InfoHub Logo

قىزىقۇمنىڭ كىندىگىندە وتىرعان مۇسىركەپ تۇيەشى الپىستان اسقان وسىناۋ ءومىر جولىنىڭ ءدال بۇگىن قيىن ءبىر تىعىرىققا تىرەلگەنىن ىشتەي سەزدى، ايتسە دە الداعى تاعدىرى، تىرشىلىگى الاي-دۇلەي داۋىلعا ۇشىراعان قۇم سۇرلەۋىندەي مۇلدە كومەسكىلەنىپ، ءتىپتى جوعالىپ كەتەتىنىن ازىرگە بولجاپ بىلە قويمادى.

ءازازىل اشۋ كوتەرىپ كەتتى. قورجىن تامنىڭ جامان ەسىگىن سارت ۇرىپ جاۋىپ، قوس يىعىنىڭ ورتاسىنا باسىن سىڭىرە بۇكشيىپ سىرعاۋىل قاداعا بايلانىپ قازديعان قوسپاعىنا ەمپەڭدەي اياڭدادى. ارتىنشا ۇيدەن ۇجىم ديرەكتورى امىرشە شىقتى، قۋىقتاي شي بارقىت شالبارىنىڭ شاڭىن قاققىشتاپ، قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ، اناداي جەردەگى قۇمدا جۇرەتىن ۆەزدەحودقا بەتتەدى. قۇنجىڭداپ كەتىپ بارا جاتقان تۇيەشىگە بىردەمە دەگىسى كەپ قايىرىلىپ تۇردى دا، ءلام دەمەستەن «ءا» دەپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى. پاكەنە تامنان ءۇشىنشى بولىپ تۇيەشىلىكتى قايتسە دە الامىن دەپ ەسەك دامەمەن وپەكتەگەن ديرەكتوردىڭ شوفەرى قۇمباي كورىندى، باستىعىنىڭ شلياپاسىن ۇستاپ ءجۇر. «اشۋىڭىزدى باسىڭىز، باسەكە، وتىز جىل تۇيە سوڭىندا سالپاقتاعان ادامدا ءقايبىر مي قالدى دەيسىز، كەيىنشە تۇلىكتى قۋىپ اكەلىپ، ساناپ الامىن، — دەيدى داۋىستاپ، — بۇگىنشە ءسىزدى ورتالىققا جەتكىزىپ سالايىن». ءتورتىنشى بولىپ ەتەگىنە ءسۇرىنىپ تۇيەشىنىڭ كەمپىرى كورىنگەن، جانارى كۇنگە شاعىلىپ جاساۋراپ تۇردى-تۇردى دا، قويۋ شاڭ بوراتىپ شىعىسقا بەت العان باستىقتىڭ ماشيناسىن، باتىس بەتتەگى بۇلىم-بۇلىم قۇم جوتاسىنا بۇلك-بۇلك جەلىپ ءسىڭىپ بارا جاتقان شالىنىڭ قاراسىن شالدى. ەت جۇرەگى الدەبىر ايتىپ بولماس جامانشىلىقتى سەزگەندەي جانشىلا سوقتى، ارى-بەرىدەن اتقاقتاپ اۋزىنا تىعىلدى.

قۇم تەڭىزىنىڭ تولقىنىنا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ نەعايبىل جوقتىققا جۇتىلعان مۇسىركەپ ويلاعان: «بۇل ادامنىڭ ىشكى الەمىندە ءار قيلى جانۋارلار تىعىلىپ وتىرادى، كىسىنىڭ مىنەزىن كەلە-كەلە سولار يەمدەنەدى بالكىم، — دەپ. بىرەۋدىڭ ىشىندە مايمىل، بىرەۋدە جىلان، كەلەسىدە تۇلكى جاسىرىنعان. الگى باستىق مەنى «ماۋباس تۇيەسىڭ» دەپ بەكەرگە جەكىگەن جوق، ىشىمدە كىشىرەيگەن تۇيە جۇرسە — جۇرگەن شىعار. كۇندەردىڭ كۇنىندە يەسى قينالعان، قىستىققان كەزدە سول جاسىرىنىپ جاتقان جانۋارلار ويانىپ، باس كوتەرىپ، الگى كىسىنىڭ مىنەزىن مۇقىم وزگەرتىپ، وزىنشە يكەمدەپ اكەتەتىن سەكىلدى عوي». بۇل بىلەتىن امىرشەنىڭ ىشىندە بۇرىن ىلعي بۇلبۇل سايراپ، ماۋەلى باعى سىبدىرلاپ تۇراتىنداي ەدى، بۇگىن بايقاسا، بۇگىن ەمەس-اۋ، ءبىرازدان بەرى وزگەرىپ، سول ماۋەلى باعى بوزارىپ، جۇتاپ، جالاڭاشتانىپ بارا جاتقانداي ما؛ قۇيقىلجىعان بۇلبۇلدىڭ ورنىن قارقىلداعان قارعا اۋىستىرعانداي ما، ايتەۋىر بۇعان بەيمالىم جاعىمسىز، ىزۋ-قيقۋ مازاڭ ۇنگە تولىپ كەتىپتى. وتكەن جولى اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي شىلدەدە كەلىپ، داستارحانىنىڭ باسىندا قىمىرانىن ءىشىپ وتىرىپ جامان كىدىلەندى، رەڭى كوگىس تارتتى. قوپارىلا كۇرسىنىپ: «بۇل قارتايتتى عوي... قوي، بولماس، تۇستىكتىڭ قاتپا سيىرىمەن ءسۇت جوسپارىن ورىنداي الماسپىز، يت ولگەن ريازان وبلىسىنان اسىل تۇقىمدى وتىز سيىر ساتىپ العانبىز. ول جاقتىڭ سيىرلارى كىلەڭ جەلىنى جەر سىزعان مەشكەي، مەيمىلدەپ يىگىش، كىسى ءتىلىن تۇسىنگىش بولادى ەكەن». مۇسىركەپ تۇيەشى ىشىنەن: «باستىق مۇنى ايدالاداعى ماعان نەسىن جىر عىپ ايتىپ وتىر»، — دەپ تاڭ قالدى. امىرشە اڭگىمەسىن ارىگە جالعاي ءتۇستى: «سونىمەن ءارقايسىسى جەتى مىڭ سومنان، ۋداي قىمبات وتىز سيىردى ساتىپ العانبىز، وبالىنا نە كەرەك، ورىس اعايىندار شارت قاعاز بويىنشا ۆاگونعا تيەپ، اپتالىق جولدا جەمدەپ، كۇتىپ مىنا تۇرعان بەسارىق ستانسياسىنا جەتكىزىپ بەردى. ءوزىم وبلىستا ماشينانىڭ قوسىمشا