InfoHub Logo

شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجىنىڭ
كتك9-151 توبىنىڭ ستۋدەنتى: ءومىرزاقوۆا سىمبات
عىلىمي جەتەكشىسى: نىشانباي قايرات وسەرباي ۇلى

 

ماقساتى: "قىزاناق  ونىمدەرىن زەرتتەي وتىرىپ ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن جانە ونىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن پايدالى جاقتارىن زەرتتەپ  جانە ناسيحاتتاۋ."

 

اننوتاسيا

بۇل عىلىمي-شىعارماشىلىق جۇمىستا قىزاناقتان جاسالاتىن ونىمدەرىنىڭ تەحنولوگياسى جانە ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى جانە  ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن پايدالى جاقتارىن ناسيحاتتاۋ. عىلىمي شىعارماشىلىق جۇمىس جوسپار، كىرىسپە، زەرتتەۋ ءبولىمى، قورىتىندى جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەردەن، 12 بەتەن تۇرادى.

كىرىسپە

قىزاناق  (لات. Solanum lycopersicum) – جەمىسى جەۋگە جارامدى، ءبىرجىلدىق نەمەسە ەكىجىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. ورىس تىلىندە «پوميدور»  اتاۋى يتاليان تىلىندەگى «pomodoro–التىن الما» دەگەننەن شىققان. ال «تومات» اتاۋى فرانسۋزداردان «tomate» دەگەن سوزىنەن اۋدارىلعان. وتانى وڭتۇستىك امەريكا، بۇل جەردە قىزاناقتىڭ جابايى جانە جارتىلاي مادەني ءتۇرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ەڭ العاش ەۋروپاعا XVI عاسىردىڭ ورتاسىندا يسپانيا، پورتۋگاليا، كەيىن يتاليا مەن فرانسياعا دا جەتكەن. باسىندا بارلىعى قىزاناقتى جەۋگە جارامسىز جانە ۋلى دەپ ەسەپتەپ، جەمىسىنىڭ ادەمىلىگى ءۇشىن باقشا وسىمدىگى رەتىندە عانا وسىرگەن. قازىرگى ۋاقىتتا قىزاناق ەڭ كەڭ تارالعان جانە وسىرەتىن كوكونىستەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ءتۇرىنىڭ كوپتىگىمەن، دامىمەن جانە ديەتالىق قاسيەتتەرىمەن تانىمال. قىزاناقتىڭ تامىر جۇيەسى قاتتى جانە جاقسى دامىعان بولىپ كەلەدى. كەيبىر تۇرلەرىنىڭ تامىرى 1 مەتر تەرەڭدىككە دەيىن بارادى. وسىمدىككە دۇرىس كۇتىم جاسالسا، تامىر ساباعىنىڭ بويىنا دا ءوسىپ شىعادى. وسىدان قىزاناقتى تەك تۇقىمى ارقىلى ەمەس، تامىر ساباقتارى ارقىلى دا كوبەيتۋگە بولاتىنىن كورەمىز. ساباعىنىڭ بيىكتىگى تۇرىنە قاراي 30 سم-دەن 2 مەترگە دەيىن بارادى. ۇساق، سارعىش ءتۇستى بولىپ كەلەتىن گۇلدەرى ءبىر تۇپكە جينالىپ وسەدى. ءبىر ساباعىندا اتالىقتارى دا، انالىقتارى دا كەزدەسەدى. جەمىسى وتە شىرىندى، تۇرىنە قاراي دومالاق، سوپاق، مايدا، ءىرى بولادى. ءتۇسى اشىق كۇلگىننەن، قويۋ قىزىلعا دەيىن بولىپ كەلەدى جانە سارى تۇستىلەرى دە كەزدەسەدى. قىزاناقتى جەمىسكە دە، كوكونىسكە دە جاتقىزا بەرەدى. ويتكەنى، 1893 جىلى اقش جوعارعى سوتى قىزاناقتى كوكونىس دەپ قابىلداسا، 2001 جىلى ەۋروپالىقتار ونى جەمىس دەپ شەشتى. ءبىزدىڭ ەلدە قىزاناق كوكونىس دەپ سانالادى.

