قىزىل كىتاپقا ەنگەن وسىمدىكتەر
“قىزىل كىتاپتا” دۇنيەجۇزىندە جوعالىپ كەتۋ ءقاۋپى بار ەرەكشە قورعالاتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر جازىلعان. كىتاپتا ەرەكشە قورعالاتىن وسىمدىك مەن جانۋار اتاۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ قازىرگى سانى مەن جاعدايى دا كورسەتىلەدى. “قىزىل كىتاپقا” ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ەرەكشە قورعالۋى كەرەك.
“قىزىل كىتاپتا” حالىقارالىق، ۇلتتىق نەمەسە اۋداندىق بولىپ بولىنەدى. ءار ەلدىڭ ءوز “قىزىل كىتابى” بار. كەي مەملەكەتتە بۇل كىتاپ زاڭ قۇجاتى تۇرىندە قولدانىلادى، ياعني وندا جازىلعان جانۋار مەن وسىمدىكتى بۇلدىرسە، قىلمىسكەردىڭ قالاي جازالاناتىنى دا بەكىتىلگەن.
قىزىل كىتاپتىڭ قارا، قىزىل، سارى، جاسىل، سۇر جانە اق ءتۇستى بەتتەرى بار. قارا بەتتەردە جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ جويىلىپ كەتكەن تۇرلەردىڭ ءتىزىمى بەرىلەدى. مىسالى، ەندى عالامشارىمىزدا تەڭىز سيىرى جوق. قىزىل بەتتەردە جويىلۋ ءقاۋپى بار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ءتىزىمى بەرىلەدى. عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا جۋىق ارادا ءىلبىس نەمەس قار بارىسى سەكىلدى جانۋارلار الەمىنىڭ ءبىر وكىلىن جوعالتىپ الۋ قاۋپىندە تۇرمىز. “قىزىل كىتاپتىڭ” سارى بەتتەرىندە سانى تەز ازايىپ بارا جاتقان جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن. مىسالى، اق ايۋلار نەمەسە قوقيقازدار. اق بەتتەرىندە قاشاندا سانى از بولىپ كەلگەن جانۋارلار ءتىزىمى بەرىلگەن. مىسالى، كوك كيت. سۇر بەتتەرىندە تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنا قول جەتكىزىلمەگەن تۇرلەر ءتىزىمى. وعان وراسان جىلان – اناكوندالار جاتادى. جاسىل بەتتەردە جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنەن امان قالعان جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ءتىزىم بەرىلگەن. مىسالى، قۇندىز.
قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ومىرتقالىلاردىڭ 129 ءتۇرى، بالىق پەن دوڭگەلەك اۋىزدىلاردىڭ 18 ءتۇرى، 3 قوسمەكەندى، 10 باۋىرىمەن جورعالاۋشى، سونىمەن قاتار قۇستىڭ 58 ءتۇرى، 40 سۇتقورەكتى جانۋار ەنگەن.
سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا وسىمدىكتەردىڭ 373 ءتۇرى مەن ساڭىراۋقۇلاقتىڭ 13 ءتۇرى جانە 1 قىنا ەنگەن.