بولشەگىن ىزدەپ جۇرگەنمىن. بايتۇگەلگە: «قابىلداپ ال، ۇجىمعا جەتكىز، كۇتىمگە قوي»، — دەپ، قاقساپ تاپسىرىپ كەتكەنمىن. ورىس اعايىندار ستانسيانىڭ باسىندا سيىرلاردى ساناپ تاپسىرىپتى، ۆەتتەحنيك بايتۇگەلدىڭ قولىنا شارت قاعازىن، پاسپورتىن ۇستاتىپتى: «تامىر، ارى قاراي ءوزىڭ جەتكىزىپ ال، — دەپتى. — مىناۋ ءار سيىردىڭ اتى، مىنەزى، نە ءىشىپ، نە جەيتىنى جازىلعان پاسپورتى؛ ىستىق كۇندە شاڭداق جولمەن ايداما، توعايعا جايما، جەر سىزعان جەلىنىنە كەنە جابىسادى، شەڭگەل تىرنايدى، سالقىن قورادا ۇستا، جەم-شوپتى تۋراپ، بۋلاپ بەر»، — دەپ وزدەرىنشە بىلگەن اقىلىن ايتىپ قايتىپ كەتەدى عوي. مەنىڭ جوعارى وقۋ ورنىن سىرتتاي ءبىتىرىپ كەلگەن ۆەتتەحنيگىم نە ىستەگەن. قاپەلىمدە سيىر تاسيتىن بيىك قاۋى بار جۇك ماشيناسىن تاپپايدى؛ ولاردىڭ ءبارى سىر بويىندا شوپتە جۇرگەن، اۋداننان جانە جاردەم سۇرامايدى. «ءا، قوي، اتام قازاق مالدى جايىپ ايداعان، تاس جولمەن تىرقىراتساق — وتىز كيلومەتر ىشكەرىدەگى ۇجىم ورتالىعىنا ءقازىر-اق جەتىپ بارامىز، قاعىڭدى المايدى»، — دەپ سيىرشىعا الگى جانۋارلاردى جەرمەن ايداۋعا جارلىق بەرگەن. ءوزى جەڭىل ماشينامەن، جەل جاعىمەن جۇيتكىتىپ وتكەن. قىرىق كۇن شىلدەنىڭ كۇنى جانىپ تۇرعان. اسفالتتىڭ قارا مايى ەرىپ، بالانىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلداپ جۇرگىزبەگەن سوڭ سيىرلاردى جولدان شىعارىپ تاستاقپەن قۋىپ ايداعان عوي. ارى-بەرىدەن مالدىڭ تۇياعى كەتىلىپ، كوزى كىرتيىپ، شولدەپ، قاتالاي باستاعان. ءولدىم-تالدىم دەپ داريانىڭ پانتون كوپىرىنە جەتكەندە، اسىل تۇقىمدى ءبىر سيىر تىراپاي اسىپتى. ءيىرىپ سۋعا قۇلاتقان ەكەن، داريانىڭ جىلىمشى قويمالجىڭ سۋىن يىسكەپ-يىسكەپ ىشپەپتى. «ءايدا» دەپ ارى قاراي تىقسىرا قۋىپتى. قويشى، ايتەۋىر، ىستىقتا قان قىسىمى ارتتى ما، الدە تۇستىكتىڭ اڭىزاق كەرىمسالىنا توتەپ بەرە المادى ما — ۇجىم ىرگەسىندەگى مال قوراسىنا جەتكەنشە تاعى ەكى سيىر ءولىپتى. اڭعال-ساڭعال قوراداعى بىلتىردان قالعان ەسكى ساڭىلتىردى الدىنا شاشىپتى، الگى جانۋارلار تاتىپ الماپتى، سوسىن ماڭگى ۆەتتەحنيك دالباسالاپ كوك جوڭىشقا، جانتاق ورىپ اكەلىپ شەتىنەن تۋراپ بەرىپتى، سونى تالعاجۋ ەتكەن سيىرلاردىڭ ءىشى كەتىپتى، جالقاقتاپ جانە ەكەۋى ءولىپتى. وبلىستان قوسىمشا بولشەكتەر، قۇرال-سايمان الىپ اۋىلعا كەلسەم، الگى مال دارىگەر مامانىم: «باسەكە، بەس سيىردى ءولتىرىپ الدىق، وزدەرى وتە ءالجۋاز، تۇككە تۇرعىسىز تۇلىك ەكەن، اكتىگە قول قويىڭىز»، — دەپ كوزى بوزارىپ الدىمدا وتىر. جەتى اتاسىنان جىبەرىپ، تۇك قويماي بوقتادىم، يت تەرىسىن باسىنا قاپتادىم، نە پايدا — ولەر سيىر ءولىپ تىندى — ەندىگىسىن نە قىلدى ەكەن، كورەيىن دەپ سيىر قوراعا بارسام، توبە شاشىم تىك تۇردى، سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، مۇسەكە، الگى جانۋارلار جەلىنى جەر سىزعان، مەيماناسى تاسىپ مەلدەكتەگەن اشا ءمۇيىز تۇلىك ەمەس، بەينە، ىشىنە سابان تىعىپ قويعان ءتىرى تۇلىپتار سەكىلدى، قابىرعاعا سۇيەنىپ، سىڭىرىنە ءىلىنىپ ازەر تۇر. قولمەن ىستەگەن ءىستى موينىمەن كوتەرەتىن زامان. الگى تىرلىگىمىزدى ەستىگەن اۋدان باسشىلارى ۆەتتەحنيك ەكەۋىمىزدى تالقىعا سالدى، جەر-جەبىرىمىزگە جەتتى، اي، ءبۇيتىپ باستىق بولىپ ىستەگەنشە مويىنعا قورجىن اسىپ دۇنيە كەزىپ، ەل اقتاپ كەتكەن تىنىش شىعار، ايتەۋىر، ەكەۋىمىزگە قاتاڭ سوگىس جاپسىردى. «ولىڭدەر، تىرىلىڭدەر — بەس سيىردىڭ ورنىن تولتىرىڭدار، انا ءتىرى تۇلىپتارىڭدى ەمدەپ، جەمدەپ قاتارعا قوسىڭدار»، — دەدى. باسقا تۇسكەن سوڭ باسپاقشىل، ۆەتتەحنيكتى كۇندىز-تۇنى سيىردىڭ قاسىنا قاراۋىل قىلىپ قويدىم دا، ءوزىم وسىلاي قاراي جونەلدىم. ءجون بىلەتىن اقساقال عوي، مىنا ءبىر قيىن تىعىرىقتان قۇتىلۋدىڭ جولىن ۇيرەتەر، قول ۇشىن بەرەر دەپ سىزگە ادەيى ات باسىن تىرەپ وتىرمىن»، — دەپ امىرشە ۇزىن ءسوزىن ءيىپ كەلتىرەدى عوي باياعى.