زەرتتەۋ ءبولىمى

قىزاناق شىرىنىن دايىنداۋ تەحنولوگياسى.

قىزاناق شىرىنى - قۇرامىندا كراحمال جانە كونسەنترانتتى قانت بولماسا، ەڭ پايدالى ءارى قۇنارلى. قوسپاسى جوق سۋسىن قۇرامىندا ماگنيي، كالسيي، ناتريي، مينەرالدى زاتتار، ا،ۆ،س،ك،رر دارۋمەندەرى جانە شىرىن الما، ليمون، قىمىزدىق قىشقىلى بار. جازدا بۇل سۋسىن ءشول قاندىرسا، قىس مەزگىلىندە بويداعى تەمپەراتۋرانى ءبىر قالىپتا ۇستاۋعا ىقپال ەتەدى. شىرىن جۇرەك قانتامىرلارى مەن بويداعى قان اينالىم جۇمىسىن جاقسارتادى. اعزاداعى زياندى قالدىقتاردى سىرتقا شىعارادى. تەرى قاباتىن جۇمسارتىپ، شاش، تىرناق وسىمىنە تىكەلەي ىقپال ەتەدى. قىزاناق پەن ونىڭ شىرىنىنىڭ قۇرامىندا ليكوپين بار. ول اعزانى زياندى ىسىك اۋرۋلارىنىڭ تالشىقتارىنان قورعايدى. سونداي-اق، قىزاناق شىرىنى سەمىزدىككە جول بەرمەيدى. قىزاناق شىرىنى انەميا، كوز اۋرۋلارى، جۇيكە اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى. الايدا، قايناتىلعان نەمەسە كونسەرۆانتتى قىزاناق شىرىنىنىڭ پايداسىنا قاراعاندا، زيانى كوبىرەك. ونى كوپ مولشەردە پايدالانۋ ءوت جانە باۋىر جولدارىندا تاستاردىڭ جينالۋىنا جول بەرەدى. سوندىقتان دا، جارامدىلىق مەرزىمى ءۇش ايدان اساتىن شىنى ىدىستاعى قىزاناق شىرىنىنا كوپ اۋەستەنە بەرمەڭىز. اسقازان اۋرۋلارىنا شالدىققان جاندارعا قىزاناق شىرىنىن كوپ مولشەردە قولدانۋعا بولمايدى. اسىرەسە، اسقازان جاراسى، گاستريت، پانكرەاتيت اۋرۋلارىمەن اۋىراتىن جاندار ءۇشىن قىزاناق شىرىنى ءقاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. قىزاناق شىرىنىن ۇيدە جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن قىپ-قىزىل بولىپ پىسكەن، قاتتى قىزاناقتاردى جۋىپ، ونى سىرتقى قاباتىنان اجىراتىپ الىڭىز. ەكىگە ءبولىپ، شىرىنسىققىشتان وتكىزىڭىز. دايىن شىرىنعا ءبىر ءشاي قاسىق تۇز قوسىپ، ونى 10-15 مينۋتتان كەيىن پايدالانۋعا بولادى. سونداي-اق، قىزاناقپەن بىرگە شىرىنسىققىشقا الما، ليمون، اسقاباق، ءسابىز قوسۋعا بولادى. ارالاسقان شىرىن دا پايدالى كەلەدى. كۇندەلىكتى تاڭەرتەڭ جانە ۇيىقتار الدىندا 1 ستاقان قىزاناق شىرىنىن ىشكەن ابزال. تاڭەرتەڭ شىرىن ادام بويىنا سەرگەكتىك بىتىرسە، كەشكىلىك جانعا تىنىشتىق سىيلايدى. قىزاناق شىرىنىن اس الدىندا دا ىشۋگە بولادى. الايدا، ونى قۇرامىندا كوپ مولشەردە اقۋىز كەزدەسەتىن تاعامدارمەن ارالاستىرماعان ءجون. 