قازاقستان ماڭىندا ەرەكشە قورعالاتىن وسىمدىكتەردىڭ ءتىزىمىن ۇسىنامىز:
“قىزىل كىتاپقا” ەنگەن وسىمدىكتەر
| № | وسىمدىكتەردىڭ اتاۋى | وسىمدىكتەردىڭ عىلىمي اتاۋى | تۇقىمداسى |
|---|---|---|---|
| 1 | قالقان اسايمۇسا | Abelia corymbosa | ۇشقاتتار تۇقىمداسى |
| 2 | كادىمگى ورىك | Armeniaca vulgaris | راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 3 | شولپانشاش ءسۇمبىلى | Adiantum capillus-veneris | سۇمبىلدەر تۇقىمداسى |
| 4 | كوكتەم جانارگ ۇلى | Adonis vernalis | سارعالداقتار تۇقىمداسى |
| 5 | لينچيەۆسكيي كەمپىرشوبى | Acantholimon linczevskii | كەرمەك تۇقىمداسى |
| 6 | ءىرى جاپىراقتى الكور | Mediasia macrophylla | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 7 | ءاققاڭباقتۇستى اللوحرۋزا | Allochrusa gypsophiloides | قالامپىرلار تۇقىمداسى |
| 8 | جۇمىر بوزتۇك | Anaphalis racemifera | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 9 | كورولكوۆ شايانوتى | Arum korolkowii | شايانوتتار تۇقىمداسى |
| 10 | مياجاپىراق تاسپا | Astragalus glycyphyllos | بۇرشاق تۇقىمداسى |
| 11 | شەگىرشىنجاپىراق تاسجاڭعاق | Aflatunia ulmifolia | راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 12 | ىلە ءبورىقاراقاتى | Berberis iliensis | ءبورىقاراقات تۇقىمداسى |
| 13 | ءىرى گۇلدى شولپانكەبىس | Cypripedium macranthon | سۇيسىندەر تۇقىمداسى |
| 14 | سەكپىل شولپانكەبىس | Cypripedium gauttatum | سۇيسىندەر تۇقىمداسى |
| 15 | سارى لاپىز | Colchicum luteum | مەلانتيا تۇقىمداسى |
| 16 | كەسسەلرينگ لاپىزى | Colchicum kesselringii | مەلانتيا تۇقىمداسى |
| 17 | كووپمان وگەيبۇتاسى | Euonymus koopmannii | وگەيبۇتالار تۇقىمداسى |
| 18 | قىزىل قايىڭ | Betula kirghisorum | قايىڭدار تۇقىمداسى |
| 19 | تالاس قايىڭى | Betula talassica | قايىڭدار تۇقىمداسى |
| 20 | يارمولەنكو قايىڭى | Betula jarmolenkoana | قايىڭدار تۇقىمداسى |
| 21 | تالاس ءبارپىسى | Aconitum talassicum | سارعالداقتار تۇقىمداسى |
| 22 | قارشىل شۇيگىنشوپ | Valeriana chionophila | شۇيگىنشوپتەر تۇقىمداسى |
| 23 | تۇركىستان گۇلكەكىرەسى | Centaurea turkestanica | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 24 | كادىمگى ءجۇزىم | Vitis vinifera | ءجۇزىم تۇقىمداسى |
| 25 | ۆيتاليي شومىشگ ۇلى | Aquilegia vitalii | سارعالداقتار تۇقىمداسى |
| 26 | شىلىم | Trapa natans | روگۋلنيك تۇقىمداسى |
| 27 | التاي قاسقىرجيدەگى | Daphne altaica | تيمەلەيالار تۇقىمداسى |
| 28 | التاي تورسىلداعى | Gymnospermium altaicum | ءبورىقاراقات تۇقىمداسى |
| 29 | قابىقتى جالىنگۇل | Coronaria coriacea | قالامپىرلار تۇقىمداسى |
| 30 | پوپوۆ قازجۋاسى | Gagea neo-popovii | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 31 | ءالپى ديفازيسترۋمى | Diphasiastrum alpinum | شوقپارباستار تۇقىمداسى |
| 32 | قار ءداۋاياعى | Macropodium nivale | ايقىشگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 33 | باتپاق جىلانتامىرى | Epipactis palustris | سۇيسىندەر تۇقىمداسى |
| 34 | كادىمگى ەمەن | Quercus robur | شامشاتىر تۇقىمداسى |
| 35 | سارعىلت ءسارىباسشوپ | Erysimum croceum | ايقىشگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 36 | ىلە ءۇشقاتى | Lonicera iliensis | ۇشقاتتار تۇقىمداسى |
| 37 | قاراتاۋ ۇشقاتى | Lonicera karataviensis | ۇشقاتتار تۇقىمداسى |
| 38 | قاراتاۋ جىلانباسى | Dracocephalum karataviense | ەرىنگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 39 | كاۋفمان يرەكجاپىراعى | Ikonnikowia kaufmanniana | كەرمەك تۇقىمداسى |