مۇسىركەپ تۇيەشى ايران-اسىر، اڭگىمەنىڭ تۇپ-توركىنىن ءتۇسىنىپ وتىرعان جوق. «قۇم ىشىندە از عانا تۇيەنى باعىپ، سىرت دۇنيەدەن مۇلدەم ماقۇرىم قالىپ جۇرگەن موجانتوپاي مالشىدان نەندەي اقىل شىعادى دەيسىڭ، بالام»، — دەپ سول جاعىنا جانتايماي ما. ءداپ مىنە وسى جەردە امىرشە بۇرىن-سوڭدى بۇل بايقاماعان، بىلمەگەن، سەزبەگەن مىنەز اشتى، اۋەلى بەت تەرىسى جىبىرلادى، ىشىنەن الدەبىر ماقۇلىق بوي كورسەتتى. «مۇسەكە، مىسىق پەن تىشقان ويىنىن ويناپ نەعىلامىز؟ — دەدى سىزدانىپ. — وتىز جىلدان بەرى تۇيە سوڭىندا ءجۇرىپ جەگەنىڭىز وركەش، ىشكەنىڭىز شۇبات، جىلىگىڭىز مايلى، قىزىلقۇمنىڭ بايپاتشاسى سەكىلدىسىز، ءبىزدىڭ دە ەرتەڭگى كۇننەن ءۇمىتىمىز بار، توق ەتەرى — جەكەمەنشىك تۇيەڭىزدىڭ بىرەۋىن بەرىڭىز، سوسىن كوكتەمگى بوتا ساناۋ كەزىندە الگى ماڭگى بولعىر ۆەتتەحنيك: «ءۇش-تورت بوتانى ەسەپكە قوسپاي، اكتىدەن تىس قالدىردىم، تۇيە تۇلىگى شىعىنسىز بولمايدى، ەرتەڭگى شىعىنعا زاپاس ساقتادىم، — دەگەن. سول ءۇش-تورت بوتانى تايلاق ەتىپ جاسىن ءوسىرىپ، اقپارداعى مال سانىنان شىعارا تۇرعايسىز. ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ ءوز قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسىماساق، سىرتتان ەشكىم كەلىپ جىرتىعىمىزدى جاماسپايدى، اقساقال»، — دەپ پىكىر كەلتەڭىندە سۋىپ قالعان كەسەسىن توڭكەردى.

سول مەزەتتە وسى مۇسىركەپكە الدىندا ءۇش بۇكتەلىپ مالداس قۇرىپ وتىرعان اۋىل باسشىسىنىڭ ىشىنەن وزگە ءبىر ماقۇلىق زارلەنە ىسقىرىپ، ايبات شەككەندەي ەلەستەگەنى. جانارىنا وزگە امىرشە، باسقا بولمىس شالىنعان. جامان تىتىركەنىپ ىشتەي جيىرىلعانى راس-تى. «شىراعىم، پايعامبار جاسىنا كەلىپ وتىرىپ وكىمەتتىڭ ءوز مالىن وزىنە ۇرلاپ وتكىزىپ كۇناعا باتا المايمىن، — دەگەن. — ءوزىمنىڭ جەلىنىن سوزىپ، ءسۇتىن شاي قاتىق قىلىپ وتىرعان ىنگەنىم بار، باسىڭا ءىس ءتۇسىپ كەلگەن ەكەنسىڭ — سونى بايلادىم، بەردىم، ماشيناڭا باس تا الىپ كەت، ال، وكىمەتتىڭ مالىن بۇتارلاپ بەرەكەسىن كەتىرىپ كۇناعا باتا المايمىن». «اۋ، اقساقال، الدىڭىزداعى تۇلىكتى ەشكىم ەشقايدا ارقالاپ الىپ كەتپەيدى، بارشا تىرلىك قاعاز جۇزىندە جۇرەدى، تەك ەكى-ۇش تايلاققا كوندىم... كەشتىم... كوشىردىم... ءوشىردىم دەپ قولىڭىزدى قويىپ، ءتىلحات بەرسەڭىز بولعانى». «جوق، شىراعىم، سەنەن قايتپاسا، اللادان قايتار، انا ىنگەنىمدى ال، وزگە مالعا كوز سۇعىن قاداي بەرمە، ءويتىپ ارام اس-سۋ ءىشىپ جۇرە المايمىن». «اۋ، اقساقال، وكىمەتتىڭ مالىن وزىڭىزگە يەمدەنىپ وتىرسىز با وسى؟ ەرەگىسسەم ءبارىن ساناپ الامىن، انا قۇمباي پىسىقتىڭ الدىنا سالامىن». «ونداي ونەرىڭدى ۋاعىندا كورسەتەرسىڭ». «اۋ، اقساقال»، — دەگەنى بولماسا سول جولى باستىق سۇمدىق قالشىلداپ-دىرىلدەپ جىن يەكتەگەن باقسىداي اشۋلاندى، ىشىندەگى سۋىق ماقۇلىق اۋزىنان اتقىپ شىعا ما، سەسپەي قاتىرىپ شىعا ما دەپ سەسكەنىپ ەدى، ايتەۋىر، قوسپاعىنا ءمىنىپ، قۇم ىشىنە قاشىپ قۇتىلدى. مالىن جايىپ، شارشاپ، دىڭكەلەپ كەشكىلىكتە ورالسا — ەسىك الدىندا ىنگەنى جوق، الگىلەر بۇرق-سارق ەتىپ، قايتا اينالىپ كەلىپ: «كەيىنشە قۇنىن اقشالاي قايتارامىز»، — دەسىپ، ماشيناعا باسىپ اكەتىپتى. «مەيلى، السا-السىن، جىرتىعىنا جاماۋ ەتسىن، — دەدى ىشتەي بۇل، — وسىمەن قۇتىلسام — اقسارباس قوي اتارمىن». ويتەتىن دە ءجونى بار. بۇل اۋىلداعى جالعىز امىرشە، انا اۋەلىلەۋ ۆەتتەحنيك قانا ەمەس-اۋ، وسى كۇنگى كۇللى جۇرت تۇيە تۇلىگى دەسە ەزۋىن قيعاشتاي سوزىپ؛ «زامانى وتكەن تۇلىك قوي»، — دەسىپ، ەسىركەپ-مۇسىركەپ قىر اينالىپ قاشادى. الگىدە باستىق «الدىنداعى تۇيەنى ساناپ الامىن، ورنىڭا قۇمباي جامپوزدى قويامىن»، — دەدى عوي، مۇنداي قوقان-لوقىنى تالاي ەستىگەن. تۇيەسىڭىر، قاڭباق، سەكسەۋىل وسكەن مەڭىرەۋ قۇم ىشىنە جۇرەگى داۋالاپ ەشكىم كەلمەي مە: الدە مالمەنەن مال بولىپ ماڭگىلەنىپ كەتەمىز دەي مە، ايتەۋىر، تۇيە باعۋعا جاستار جاعى جۇلقىنىپ شىقپايدى، جاڭا تۇيەشىنى تالدىرىپ كۇتە-كۇتە مۇنىڭ شىدامى تاۋسىلدى، سودان جاداعاشقا جاربيىپ ءمىنىپ، ەر باسىنا جۇمىرىن بايلاپ، قىپ-قىزىل شاعىر ىشىنە قايىرا سىڭەدى. بەينە، ۋاقىتتىڭ ءوزى قۇم بەتىنە قايماق بولىپ ۇيىپ قالعانداي جىلجىمايدى-اۋ، ەش جىلجىمايدى. تۇيە ۇستىندە كۇن جۇرەسىڭ، اي جۇرەسىڭ، جىل جۇرەسىڭ — اقىرىسىندا ەشتەڭەگە الاڭداماي، قىزىقپاي، كۇتپەي، ەمەكسىمەي، سەلت ەتپەي، جەر ۇستىندە اعىنى قاتتى وزەندەي وزگە تىرشىلىك بار-اۋ دەپ ويلانباي، تولعانباي ۋاقىت وزدىرۋعا ۇيرەنەسىڭ، ەتىڭ ولەدى. كوكجيەكتە كولەڭدەگەن سارى ساعىم باقي دۇنيەنىڭ كەرۋەنى سەكىلدى تىزبەكتەلىپ، جىلجىپ، اقىرىسىندا ءفاني جالعانعا اسىعىپ، الاسۇراتىنداي ما؛ ارادىك شالىناتىن ءشول