كوك قىزاناقتان قىستىق سالات جاساۋ تەحنولوگياسى.

قىزاناق قىزعان كۇننىڭ ارقاسىندا قىزاراتىندىقتان، كۇن سۋي كەلە ءبىرشاما بولىگى كوك كۇيىندە قالىپ كەتەدى. كوك قىزاناقتان جاسالىنعان سالاتتى دايىنداۋ ءۇشىن بىزگە كەرەك ونىمدەر: 5 كگ كوك قىزاناق، 1،5 كگ ءسابىز، 1 كگ ءتاتتى بولگار بۇرىشى، 300 گر سارىمساق، تۇز، شەكەر، دوڭگەلەك قارا بۇرىش، 3-4 دانا لاۆر جاپىراعى، سىركە سۋى، 200 گر وسىمدىك مايى، اسك وك؛ ەڭ الدىمەن قىزاناقتاردى تازالاپ جۋىپ، مايدالاپ تۋرايمىز. 

سوسىن سارىمساقتى ارشىپ، تۋرايمىز. بولگار بۇرىشىن تازالاپ، تۋرايمىز. سوسىن كولەمدى شاراعا سىركە سۋىنان باسقاسىنىڭ ءبارىن ارالاستىرامىز. 
ودان سوڭ وتقا قويامىز. قىستىق سالات بولعاندىقتان كوپ قايناتۋدىڭ قاجەتى جوق، شامامەن 5-10 مينۋتتاي عانا قايناتىپ،ءوتتانتۇسىرىمىز.
بانكالاردى زالالسىزداندىرىپ، ىستىقتاي سالاتتى سالامىز. سالىپ بولعاننان سوڭ ەڭ ۇستىنە 1 اس قاسىق كولەمىندە سىركە سۋىن قۇييامىز. سىركە سۋى جابىلعان بانكانىڭ اتىلىپ، ياعني سالاتتىڭ اشىپ كەتپەۋىنە جاعداي جاسايمىز. 

قۋىرىلعان قىزاناق

پىسكەن قىزاناقتى جۋعان سوڭ، ونى كولدەنەڭ ەكى بولىككە ءبولىپ، تۇز جانە بۇرىش سەبۋ قاجەت. كەسىلگەن قىزاناقتاردى كەسىلگەن جاعىن بەتىنە قاراتىپ تاباعا  سالىپ قۋىرادى. قىزاناقتار قىزارا باستاعان كەزدە ەكىنشى بەتىن اۋدىرىپ قۋىرادى. دايىن قىزاناقتى جەكە تاعام رەتىندە نەمەسە ەت جانە بالىق تاعامدارىنا گارنير رەتىندە دە پايدالانۋعا بولادى.

قىزاناق تۇزداۋ

قىزاناقتاردىڭ بارلىق تۇرلەرىن (كوك، شالا پىسكەن، پىسكەن) دە تۇزداۋعا بولادى، تەك قىزاناقتىڭ ءار سورتىن بولەك تۇزداۋ كەرەك. ول ءۇشىن قىزاناقتاردى ىرىكتەپ، زاقىمدانعاندارىن بولەك الادى. ىرىكتەلىپ الىنعان قىزاناقتاردى تازالاپ جۋىپ، الدىن-الا دايىندالعان اعاش كەسپەككە سالادى. ءاربىر قاتارىنا ۋكروپ، شيە، نەمەسە قاراقات، سارىمساق جاپىراقتارىن جاۋىپ وتىرعان دۇرىس. قىزاناقتى اعاش كەسپەككە سالعان كەزدە وقتىن وقتىن تىعىزداپ وتىرۋ قاجەت، سوسىن بەتىنە ەرتەرەك دايىندالعان تۇزدىق (10 ل مۇزداتىلعان قايناعان سۋعا 700-900 گ تۇز) ۇقيىلادى. قىزاناق ءپىسىپ كەتكەن نەمەسە ءىرى بولسا، سوعۇرلىم تۇزدىق اششىلاۋ بولعانى دۇرىس. 40-50 كۇن وتكەننەن كەيىن ول پايدالانۋعا كەلەدى. 10 كگ قىزاناققا: 150 گ ۋكروپ، 15-20 گ بۇرىش، 100- 120 گ قاراقات نەمەسە شيە جاپىراعى جانە 50-70 گ جەلكەك جاپىراعى قاجەت.