| 40 | كولپاكوۆسكيي يريدوديكتيۋمى | Iridodictyum kolpakowskianum | قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسى |
| 41 | ءسىبىر قاندىعى | Erythronium sibircum | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 42 | كراشەننيكوۆ سارتۇتىگى | Cancriniella kraschennikovii | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 43 | كاۆكاز تاۋتاعانى | Celtis caucasica | تاۋتاعاندار تۇقىمداسى |
| 44 | البەرت قۇرتقاشاشى | Iris alberti | قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسى |
| 45 | بۇعى مۇگى نەمەسە ياگەل | Cladina rangiferina | كلادينا تۇقىمداسى |
| 46 | قاۋىرسىندى قاۋ | Stipa pennata | استىق تۇقىمداسى |
| 47 | سارعىش سارانا | Hemerocallis lilo-asphodelus | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 48 | اق تۇڭعيىق | Nymphaea alba | تۇڭعيىقتار تۇقىمداسى |
| 49 | ءىرىجاپىراق كوبەنقۇيرىق | Cousinia grandifolia | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 50 | مىڭجىلقى كوبەنقۇيرىعى | Cousina mindschelkensis | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 51 | مۇشكەتوۆ تۇيەسىڭىرى | Atraphaxis muschketowii | تاراندار تۇقىمداسى |
| 51 | مامىر قىڭجىگ ۇلى | Convallaria majalis | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 52 | تاماشا اسسۇتتىگەن | Prenanthes mira | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 53 | قاراتاۋ سەتەنى | Lepidolopha karatavica | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 54 | شاتتاۋىق نەمەسە كادىمگى ورمانجاڭعاق | Corylus avellana | قايىڭدار تۇقىمداسى |
| 55 | سيەۆەرسوۆ ءجالعانشولماساعى | Pseuderemostachys sewerzowii | ەرىنگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 56 | بۇيرا لالاگۇل | Lilium martagon | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 57 | قاراتاۋ جالعان بوزكىلەمى | Pseudosedum karatavicum | جاساڭشوپتەر تۇقىمداسى |
| 58 | جاڭعاقتى لوتوس | nelumbo nucifera | لوتوس تۇقىمداسى |
| 59 | افلاتۋن جۋاسى | Allium aflatunens | جۋا تۇقىمداسى |
| 60 | ءتۇپتى جۋا | Allium caespitosum | جۋا تۇقىمداسى |
| 61 | ۇساقتورلى جۋا | Allium microdictyon | جۋا تۇقىمداسى |
| 62 | تامىرلى جۋا | Allium polyrhizum | جۋا تۇقىمداسى |
| 63 | پىسكەم جۋاسى | Allium pskemense | جۋا تۇقىمداسى |
| 64 | سۋۆوروۆ جۋاسى | Allium suworowii | جۋا تۇقىمداسى |
| 65 | اقسارى جوڭىشقا | Medicago ochroleuca | بۇرشاق تۇقىمداسى |
| 66 | ماقسىر مارالتامىرى | Rhaponticum carthamoides | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 67 | الاسا دەستەگۇل | Merendera robusta | مەلانتيا تۇقىمداسى |
| 68 | پوپوۆ دەمبەتى | Mertensia popovii | ايلاۋىقتار تۇقىمداسى |
| 69 | لەدەبۋر بادامى | Amygdalus lebedouriana | راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 70 | زەراۆشان ارشاسى | Juniperus seravschanica | ساۋىراعاش تۇقىمداسى |
| 71 | ياروسلاۆ سۇتتىگەنى | Euphorbia yaroslavii | سۇتتىگەن تۇقىمداسى |
| 72 | زايسان لاقساسى | Echinops saissanicus | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 73 | قوقان سالپىسى | Morina kokanica | سالپىستار تۇقىمداسى |
| 74 | كادىمگى جۇمساقجەمىس | Malacocarpus crithmifolius | ادىراسپان تۇقىمداسى |