تۇرعىنى — ءسىڭىرلى سەكسەۋىل جولاۋشى اداسىپ كەتپەسىن دەپ شانشىپ قويعان قاراقشى قاداعالاماي ما؛ جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىندا ال جاسىل، ال قىزىل، شيكىل، قان قىزىل تۇسكە بويالىپ تولقىندانىپ، بۇلىمدانىپ جاتقان الاپات جوتالار تاريحتىڭ كوشىن، كەرۋەنىن باۋىرىنا باسىپ جۇتىپ جاتا بەرەتىندەي مە، كوڭىل، بەينە، تاسپەن باستىرعانداي سەلت ەتپەي سەمە تۇسكەندەي مە، — تۇيەشىنىڭ وزىنشە سەزەتىنى، سىرتقى دۇنيەدەن قاعاجۋ قالىپ، مىنەزىنىڭ، ويىنىڭ، ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ مۇقىم وزگەرىپ بارا جاتقاندىعى ەدى. بۇرىن: «شىنىمەن قۇم ادامىنا ۇقساپ قۇرىپ بارامىن-اۋ، اماندىق-ساۋلىقتىڭ ماڭايىنداعى ءتورت اۋىز سوزدەن باسقانى ۇمىتىپ قالىپپىن-اۋ»، - دەپ ىشتەي تىكسىنەتىن، قورىناتىن، ەندى ول سەزىم دە جوعالىپتى. انا جولى گەولوگتاردىڭ الىپ ينەلىكتەي ۆەرتولەتىمەن بايتۇگەل كەلىپ ءتۇسىپ: «اقساقال، ءبىزدىڭ ەلىمىز اسپانعا ءۇش ادام مىنگەن كەمە ۇشىردى، الگى كەمە اسپاندى شىر كوبەلەك اينالىپ ۇشىپ جۇرەدى»، — دەپ ءماز بولىپ ايتىپ ەدى. كەلەسى جازدا تۇيە جۇندەۋمەن جانتالاسىپ ءجۇرىپ، سول ءۇش ازامات جەرگە قايىرا قوندى ما، الدە ءالى زىر قاعىپ ۇشىپ ءجۇر مە — سۇراۋعا ۇمىتىپ كەتىپتى. ەندىگىدە قاداپ سۇراپ ءبىلىپ الايىنشى: «ءاي، سونى بىلگەندە، ەستىگەندە ماعان كەلەر-كەتەرى بار ما، وزگە قيال ازدىق ەتە مە ماعان؟» — دەپ تاعى ىشتەي تىعىلادى. ۆەتتەحنيك بايتۇگەل جىل اياعىندا جولى ءتۇسىپ كەلگەندە: «مۇسەكە، ءسىزدى اعايىندارىڭىز قازاقشانى ۇمىتىپ قالىپتى، وتكەن-كەتكەنمەن تۇيەنىڭ تىلىمەن سويلەسەدى دەپ ءجۇر عوي، ءىشىڭىز پىسقاندا داۋىستاپ وقىرسىز»، — دەپ «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» ءتورت تومىن اكەلىپ بەرگەن ەدى، باسىنا جاستاپ ءجۇرىپ ءۇش مارتە وقىپ شىقتى. كەمپىرى ءبىر كۇنى ءتۇن ىشىندە بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ وياتىپ: «ويباي، قاقپاس، بۇرىن دا ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەس، اۋلەكى قيالي ەدىڭ، مىنا كىتاپتى وقىعالى «كانيزاك، پەرىنىڭ قىزى، حانزادا» دەپ ساندىراقتايتىن بولىپسىڭ»، — دەپ الگى كىتاپتاردى مازداعان وشاققا تىعىپ جىبەردى، قولى كۇيىپ قۇتقارا الماي قالدى... ۇلتانى كەۋىپ، ەتەك-جەڭىن جيىپ تارتىلىپ بارا جاتقان ارال تەڭىزى جاقتان ءتورت تاۋلىك بويىنا تۇزدى جەل تۇرىپ، كوزدى اشتىرماي تيتىقتاعانى ەسىندە. اۋەلگى اپتاپ اڭىزاققا ءىشىن تارتىپ ۇدەي سوققان سۇمقىل دۇلەي قوسىلعان سوڭ اسپان مەن جەر بوتقاداي ارالاسىپ، تىنىستى تارىلتىپ، عازاۋات مايدانى باستالعانداي اسەر ەتتى. سىرتقا شىعۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولدى. ءمىنىس قوسپاعى ءۇي ىرگەسىنە سۇلاي شوگىپ، موينىن قۇرىقتاي عىپ سوزىپ، بوزداپ جاتىپ الدى. مورجانىڭ ءىشى دە ءتورت تاۋلىككە سىڭسىدى. ساۋىنداعى ارۋانا بوتاسىن تانىماي، تالتىرەك قاقتى. داۋىل ءسال تولاستاعانداي بولعان سوڭ، تۇزگە شىعىپ، ولاي-بۇلاي قاراسا، ورىستەگى تۇيەلەرى باسى اۋعان جاعىنا بوسىپ، توز-توزى شىعىپ كەتىپتى. سۋسىن ىشسە، تاماق جەسە، سويلەسە اۋزىنداعى قىشىر-قىشىر قۇمنان قۇتىلمادى، جاتسا توسەگىنە تولادى، جۇرسە قوينى-قونىشىنان سۋسىلداي توگىلەدى، قايدا قاشسا دا «قورقىتتىڭ كورى دەمەكشى — اسپانعا ۇشسا دا، جەتى قابات جەر استىنا تۇسسە دە سۋسىلداعان، قىشىرلاعان، مەزى قىلعان، تىنىسىن تارىلتقان، جانارىنا ۇيمەلەگەن، تابالدىرىعىنان ەنتەلەگەن قۇم سۇرەڭىنەن، ءاي، قاشىپ قۇتىلا الماس. سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالماعان تۇيەلەرىن ىزدەپ كۇنشىلىك جەردەگى بۋرا، اتان باعاتىن دوسماعامبەتتىڭ ۇيىنە بۇيدا تارتىپ ەدى. قۇرداسى ۇيىندە مالداسىن قۇرىپ، اعاش توستاققا ناسىباي ۇگىپ، قۇنجىڭداپ وتىر ەكەن، مۇنى كورگەن بويدا توڭقالاڭداپ تۇرەگەلىپ، قول بەرىپ سالەمدەستى، تورىنە وزدىردى، سۋسىن ۇسىندى. قۇم بوراعان دوزاقتان قاجىڭقىراپ، دىڭكەسى جۇقارىپ جەتكەن قۇربىسىن بوگدە سوزبەن سەيىلتكىسى كەلدى مە، كىم ءبىلسىن، تاقاۋدا عانا قولىنا كەزدەيسوق پۋتيەۆكا ءتيىپ، الماتى ماڭىنداعى «الاتاۋ» شيپاجايىنا بارىپ، دەمالىپ قايتقانىن اڭگىمەلەدى. ءبىر جارىم تاۋلىك سەلكىلدەپ جەتكەن پويىزى دا، قويداي قۇجىناعان ماشيناسى دا، ءۇيدىڭ ۇستىنە ءۇي تۇرعىزعان شەبەرلىگى دە تاڭسىق ەمەس قوي. مۇسىركەپتىڭ، اسىرەسە تاڭ قالعانى — الگى دەمالىس جايى ورىن تەپكەن جىنىس تاۋدىڭ ىشىندە ءۇپ ەتكەن جەل بولمايتىنى، جىرا سايىندا بالانىڭ بەتىندەي سۇيكىمدى ورىك، الما ءپىسىپ، اياق استىنا توگىلىپ جاتاتىنى، شىبىن، ماسا، كوككەنە، ورمەكشى دەگەن مازاسىز جاندىكتەردىڭ ىزىم-عايىم جوعالعانى ەدى.