قىزاناقتان يكرا جاساۋ تەحنولوگياسى.

كەرەكتى ونىمدەر: قىزاناق- 3 كگ، ءسابىز- 2 كگ، پياز - 1 كگ، وسىمدىك مايى- 400-500 گ، سىركە سۋى 9% - 2-3 اس قاسىق، تۇز  - 3 اس قاسىق، قارا بۇرىش - 1اس قاسىق، لاۆروۆىي ليست - 5 شت.
ەڭ الدىمەن كەرەكتى ازىق-تۇلىكتى دايىندايمىز. بانكىلەردى زارارسىزداندىرىپ، تازالايمىز. سوسىن كوكەنىستەردى تازالاپ الامىز. پيازدى تازالاپ، ۇساقتاپ تۋرايمىز. ءسابىزدى تازالاپ، جاقسىلاپ جۋىپ، تۋرايمىز. ەندى قىزاناقتى جۋىپ، ەت تۋراعىشتان وتكىزىپ ارالاستىرامىز. وسىمدىك مايىن، تۇزدى، قارا بۇرىش جانە لاۆر جاپراعىن قوسىپ ارالاستىرامىز.
قايناتامىز. باياۋ وتتا  1،5-2 ساعات جابىق كۇيىندە ارالاستىرىرامىز. سودان كەيىن سىركە سۋىن قوسىپ ارالاستىرامىز. بىردەن اتىلىپ كەتپەس ءۇشىن زاراسىزداندىرىلعان بانكىلەرگە جابامىز.

قىزاناق پەن قىزاناق ونىمدەرىنىڭ ەمدىك قاسيەتى مەن ادامعا پايدالى جاقتارى.

قازاقستان جەرى ءار ءتۇرلى تابيعي جاعدايدا ورماندى، دالالى، تاۋلى ايماقتان تۇرادى. مىنە، وسىنداي ۇلانعايىر ولكەمىزدە الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەر وسەدى. قاي زاماندا بولماسىن، ادامزات بالاسى وسىمدىك ونىمدەرىنىڭ تاعامدىق جاعىن عانا ەمەس، ەمدىك، شيپالىق جاعىنا دا كوڭىل بولگەن. سونىڭ ءبىرى - قىزاناق.

