشىلىقتىڭ تابىستى اياقتالۋىنان كەيىن، ءساتتى اياقتالعان اڭشىلىقتان سوڭ نەمەسە ەل شەتىن باسىپ كىرگەن جاۋىنان كەك الىپ، جەڭىسكە جەتكەندە، اس بەرگەندە حالىق مەرەكەلەرى، ويىن - ساۋىق وتكىزگەن. بۇل مەرەكەلەر كۇن ىلگەرى جاريالانىپ وتىرىلدى. سوندىقتان مەرەكەگە قاتىناسۋشىلار ۇلتتىق ويىننىڭ ءتۇر - تۇرىنە دايارلانىپ، ازىرلىكپەن كەلەدى.
«قىز ۇزاتۋ، كەلىن تۇسىرۋمەن بايلانىستى «قالىڭدىق ويناۋ» سالتى پايدا بولدى». قىز ۇزاتۋ تويىندا جار - جار، كەلىن ءتۇسىرۋ تويىندا بەتاشار ايتىلدى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى: «كوكپار، كۇرەس، تەڭگە الۋ، قىز قۋۋ، التىن قاباق اتۋ، جامبى اتۋ» جانە ت. ب سپورتتىق سيپاتپەن بىرگە ۇلكەن تاربيەلىك ماڭىزعا يە بولدى.
ۇلكەن مەرەكەلەردىڭ قاي - قايسىسى بولماسىن حالىقتىڭ «كوك - ءبورى» جانە «قىز - ءبورى» سياقتى سپورتتىق ويىندارىمەن جالعاسىپ وتىرادى. جۇرت نەعۇرلىم كوبىرەك قاتىناساتىن ويىندار: اسكەري ءماندى سپورتتىق ويىن - «ات جارىس»، «قاۋمالاپ اڭ ۇستاۋ» بولدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى ەلدىڭ ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان ونىڭ تاربيەلىك ماڭىزى اسا جوعارى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – وعان ولەڭ ءسوزدىڭ ارالاسىپ كەلىپ وتىراتىندىعىندا. ەگەر ويىن بارىسىندا تاقپاق، ولەڭ جولدارى كەزدەسپەسە، ونى ويىندا جەڭىلىپ، ءوز ۇپايىن وتەۋشىلەر ورىندايتىن بولعان. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى نەگىزىنەن لوگيكالىق ويلاۋ مەن ماتەماتيكالىق ويلانۋدى دامىتۋعا نەگىزدەلگەن.
سولاردىڭ تورەسى - «توعىز قۇمالاق».
ويمەن كەلەتىن ويىنداردى ءسوز ەتكەندە شاحمات، دويبى ويىندارىنا توقتاماسقا بولمايدى.
سايىپ كەلگەندە، جوعارىدا ايتىلعان ويىندار قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى رۋحاني بايي تۇسۋىنە ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ۇلت ويىندارى اتا - بابامىزدان بىزگە جەتكەن، وتكەن مەن بۇگىنگىنى بايلانىستىراتىن باعا جەتپەس بايلىعىمىز، اسىل قازىنامىز. ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ تۆورچەستۆولىق قابىلەتىن وياتىپ، بۇكىل ومىرىنە ۇشتاسا بەرەدى.
ۆ. ا سۋحوملينسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى دا جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويىن دۇنيەگە قاراي اشىلعان ۇلكەن جارىق تەرەزە ىسپەتتى، ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاسامپاز ومىرمەن ۇشتاسىپ، ءوزىن قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى».
مىنە، ويىن دەگەنىمىز تىنىسى كەڭ، الىسقا مەڭزەيتىن، ويدان - ويعا جەتەلەيتىن، اقىل - وي جەتەكشىسى، دەنساۋلىق كەپىلى، ءومىر تىنىسى دەمەكپىز.
ويىن - ساۋىق، تۇرمىس - سالت ويىندارى.
قازاق حالقىنىڭ ويىن - ساۋىق، ادەت - عۇرىپ ويىندارىنىڭ كوپش3لىگى «اق بوران» ويىنىمەن باستالادى. ناۋرىز مەيرامىندا بۇل ويىندار ەكى جاقتىڭ تارتىسى ارقىلى وينالىپ، قىستىڭ قىسىلشاڭ قاتتىلىعىن بەينەلەيتىن بولعان.
«جىگىت قۋۋ».
«جىگىت قۋۋ»- ات ويىنى. ويىنشىلار ەكى توپقا بولىنەدى. ويىن جۇرگىزۋشى اراسى ءبىر - ەكى شاقىرىمداي جەردەن ەكى كومبە بەلگىلەيدى. كومبەنىڭ بىرەۋىنە تاياق شانشىپ، باسىنا تۇماق كيگىزەدى دە، ەكىنشىسىنە ءوزى تۇرادى. ەكى توپتان ەكى ادامدى شاقىرىپ، بىرەۋىنىڭ قولىنا بەلبەۋ بەرەدى. ويىن جۇرگىزۋشىنىڭ بەلگىسى بويىنشا ويىنشىلار ەكىنشى كومبەگە قاراي شابادى. بەلبەۋ العان ويىنشى ەكىنشىسىن كومبەگە جەتكىزبەي قۋىپ جەتىپ، ۇرۋى كەرەك. قاي توپتىڭ ويىنشىسى كوبىرەك قۋىپ جەتىپ ۇرسا، سول توپ جەڭگەن بولىپ ەسەپتەلەدى.
سونىمەن قاتار: «جۇيرىكتەر جەڭەدى»، «قاردان جاسالعان تير»، «سۋداعى جاسىرىنباق»، «بىلەكتەسۋ»، «قارا سيىر»، «سيقىرلى تاياق»، «تاۋىق كۇرەس» سياقتى ۇلتتىق ويىن تۇرلەرى بار.
You Might Also Like
-
اتىراۋ وبلىسى، يندەر اۋدانى،