قادالىپ قايتالاپ سۇراعان. «الگى جەردە ءوللاھي-بىللاھي شىنىمەن شىبىن ۇشىراسپادى، تولقىنىن تاۋ-تاسقا ۇرىپ ساقىلداپ اعاتىن تەنتەك سۋى ءتىس سىندىرادى، قۇلاقشىنىما، ەتىگىمە ىلەسە جەتكەن قۇمى قۇرعىر وتىرعان، تۇرعان جەرىمە سۋسىلداپ توگىلىپ بەرەكەمدى الدى، — دەيدى دوسماعامبەت، — اق سەيسەپتى كەڭ توسەككە ۇستىمنەن قۇم سەبىلە بەرگەن سوڭ باس دارىگەر — اينالايىن ورىكتەي ادەمى كەلىنشەك، ادەيىلەپ استىما ماشينا بەرىپ، مونشاعا ءتۇسىرىپ الدى، حروم ەتىگىمدى، قۇلاقشىنىمدى شەشكىزىپ، جەڭىل باتەڭكە كيگىزدى، نەسىن ايتاسىڭ، بىلقىلداعان، ۇلپىلدەگەن توسەككە العاشقىدا ەتىم ۇيرەنبەي، پىسىناپ، بەرەكەم قاشتى، ۇيىقتاي المادىم، قايتقانشا اسىقتىم».

راس شىعار، مۇسىركەپ ءوزى كورمەگەن جەردى باسىپ، قاراتاۋ اسىپ، يت ولگەن قيىرداعى شىبىنسىز سايدا دەمالىپ كەلگەن قۇرداسىنىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق قويىپ وتىرىپ: «ەلى ازىناعان، قۇمى تۇتەگەن قىزىلقۇمنان وزگەشە جەر بار ەكەن-اۋ؟ — دەپ ىشتەي تولقىدى، كورگىسى كەلدى. — سوندا قالاي؟ شوقتاي ىستىق، كۇنسىز، ۇيىتقىعان ەلسىز، كوزدى اشقىزبايتىن تۇتەگەن قۇمسىز، تۇيەسىز تىنىش ۇيىقتاپ، ماۋە جەپ، سالقىن بۇلاقتىڭ سۋىن ءىشىپ، سايالى باقتا سەيىلدەپ عۇمىر كەشەتىن ءوزى قۇرالپى شالدار بولعانى ما؟ بالكىم، اڭىز عىپ ايتا بەرەتىن، پايعامبار جاسىنان اسىپ، ءجۇز جاسايتىن اقساقالدار سول ولكەدە كولبەڭدەپ ءورىپ جۇرگەن شىعار-اۋ!» جوعالىپ كەتكەن تۇيەلەرىن ىزدەپ تاۋىپ، قايىرا سۇركىلگە سالىپ قۋىپ كەلە جاتىپ تا، توبەقۇدىققا جەتىپ، بۇيدا تارتىپ، قوسپاعىن شوگەرگەندە دە، الگى دوسماعامبەت ايتقان «شىبىنسىز ساي، الما جەپ سەيىلدەپ جۇرگەن شالدار» جادىنان تەگى شىقپاي قويعانى. كوپكە دەيىن الگى توسىن سۋرەت، باسقا بوياۋ، وي سەرگىتەر تىرشىلىك تىنىسى، ادەمى تابيعات تۇسىنە كىرىپ قوبالجىتىپ ءجۇردى، كەيىنشە بەينەت جانشىپ ۇمىتىلىپ ۇلگەردى. الگىدە اجەپتاۋىر باستىق امىرشەنى سونشا رەنجىتۋدىڭ، ءتۇڭىلتۋدىڭ نە ورايى بار ەدى؟ ەبەلەكتىڭ تامىرىنداي جىڭىشكەرىپ جەتكەن كەزدە ايتقانىن ىستەي سالسا، ماقۇل دەسە اۋزى قيسايىپ قالماس تا. جۇيكەسىنىڭ جۇقارا-جۇقارا قاڭىلتىرعا اينالىپ بىتكەن جەرى، جىڭىشكەنىڭ ۇزارا-ۇزارا ۇزىلەر تۇسى وسى بولار، ءسىرا؟! اۋەلى وسىدان ءبىراز بۇرىن ەكى جىلدا ءبىر بوتالايتىن تۇيە تۇلىگى پايداسىز ەكەن، جىلىنا ەكى بالالايتىن توراي وسىرەمىز دەپ تۇيەنى اۋىل سىرتىنا ۇزاتىپ ايداپ سالدى. جەلى ازىناعان، قۇمى بوراعان، كۇنى اپتاپ، سۋى جىلىمشى ەتەكتە شوشقانىڭ بابى بولمادى ما، الدە ول شىركىندى قويعا ۇقساتىپ قىرعا ايداعان باقتاشىنىڭ كوربىلتەلىگىنەن بە — ايتەۋىر، ءىش تاستاپتى، يت قۋالاپتى، بايالىشتىڭ تامىرىن قازىپتى، اقىرىندا قۇمعا سىڭگەن سۋداي تىراعايلاپ توزىپتى. بۇل بەيباق تۇيەلەرگە ەندى كوڭىل بولىنەر، جۇنىنە ىنتىق، ەتىنە جەتىكتەر كوبەيەر دەپ كۇپتىلەنىپ جۇرگەن؛ كوز ءتيدى مە، الدە زاماننىڭ قاتەرى مە — ءيىر مويىن مومىندارى الاپات اۋرۋعا شالدىقتى، ماڭ-ماڭ باسىپ جايىلىپ جۇرەدى دە، اياعى اسپاننان كەلەدى، «و، نە بولدى؟» — دەپ ۇلگەرگەنىڭشە قارنى كەبەجەدەي قامپيىپ ءجانتاسىلىم ەتەدى.

بۇل كوكتەم اياداي اۋىلدا كوككەنە، ورمەكشى كوبەيگەن سوڭ باسشىلار قارجى بوساتىپ، قۇرىلىسشى جالداپ ۇي-ۇيگە تاقتاي ەدەن توسەتكەن. قولى ەپتىلەر تاقتايدىڭ استىنا، قاڭىلتىر شاتىرلى ۇستىنە شىنىلى ماقتا سىڭىرگەن. مەزگىل وتە ءار قورادا بۇرقىراپ جاتقان شىنىلى ماقتا جەلمەن ۇشىپ، سۇرلەم سالعان شۇقىرعا، جوڭىشقالىققا، جەمگە ءتۇسىپتى. كوزگە شالىنبايتىن ۇساق ينە سۇرلەممەن، جەممەن ىلەسىپ مالدىڭ اسقازانىنا ءوتىپتى، جۇرەككە، باۋىرعا دارىپتى، تاس كەنەشە جابىسىپتى. ىشكى سارايىنا شىنىلى ماقتا وتكەن تۇلىك قاتارعا قوسىلمايدى ەكەن. «جۇرەكجاردى» دەگەن الاپات كەلدى، — دەدى وسى امىرشە، — قالعان تۇلىكتى تۇرە قۋىپ قۇم ىشىنە كەتىڭىز، قاراڭىزدى باتىرىڭىز». ونسىز دا وتكەن جىلعى قۇرىلىسشىنىڭ كەساپاتىنان تالاي قوسپاق، ىنگەنىنەن ايىرىلىپ، اۋىلعا سىيماي، ىشتەي قان جىلاپ جۇرگەن. «جەر شەتىنە قۇرىسام — قۇريىن، — دەپ بەكىندى، — ايتەۋىر مومىندارىم امان بولسا داتكە قۋات».