قىزاناقتىڭ قۇرامى ۆ1، ۆ2، ۆ5، ۆ6 جانە ا، ە، س سياقتى دارۋمەندەرگە باي. قىزاناقتى ۇنەمى پايدالانا وتىرىپ، يممۋندىق جۇيەنى نىعايتىپ، جۇرەك قىزمەتىن جاقسارتىپ، اس قورىتۋدى رەتتەپ، حولەستەريندى ازايتۋعا بولادى.
پسورياز، ەكزەما سياقتى ءتۇرلى تەرى اۋرۋلارى كەزىندە كۇنىنە قىزاناقتىڭ، كەم دەگەندە بىرەۋىن جەۋ كەرەك. سودان كەيىن تەرىدە وڭ وزگەرىس بولادى. 
قىشقىلدىلىعى تومەن گاستريت جانە اسقازان جاراسى كەزىندە كۇندە جاڭا پىسكەن قىزاناق شىرىنىن تۇز قوسپاي ىشۋگە بولادى. ونى كۇنىنە ءۇش رەت، جارتى ستاقاننان تاماقتان كەيىن قولدانۋ قاجەت. ەمدەۋ كۋرسى ەكى اپتاعا سوزىلادى.
جاڭا پىسكەن قىزاناق راسيونىڭىزعا ەنگىزىلگەن بولسا، كۇيزەلىس جانە ناشار كوڭىل كۇيدى وڭاي ەڭسەرۋگە بولادى. قىزاناقتىڭ قۇرامىندا سەروتونين، ياعني، باقىت گورمونى بار. وسى گورمون جەتكىلىكتى مولشەردە بولىنبەگەن جاعدايدا ادام كۇيزەلىستىك كۇيگە تەز تۇسەدى. سوندىقتان، قىزاناق جۇكتى ايەلدەر ءۇشىن وتە پايدالى.
قىزاناق كاتاراكتانىڭ الدىن الادى. ەگەر قىزاناقتى ءسۇيىپ جەسەڭىز، كوزىڭىز جاس ۇلعايعاندا پايدا بولاتىن كاتاراكتادان قورعايدى. ويتكەنى، قىزاناقتىڭ قۇرامىندا ۆ2، ريبوفلاۆين دارۋمەندەرى بار. ال ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ماماندار بۇل دارۋمەندەردى قولداناتىن ادامدار كوز اۋرۋىنىڭ وسى تۇرىنەن زارداپ شەكپەيتىندەرىنە كوز جەتكىزگەن.
قىزاناقتىڭ قۇرامىندا بەتا-كاروتيننىڭ كوپ بولۋىنا بايلانىستى قىزاناقتى تاعامداردى ءجيى قولداناتىندار كوزدەرىنىڭ وتكىرلىگىمەن ماقتانا الادى.

قىزاناق شىرىنى - قۇرامىندا كراحمال جانە كونسەنترانتتى قانت بولماسا، ەڭ پايدالى ءارى قۇنارلى. قوسپاسى جوق سۋسىن قۇرامىندا ماگنيي، كالسيي، ناتريي، مينەرالدى زاتتار، ا،ۆ،س،ك،رر دارۋمەندەرى جانە شىرىن الما، ليمون، قىمىزدىق قىشقىلى بار. جازدا بۇل سۋسىن ءشول قاندىرسا، قىس مەزگىلىندە بويداعى تەمپەراتۋرانى ءبىر قالىپتا ۇستاۋعا ىقپال ەتەدى. شىرىن جۇرەك قانتامىرلارى مەن بويداعى قان اينالىم جۇمىسىن جاقسارتادى. اعزاداعى زياندى قالدىقتاردى سىرتقا شىعارادى. تەرى قاباتىن جۇمسارتىپ، شاش، تىرناق وسىمىنە تىكەلەي ىقپال ەتەدى. قىزاناق پەن ونىڭ شىرىنىنىڭ قۇرامىندا ليكوپين بار. ول اعزانى زياندى ىسىك اۋرۋلارىنىڭ تالشىقتارىنان قورعايدى. سونداي-اق، قىزاناق شىرىنى سەمىزدىككە جول بەرمەيدى. قىزاناق شىرىنى انەميا، كوز اۋرۋلارى، جۇيكە اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى. الايدا، قايناتىلعان نەمەسە كونسەرۆانتتى قىزاناق شىرىنىنىڭ پايداسىنا قاراعاندا، زيانى كوبىرەك. ونى كوپ مولشەردە پايدالانۋ ءوت جانە باۋىر جولدارىندا تاستاردىڭ جينالۋىنا جول بەرەدى. سوندىقتان دا، جارامدىلىق مەرزىمى ءۇش ايدان اساتىن شىنى ىدىستاعى قىزاناق شىرىنىنا كوپ اۋەستەنە بەرمەڭىز. اسقازان اۋرۋلارىنا شالدىققان جاندارعا قىزاناق شىرىنىن كوپ مولشەردە قولدانۋعا بولمايدى. اسىرەسە، اسقازان جاراسى، گاستريت، پانكرەاتيت اۋرۋلارىمەن اۋىراتىن جاندار ءۇشىن قىزاناق شىرىنى ءقاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. قىزاناق شىرىنىن ۇيدە جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن قىپ-قىزىل بولىپ پىسكەن، قاتتى قىزاناقتاردى جۋىپ، ونى سىرتقى قاباتىنان اجىراتىپ الىڭىز. ەكىگە ءبولىپ، شىرىنسىققىشتان وتكىزىڭىز. دايىن شىرىنعا ءبىر ءشاي قاسىق تۇز قوسىپ، ونى 10-15 مينۋتتان كەيىن پايدالانۋعا بولادى. سونداي-اق، قىزاناقپەن بىرگە شىرىنسىققىشقا الما، ليمون، اسقاباق، ءسابىز قوسۋعا بولادى. ارالاسقان شىرىن دا پايدالى كەلەدى. كۇندەلىكتى تاڭەرتەڭ جانە ۇيىقتار الدىندا 1 ستاقان قىزاناق شىرىنىن ىشكەن ابزال. تاڭەرتەڭ شىرىن ادام بويىنا سەرگەكتىك بىتىرسە، كەشكىلىك جانعا تىنىشتىق سىيلايدى. قىزاناق شىرىنىن اس الدىندا دا ىشۋگە بولادى. الايدا، ونى قۇرامىندا كوپ مولشەردە اقۋىز كەزدەسەتىن تاعامدارمەن ارالاستىرماعان ءجون. 