| 75 | ءىرى كەكىرەباس | Jurinea robusta | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 76 | جاپىراقسىز وراشىق | Epipogium aphyllum | سۇيسىندەر تۇقىمداسى |
| 77 | جەتىسۋ كۇرەڭكوكگ ۇلى نەمەسە قىزىل ادىراسپان | Niedzwedzkia semiretschenskia | بيگنونيا تۇقىمداسى |
| 78 | جابىسقاق قاندىاعاش | Alnus glutinosa | قايىڭدار تۇقىمداسى |
| 79 | كورىكتى ويراش | Ostrowskia magnifica | قوڭىراۋگۇل تۇقىمداسى |
| 80 | الماتى كەكىرەسى | Oxytropis almaatensis | بۇرشاق تۇقىمداسى |
| 81 | تالاس كەكىرەسى | Oxytropis talassica | بۇرشاق تۇقىمداسى |
| 82 | فۋكس بارماقتامىرى | Dactylorhiza fuchsii | سۇيسىندەر تۇقىمداسى |
| 83 | مينكۆيس ناۋرىزشەشەگى | Primula minkwiziae | ناۋرىزشەشەك تۇقىمداسى |
| 84 | فالكونەر ءباۋىرشوبى | Hepatica falconeri | سارعالداقتار تۇقىمداسى |
| 85 | سالدەگۇل تاۋشىمىلدىعى | Paeonia hybrida | تاۋشىمىلدىقتار تۇقىمداسى |
| 86 | كادىمگى تاۋشىمىلدىق | Paeonia anomala | تاۋشىمىلدىقتار تۇقىمداسى |
| 87 | كەللەر كەستەجۋسانى | Pyrethrum kellerii | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 88 | تاڭدامالى شوقپارباس | Huperzia selago | شوقپارباستار تۇقىمداسى |
| 89 | دارمەنە | Artemisia cina | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 90 | سارعىلت ءقۇندىزشوپ | Pulsatilla flavescens | سارعالداقتار تۇقىمداسى |
| 91 | اشىق ءقۇندىزشوپ | Pulsatilla patens | سارعالداقتار تۇقىمداسى |
| 92 | رەگەل تارباقايى | Rhaphidophyton regelii | الابۇتالار تۇقىمداسى |
| 93 | التاي راۋعاشى | Rheum altaicum | تاراندار تۇقىمداسى |
| 94 | ۆيتتروك راۋعاشى | Rheum wittrockii | تاراندار تۇقىمداسى |
| 95 | قىزعىلت سەمىزوت | Rhodiola rosea | جاساڭشوپتەر تۇقىمداسى |
| 96 | مايمۇر نەمەسە اقشىل سەكپىلگۇل | Fritillaria pallidiflora | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 97 | التاي تاۋتوبىلعىسى | Sibiraea altaiensis | راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 98 | يانچيەۆسكيي قاراقاتى | Ribes janczewskii | قارلىعاندار تۇقىمداسى |
| 99 | قاتپارلى ءشۇبارشوپ | Saussurea involucrata | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 100 | شرەنك ءتوبىلعىتۇسى | Spiraeanthus schrenkianus | راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 101 | پياتايەۆا سەرتەبەسى | tanacetopsis pjataevae | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 102 | بەرىكقارا تەرەگى | Populus berkarensis | تالدار تۇقىمداسى |
| 103 | توراڭعى | Populus pruinosa | تالدار تۇقىمداسى |
| 104 | البەرت قىزعالداعى | Tulipa alberti | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 105 | جاۋقازىن نەمەسە بايشەشەك | Tulipa biebersteiniana | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 106 | بورششوۆ قىزعالداعى | Tulipa borszczowii | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 107 | گرەيگ قىزعالداعى | Tulipa greigii | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 108 | زينايدا قىزعالداعى | Tulipa zenaidae | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 109 | كاۋفمان قىزعالداعى | Tulipa kaufmanniana | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 110 | كولپاكوۆسكيي قىزعالداعى | Tulipa kolpakowskiana | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 111 | قىسقا اتالىق قىزعالداعى | Tulipa brachystemon | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 112 | لەمان قىزعالداعى | Tulipa