از عانا داۋلەتىن قارا اتانعا ارتىپ، ءبىر تۇيەگە كەمپىرىن وتىرعىزىپ، كەلەسىگە ءوزى ءمىنىپ، تىرناشا ءتىزىلىپ، كەڭقولتىقتىڭ ايتاقىرىنا كەلىپ جەتكەن. مۇندا ءبىر ءتاۋىر جەرى — قاقتىڭ سۋى بار، قان شىلدەگە دەيىن تۇلىك شولدەمەيدى، ارعى جاعىندا جان ءناسىپ. بايتۇگەل: «سۋدى ۆوداۆوزبەن جەتكىزەمىن، ءشوپتى ۇيەمىن»، — دەپ اۋىزبەن قارىق قىلىپ شىعارىپ سالدى. ىلدەبايلاپ، ءىلىنىپ-سالىنىپ قاباعى سالىڭقى كۇزدى، ۇرگىنى ۇلىعان قىستى ارتقا سالدى؛ سوڭىنان سۋ دا، جەم دە كەلگەن جوق، يرەك مويىن مومىندارى اياعىنان جايىلىپ كۇنەلتتى. ايتسە دە سول بايتۇگەل قىس ىشىندە الىپ ۆەزدەحودپەن ساۋ ەتىپ كەلىپ «قۇرىلىسشىلاردىڭ ىستىق اۋقاتىنا» دەدى مە، «ديرەكتوردىڭ دەمالىسقا شىعۋىنا» دەدى مە — قوس وركەشى بالاداي تايلاقتى تىزەگە باسىپ، جايراتىپ سويىپ الىپ كەتتى، مۇنىڭ قولىنا ءمور باسىلعان ءبىر جاپىراق قاعاز ۇستاتتى. كەلەسى جازدا بەتى قاق-قاق ايىرىلعان كەڭقولتىقتىڭ ۇلى جازىعىنا سۋ ىزدەگەن گەولوگتار كەلدى، ماشيناسى مۇنشا كوپ بولار ما، قوڭىزشا قاپتاپ، ءار قيىردان بۇرعى سالىپ، جەر قازۋعا كىرىستى. قاۋعا ساقال قاۋقىلداعان جىگىتتەرمەن قازان-اياعى ارالاسىپ تۇرا بەرەر مە ەدى، مۇسىركەپتىڭ كوڭىلىن كۇدىك كەمىردى. تاعى دا ساعىمى سىلاڭداعان قيىردان ماشيناسىن باجىلداتىپ بايتۇگەل جەتىپ كەلەتىندەي كورىندى جانە دە قىرىندا جايىلىپ جۇرگەن مومىندارىن جايراتىپ سالاتىنداي ەلەستەدى. «قوي، ءا!» — دەدى ءبىر كۇنى، — ءبۇيتىپ سۇتكە تيگەن ۇرى كۇشىكتەي بوپ بۇرالىپ جۇرمەيىن، ىشكەرى قۇم تۇكپىرىنە كوشىپ كەتەيىن، جۇرتىمدى سيپالاسىن، سيرەكسىپ قالعان تۇلىكتىڭ باسى بۇتىندەلگەنشە جابايى ادام بولىپ سول جاقتا جۇرە تۇرايىن، جۇمىسشىلاردىڭ ىستىق اۋقاتىنا دەپ سويۋعا، وزگە شىعىنعا باسقا ءبىر امالىن قاراستىرار، جەرگە قاراپ قالماس». وسى ويمەن مۇسىركەپ تۇيەشى قۇم ىشىنە تۇپكىرلەپ كوتەرىلە كوشتى. «بايعۇس-اۋ، الاپات شولدە قاتالاپ ولەمىز عوي»، — دەپ كەمپىرى كەمسەڭدەپ ەدى، قاتتىراق سويلەپ تىيىپ تاستادى. «باياعى بابالارىمىز وسى ۇستىرتپەن بۇقاراعا كەرۋەن تارتقاندا جولاي ءار كۇنشىلىك جەردەن قۇدىق قازىپ، قۇم باسىپ قالماۋ ءۇشىن شىڭىراۋدىڭ ءىشىن سەكسەۋىلمەن شەگەندەپ ءورىپ، بەتىن جاۋىپ كەتكەن، جەر جاعدايىن تانيتىن بولسام — سول شىڭىراۋدىڭ ءبىرىن تاۋىپ الامىن»، — دەپ جورتا قورازدانادى.