قورىتىندى

ادام بالاسى اقىلى مەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جابايى وسىمدىكتەردەن تۇقىم الىپ 20 مىڭنان استام مادەني وسىمدىكتەردى قولدان ءوسىرىپ شىعاردى. ءسويتىپ قازىرگى كەزدە ولار ادامنىڭ يگىلىگىنە اينالدى.
ەرتە زاماننان-اق اتا-بابالارىمىز دارىلىك وسىمدىكتەردى تاني ءبىلىپ، ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن جانە ءتيىمدى پايدالانۋ جولدارىن ءوز تاجىريبەلەرىنەن وتكىزگەن.

وسىنداي عاسىرلار بويى تاجىريبەدەن ءوتىپ سۇرىپتالا كەلىپ، ادام بالاسىنا وراسان زور پايداسىن تيگىزەتىن قاراپايىم ءوز اۋلامىزدا نەمەسە اۋىل ماڭىندا، ۇيدە وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردى نەگە پايدالانباسقا؟ سونىڭ ءبىرى - قىزاناق. قىزناقتى ءوز اۋلامىزدا ەگىپ ونى كۇتىپ نەگە ونىڭ جەمىسىن جەمەسكە! قايناتساڭ - توماتىڭ، تۋراساڭ - سالاتىڭ. جەسەڭ - تاماعىڭ! بولاتىن قىزاناقتى نەگە  پايدالانباسقا. قازىرگى كەزدە قىزاناقتان نەشە ءتۇرلى ونىمدەر الۋعا بولادى. قىسقا نەشە ءتۇرلى ازىق دايىنداۋعا بولادى. سوندىقتان اتا - بابامىز "قولدا باردىڭ ءقادىرىن-بىل" دەپ بەكەر ايتپاعان.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ق 74 قۇلجابايەۆا گ.ءا.؛«وسىمدىكتەر الەمى» وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەنى، كوكونىستەر: ديداكتيكالىق ماتەريال.- الماتى، 2011. - 16 ب
2. www. kk.wikipedia. kz
3. www. massaget.kz
4. شاڭىراق: ءۇي-تۇرمىستىق ەنسيكلوپەدياسى. الماتى: قاز.سوۆ.ەنسيكل.

---