InfoHub Logo

“قىزىل كىتاپتا” دۇنيەجۇزىندە جوعالىپ كەتۋ ءقاۋپى بار ەرەكشە قورعالاتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر جازىلعان. كىتاپتا ەرەكشە قورعالاتىن وسىمدىك مەن جانۋار اتاۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ قازىرگى سانى مەن جاعدايى دا كورسەتىلەدى. “قىزىل كىتاپقا” ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ەرەكشە قورعالۋى كەرەك. ءار ەلدىڭ ءوز “قىزىل كىتابى” بار. كەي مەملەكەتتە بۇل كىتاپ زاڭ قۇجاتى تۇرىندە قولدانىلادى، ياعني وندا جازىلعان جانۋار مەن وسىمدىكتى بۇلدىرسە، قىلمىسكەردىڭ قالاي جازالاناتىنى دا بەكىتىلگەن. قىزىل كىتاپتىڭ قارا، قىزىل، سارى، جاسىل، سۇر جانە اق ءتۇستى بەتتەرى بار. قارا بەتتەردە جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ جويىلىپ كەتكەن تۇرلەردىڭ ءتىزىمى بەرىلەدى. مىسالى، ەندى عالامشارىمىزدا تەڭىز سيىرى جوق. قىزىل بەتتەردە جويىلۋ ءقاۋپى بار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ءتىزىمى بەرىلەدى.

“قىزىل كىتاپقا” ەنگەن جانۋارلار:

قىزىل قاسقىر-قازاقستان اۋماعىندا جويىلىپ كەتكەن ءتۇر. قىزىل كىتاپقا ەنگەن بۇل جىرتقىش تيان-شان مەن التايدىڭ بيىك جوتالارىندا تاراعان. قىزىل قاسقىر نەگىزىنەن تاۋدىڭ جوعارعى بەلدەۋىنىڭ جارتاستى شاتقالدارىندا، ءسۋبالپى جانە ءالپى شالعىندىقتاردا، سىرتتار، ءۇستىرت ءتارىزدى تاۋلى دالالى جانە ورماندى ۋچاسكەلەردە، اسىرەسە تەڭىز دەڭگەيىنەن 2500-4000 م بيىكتىكتە مەكەندەيدى. قاسقىردىڭ بۇل ءتۇرى بارلىق جەردە وتە سيرەك كەزدەسەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا بىرنەشە رەت تارباعاتاي مەن جوڭعار الاتاۋىندا تابىلعان. ءبىراق، سوڭعى 40 جىلدا رەسپۋبليكا اۋماعىندا وسى جانۋاردىڭ بىردە-بىر كەزدەسۋى تىركەلمەگەن(ۋيكيپەديادان الىنعان)

قابىلان - بۇل ءتۇر وتە سيرەك كەزدەسەتىن جىرتقىش. قابىلاندار ءتۇرلى تيپتەگى شولدەردە مەكەندەيدى. جانە ولار تروپيكتىك جانە سۋبتروپيكتىك ايماقتارداعى ورمانداردا، تاۋ بەتكەيلەرىندە، جازىق دالالار مەن ساۆاننادا، وزەن بويىنداعى توعايلاردا تىرشىلىك ەتەدى. قابىلان قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان اۋماعىندا جوعالىپ كەتۋ شەگىنە جەتتى، مۇمكىن جوعالىپ تا كەتتى(ۋيكيپەديادان الىنعان)

شاعىل مىسىعى - قازاقستاننىڭ جانۋارلار الەمىندە كەزدەسەتىن سانى از، سيرەك ءتۇر.  شاعىل مىسىعى قازاقستاندا ماڭعىشلاق تۇبەگىندە جانە ۇستىرتتە تاراعان. بۇل مىسىق قارىنجارىق جانە سام قۇمدارىندا ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن. سونداي-اق، بارلىق قىزىلقۇمدى سولتۇستىكتەن سىردارياعا دەيىنگى اۋماقتى مەكەندەيدى. شاعىل مىسىعىنىڭ قازاقستانداعى تارالۋ ايماعى وڭتۇستىكتىڭ قۇمدى ءشولىن الىپ جاتىر. ولار كوبىنە قۇمدى شولدەردى، اسىرەسە قىراتتى، بەلەستى، نەگىزىنەن بەكىتىلگەن قۇمداردا مەكەندەيدى. قازاقستاندا ناقتى سانى بەلگىسىز (ۋيكيپەديادان الىنعان)

قالقان اسايمۇسا - قازاقستاندا سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر، ءوزىنىڭ تارالۋ ايماعى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك شەكاراسىندا وسەدى. قىرعىز الاتاۋىنىڭ باتىس بولىگىندە – مەركە جانە قايىندى تاۋ سايلارىنىڭ باۋرايلارىندا كەزدەسەدى. بۇتا بيىكتىگى 3 مەترگە دەيىن، جاپىراق پىشىندەرى ءار ءتۇرلى جانە كوپتەگەن اقشىل قىزعىلت تۇتىك ءتارىزدى گۇلدەرى قالقان ءتارىزدى گۇل شوعىرىنا جينالعان. بۇتاقتارى ەرەكشە – قابىعى التىعا بولىنگەن ۇزىنشاق قابىرعالى(ۋيكيپەديادان الىنعان)

شولپاشاش ءسۇمبىلى - قازاقستاندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. جەكەلەگەن وقشاۋ پوپۋلياسيالارى جوڭعار الاتاۋى، سولتۇستىك جانە باتىس تيان-شاندا كەزدەسەدى. كولەڭكەلى ىلعالدى ىزبەستى جانە سارقىراماعا جاقىن، جىلعالار جاعالاۋىنداعى تاۋ جىنىستارى شاتقالدارىندا وسەدى(ۋيكيپەديادان الىنعان)

سارى لاپىز-لاپىزدار تۇقىمداسىنا جاتاتىن قازاقستاندا سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. اندا-ساندا تەك باتىس تيان-شاندا (تالاس الاتاۋ، قارجانتاۋ مەن ۋگام جوتالارى) كەزدەسەدى، مۇندا ونىڭ تارالۋ ايماعىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسى وتەدى (ۋيكيپەديادان الىنعان)

ارينە، مەن تەك 3 جانۋاردى مەن 3 وسىمدىك تالدادىم، ءبىراق 'قىزىل كىتاپتا' وسىنداي سياقتى، سيرەك كەزدەسەتىن جانۋار مەن وسىمدىك وتە كوپ! قىزىل كىتاپپەن تولىق تانىسۋعا شاقىرامىن!سيرەك جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردى قورعايىق!

كەنەسوۆ باعلان

---