lehmanniana | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 113 | داراگۇلدەر قىزعالداعى | Tulipa uniflora | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 114 | وستروۆسكيي قىزعالداعى | Tulipa ostrowskiana | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 115 | كەش قىزعالداق | Tulipa tarda | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 116 | جاتاعان قىزعالداق | Tulipa patens | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 117 | الاكۇلتە قىزعالداعى | Tulipa heteropetala | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 118 | رەگەل قىزعالداعى | Tulipa regelii | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 119 | كۇماندى قىزعالداعى | Tulipa dubia | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 120 | شىمعان قىزعالداعى | Tulipa tschimganica | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 121 | شرەنك قىزعالداعى | Tulipa schrenkii | لالاگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 122 | سيەۆەرسوۆ قاراقاباعى | Ungernia sewerzowii | اماريلليستەر تۇقىمداسى |
| 123 | كادىمگى پىستا | Pistacia vera | سۋماحتار تۇقىمداسى |
| 124 | اقجولاق ساسىر | Ferula leucographa | شاتىرشاگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 125 | سەمەنوۆ ءايدارشوبى | Corydalis semenovii | كوگىلدىر تۇقىمداسى |
| 126 | جاۋقازىن نەمەسە الاتاۋ بايشەشەگى | Crocus alataevixus | قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسى |
| 127 | كورولكوۆ بايشەشەگى | Crocus korolkowii | قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسى |
| 128 | ءتۇبىرلى ءتوماعاشوپ | Scutellaria subcaespitosa | ەرىنگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 129 | تاۋقالۋەن | Schmalhausenia nidulans | كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 130 | كۋلتياسوۆ باتانى | Schrenkia kultiassovii | شاتىرشاگۇلدىلەر تۇقىمداسى |
| 131 | يتكۇشالا | Eminium lehmannii | اروينيكتەر تۇقىمداسى |
| 132 | يلاريا شىرىشى | Eremurus hilariae | اسفودەل تۇقىمداسى |
| 133 | الماتى شيقىلداعى | Juno almaatensis | قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسى |
| 134 | كوكشىل شيقىلداق | Juno coerulea | قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسى |
| 135 | كۋشاكيەۆيچ شيقىلداعى | Juno kuschakewiczii | قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسى |
| 136 | ءسۇيسىن شيقىلداعى | Juno orchioides | قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسى |
| 137 | نەدزۆەسيا الماسى | Malus niedzwetzkyana | راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 138 | سيۆەرس الماسى | Malus sieversii | راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسى |
| 139 | سوعدى شاعانى | Fraxinus sogdiana | شاعان تۇقىمداسى |
You Might Also Like
-
تاۋشۇمىلدەك (پيون ۋكلونيايۋششييسيا، Paeonia anomala L.) — بيىكتىگى 1 مەترگە جۋىق، كوپ جىلدىق، ءشوپ تەكتەس وسىمدىك. تامىرى — ءىرى، قوڭىر ءتۇستى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ سالماعى 5-6 كيلوگرامعا دەيىن جەت...
-
بيىل قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىمىزگە 30 جىل تولادى. بۇل –قايتا جاڭعىرعان قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ، اتا-بابالارىمىز اڭساعان ازاتتىقتىڭ تۇعىرى نىعايا تۇسكەنىن ايگىلەيتىن ماڭىزدى بەلەس. تاريح تۇرعىسىنان ...