كەرۋەنىن تارتىپ، مومىندارىن سوڭىنا ىلەستىرىپ اپتاپ جالاعان قۇم ىشىنە ساعىمشا ءسىڭدى. ءوستىپ باياعىنىڭ باداۋيىنشە بەزىپ بارا جاتقان مۇسىركەپتىڭ ەسىنە ەمىس-ەمىس بالالىق شاعى ەلەستەگەنى. ۇلى سۇرگىن سوعىستىڭ الدى، بالكىم، ءيا، دۇلەي الدىنداعى ءىشىن تارتقان تىنشۋ كەزى بولاتىن، ءبىر ءۇيدىڭ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت بالاسى — ەرالى، بەيسەنباي، مۇسىركەپ، ەسىركەپ ارقاسى قىرداي ارىق ماياعا مىنگەسىپ، التى قىردىڭ استىنداعى مەكتەپكە قاتىناپ وقيتىن. قۇم ىشىنەن ەتەكتەگى اۋىلعا، مەكتەپكە ۋاقىتىلى جەتۋ قيىننىڭ قيىنى، بىردە كىشكەنتاي ەسىركەپ ۇيىقتاپ قالادى، وياتىپ كيىندىرەمىن دەپ جۇرگەندە كۇن ارقان بويى كوتەرىلەدى، كەلەسىدە تىزگىندەپ قويعان جەلمايا شوقىراقتاپ، الىستاپ كەتەدى، قويشى، ايتەۋىر، بۇلار ۇشقاسىپ-تىركەسىپ قىر بەتكەيدەن ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا ەكىنشى ساباق باستالىپ تا كەتەدى. تۇيەنى باقىلداتىپ شوگەرىپ، باسقا ۇرىپ جاتقاندا جاندارىنا ءمۇعالىم جاقىندايدى، ەزۋىندە ۋداي اششى مىسقىل، جانارىندا ىزانىڭ ۇشقىنى: «ءيا، تۇيەگە مىنگەسكەن ءتورت ساباز، — دەيدى كەكەتىپ-مۇقاتىپ، — سەندەر قاشان كەلەدى دەپ بۇكىل مەكتەپتى قاڭىراتىپ قويمايتىن شىعارمىز، يا، ادامعا ۇقساپ وقيتىن بولاسىڭدار، يا، شەتتەرىڭنەن ءتىزىپ فزو-عا، ينتەرناتقا ايداپ توز-توز ەتەمىن، ءىسىم سەندەرمەن بولسىن، كور دە تۇر». ءوستىپ، يتىرعىلجىڭ، ۇرىس-كەرىسپەن ءجۇرىپ، بۇلار قاتارىنان قالماي زەرەك وقىدى، قارتايعان اتا-اناسىنا كومەكتەسىپ تۇيە باعىستى، وتىن تاسىدى، وت جاقتى، تام سالدى، تابا نان كومدى. «تۇيەگە مىنگەسكەن تورتەۋ» دەگەن لاقاپ اتتان قۇتىلا المادى. وسى كەزگە دەيىن ءومىر كەرۋەنىندە ءتورت جىگىت مىنگەسىپ، ۇشقاسىپ تىرشىلىك كەشىپ جۇرەر مە ەدى؟! ارادا التى-جەتى جىل ءوتتى، بۇلار ەرجەتتى، الاپات سوعىس باستالدى. ەرالى، بەيسەنباي، مۇسىركەپ ۇشەۋى اسكەرگە الىندى. مۇسىركەپ تۇستىك مايدانىندا ەكى رەت باسىنان وڭباي جارالانىپ، كونتۋزياعا ۇشىراپ، سول اياعىن سىلتي باسىپ، كوردەن قايتا تۇرىپ كەتكەن ارۋاقتاي اۋىلعا ورالعاندا — ەكى اعاسىنىڭ قارالى قاعازىن وقىدى. قارتتار جىلاي-جىلاي جانارى جاس بوپ اعىپ، وتباسىن سيپالاپ قالىپتى. وكىمەت ءسوز جاردەمىن اياماپتى، ايتەۋىر. بەلىن بۋىپ، قانعا سىڭگەن تۇيەشىلىك كاسىپكە جەگىلدى، اكەدەن قالعان بۇيشىكتى ءۇيىردى، قاڭسىعان جاداعاشتى بۇتىندەدى. كوپ ۇزاماي سىڭىرىنە ءىلىنىپ وتىرعان اتا-اناسى ءشول تۇرعىنى سەكسەۋىلدەي مورت سىندى، اۋىل شەتىندەگى قورىمعا قوس تومپەشىك قوسىلدى. «سوندا قالاي؟» — دەيدى عوي. مۇسىركەپ جاۋدان ىعىسقانداي قۇم ىشىنە ءسىڭىپ بارا جاتىپ، — باياعىدا تۇيەگە مىنگەسكەن اعايىندى تورتەۋ ەدىك، باسى اسقار تاۋداي بولىپ باستالعان ۇلى ءومىر جولىنىڭ اياعى جىڭىشكەرىپ سۇيىلىپ، ۇزىلۋگە اينالعانى ما، سول ەرالى، سول بەيسەنباي جامباسى سۋىپ قاي توپىراقتى قىمتانىپ جاتىر ەكەن؟..» سوڭىنا ەرگەن جالعىز ەسىركەپتى دە ساقتاپ قالا المادى. ايتايىن، اڭعارتايىن دەگەنى — بۇل كۇندەرى مىنا موماقان تۇلىكتىڭ ارقاسىندا امىرشە، بايتۇگەل ءوزى بولىپ جارماسىپ، ۇشقاسىپ-مىنگەسىپ جۇرگەندەي ەلەستەيدى. اينى-قاتەسىز باياعىداي: «تۇيە بايعۇسقا مىنگەسۋشى — قۇمباي قۋ بولماسىن دەڭىز؟!»

جايشىلىقتا ءىش پيعىلىن قيىن كومگەن مىسىقتاي قىمتاپ جۇرەتىن سول جىگىت بىردە مۇنىڭ ۇيىندە اراققا تويىپ وتىرىپ، ارعى اڭعارىن اڭعارتقان. «باستىقتى ويعا-قىرعا سەلكىلدەتىپ تاسيمىن دەپ ىشىمە شىر بىتپەدى، التى ەشكىدەن باسقا مال قۇتايمادى، قاتىنىم تۇيەنىڭ كىرتىلدەك وركەشىنە جىل سايىن جەرىك — دەپ مۇڭىن شاققانداي بولدى. — بۇعان دا كونەر ەدىم-اۋ، ورتالىقتىڭ شۋىنان، وسەك-اياڭىنان، ىرىڭ-جىرىڭىنان، شىركەتىنەن، كورىنگەن وكىمەتشىدەن ىعىپ تۇرۋدان، كىشىرەيۋدەن، كوزگە تۇسپەۋدەن ابدەن جالىقتىم. قالتاڭ تومپاق بولماسا دۇنيە وپاسىز كورىنەدى، پەنسياعا شىقساڭىز عوي، ءوزىم وسى تۇيەشىلىككە تىستەي قاتىپ جارماسپاقپىن. قۇم ىشىندە مىلتىعىڭدى شوشاڭداتىپ اڭ قاعىپ، مومىن تۇلىكتى بەتكەيگە ايداپ سالىپ، «ءتۇس اۋزىما، تابىس» دەپ ءشانيىپ جاتپايمىن با؟ وسى ويىمدى ديرەكتوردىڭ قۇلاعىنا جىڭىشكەلەپ ءسىڭىرىپ ءجۇرمىن...» ءسىڭىر-سىڭىر ەپەتەيسىز تۇلىكتىڭ ارقاسىنا تاعى ءتورت ەركەك ءتىزىلىپ مىنگەسىپ، تۇيە ۇستىنەن نەسىبە تەرىپ، ىرزىق ايىرىپ جۇرەدى داعى. ادامداردىڭ قۇقىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوز الەمىڭدە، ىشكى دۇنيەڭدە ادام وتىرعانى ءجون شىعار. ىشىندە ادام وتىرسا عانا باسقا ادامنىڭ مۇڭىن، سىرىن ۇعا الاسىڭ، ول شىركىننىڭ قاسقىر ەكەنىن، تۇلكى ەكەنىن، پەرىشتە ەكەنىن اينى-قاتەسىز ايىرا الاسىڭ، ەمەۋرىننەن ۇعاسىڭ. ءوز باسى سوڭعى جىلدارى ورتالىقتان ات ءىزىن سيرەك سالاتىن امىرشەدەن، بايتۇگەلدەن، قۇمبايدان گورى تۇيەلەردىڭ ءتىلىن تەرەڭىرەك تۇسىنەتىن بولىپ ءجۇر. شولدەگەنىن كوز جانارىنان ۇعادى، جەم تىلەگەنىن اياق باسۋىنان اڭعارادى. اسىل تۇقىمدى سيىرلارى ولگەلى امىرشەنىڭ جۇيكەسى جۇقارىپ، «ءا، سەنى مە» دەپ زارلەنىپ شىعا كەلەتىنى، قۇمبايدىڭ «ايەلىم وركەشكە جەرىك» دەگەننەن باسقانى ۇمىتىپ، تيەكسىز ماڭىرايىپ كۇلەتىنى؛ بايتۇگەلدىڭ ەشتەڭەگە قىڭباي، قىزىقپاي، ەلىكپەي، «ماعان ءبارىبىر، تەك جەر بەتىندە سوعىس بولماسىنشى» دەپ قيسايعان جەرىنە قور ەتىپ ۇيىقتاي كەتەتىنى، مۇڭسىزدىعى — بۇعان تەگى تۇسىنىكسىز، بەيمالىم، بۇلدىر بىردەمە. وسى قۇمبايدىڭ كەسىرىنەن سوڭىنا ەرگەن جالعىز قارا ءىنىسى، ۇجىمنىڭ ماڭداي الدى وزات شوفەرى ەسىركەپ ويدا جوقتا... قالاي باستالىپ ەدى ءوزى؟ بۇل ەلدە بۇرىنىراق كەزدە كوكتەمگى مال تولدەتۋ، كۇزەك، كۇزگى كۇيەك كەزىندە اۋداننان ءار اۋىلعا كومەك بەرۋگە وكىل شىعادى. وكىل كۇيىپ تۇرعان ناۋقانعا سەپتەسەدى، كۇش-كولىك ىزدەسەدى، اقىل-كەڭەس بەرەدى، مۇرنىنا سۋ جەتپەي جانتالاسقان ماماندارعا قول ۇشىن بەرەدى دەسەدى عوي بىلەتىندەر. الگى وكىلدى اكەسىندەي كۇتۋ ەل ىشىندە سالتقا اينالعان. بۇل جولعى اسقاباقتاي سومكە كوتەرىپ، تومار گالستۋگى جۇتقىنشاعىن تىرەپ سىزدانىپ كەلگەن جارداي ديلى وكىلدى سول جىلدارى قوناق ءۇي بولماعان سوڭ باي تۇگەلدىڭ ۇيىنە ءتۇسىرىپتى. «كەلىنشەگى ەپسەكتى، كۇت، كوڭىلىنەن شىق»، — دەپتى. وكىلەكەڭ جاس سورپا ءىشىپ، تەرىن باسىپ، جەلپىنىپ، ەرتەسىنە باستىقتىڭ الدىنا جۇگىنىپ اياق لاۋ سۇرايدى. وكىلگە قارسى كەلۋ — كۇپىرلىك. مالشىلاردى ارالاۋعا، قورالاردى كورۋگە ەسىركەپتىڭ سۋ جاڭا ماشيناسى بولىنەدى. ول كەزدە مۇسىركەپتىڭ ءۇيى توبەقۇدىقتا وتىرعان. ماشيناسىنا تاۋ عىپ تيەگەن، پايلاعان ءشوبى بار، كەشكىلىك اپاق-ساپاقتا ءىنىسى جولاي سوقپاي ما. اۋەلگىدە بوتالارعا جىبەرگەن جوڭىشقا ەكەن دەپ تۇيەلەرگە قاتتى قۋانباي ما. سويتسە، وكىلەكەڭ ورتاقتىڭ شوبىنەن قيىلىپ سۇراپ الىپ، اۋدان ورتالىعىنداعى ۇيىنە ارتتىرىپتى عوي. كەلەسىدە ءىنىسى قاۋىن-قاربىز تيەپ اۋدانعا، وكىلەكەڭنىڭ ۇيىنە تاعى اسىپ بارادى. ونىڭ اراسىندا «وكىلەكەڭە سۋسىن كەرەك بولىپ جاتىر»، — دەپ ەكى-ۇش مارتە قىمىران قۇيعىزىپ الىپ كەتتى. «اۋ، كۇيەكتىڭ قىم-قۋىت شارۋاسىنا، سۋ تاسۋعا كولىك تاپپاي جاتقاندا ۇجىمنىڭ ماشيناسىن ءوز مۇددەسىنە دوڭگەلەتكەن وكىلەكەڭە جول بولسىن؟!» — دەپ بۇل سۇراماي ما. جولاي سۋسىنداۋعا ەرنىنە كولدەنەڭ باسىپ: «تىرس ەتپە، ءىشىڭ ءبىلسىن ءالۋ-اي»، — دەپ اندەتىپ دىمبىلمەستىڭ قۇقىن بايقاتادى. «مەيلى، — دەيدى مۇسىركەپ، — وكىل-ەكەڭ دە بىردەمەنى ءبىلىپ ىستەيتىن شىعار...»

كەلەر جەكسەنبىدە وكىلەكەڭ ادەيىلەپ تۇيەلى اۋىلعا سوقتى، جۇتقىنشاعى جوعارىلى-تومەن جۇگىرىپ قىمىراندى ۇزاق ءسىمىردى. سوسىن ۇزىن ءسوزىن ءيىپ كەلتىرىپ: «قازاق دەسە وزىمىزگە تيەدى، ايتپەسە تۇيە شىركىننىڭ ءسۇتى اسقازان، باۋىر دەرتىنە مىڭ دا ءبىر ەم، شۋداسى تابيعي فيزيوتەراپيا عوي»، — دەپ اسپانداتتى كەلىپ، وسى ۇجىمنىڭ سوعىستان كەيىنگى ەكى مىڭداي تۇيەسى سيىر قۇيىمشاقتانا سۇيىلىپ، ءقازىر ەكى جۇزگە ازەر ەتكەنىن جۇدەپ وتىرىپ تىڭدادى.

جۇرەرىندە ەكى فلياگكە تولتىرىپ ساۋمال قىمىران قۇيعىزىپ الدى. اسپان الەمىن قورعاسىن بۇلتتار جايلاپ دىم بۇركە باستادى. مۇسىركەپ ءجۇنى قىرقىلىپ، جالاڭاشتانىپ قالعان جۇدەۋلەرىن اياپ، قۇم ىشىنە اۋداردى. ءسۇت كوپ، كومىر ازدىڭ كەبىمەن ارتىنان جەم-شوپ تيەگەن ماشينا ءانى-مىنى كەلىپ قالار دەپ قارايلاۋمەن ءجۇردى. سۇمەلەكتىڭ جىلاۋىعى توپەدى. ىڭىردە ءىنىسىنىڭ ءنان ماشيناسىمەن وكىلەكەڭ مەن قۇمباي سوقتى، ءۇش مارعاسقا جىگىت كابيناعا سىعىلىسىپ الىپتى. «وكىلەكەڭ كومانديروۆكاسىن ءبىتىرىپ، ەندى بىرەر كۇندە اۋدانعا قايتاتىن ەدى، كوڭىل كوتەرسىن، جەلپىنسىن دەپ اقبوكەن اۋلاي شىقتىق»، — دەپ ءمان-جايعا قۇمباي قانىقتىردى. «بۇل ۋاقىتتا قاڭعىپ جۇرگەن قايداعى بوكەن، اۋىپ كەتكەن، قۇرىپ بىتكەن»، — دەپ توقتاۋ ايتىپ ەدى؛ اناۋ ەكەۋى وزەۋرەپ كونبەدى.

ەرتەڭىنە تاڭ الاگەۋىمنەن ءنان ماشينانى زار ەڭىرەتىپ، قىپ-قىزىل شاعىل ىشىنە ءسىڭىپ كەتتى. ءيا، سول كۇنى... ساناسىندا جاتتالىپ قالىپتى... ىشكى سارايى الدەنەگە ورتەنىپ، كوكىرەگىنە زاپىران كوتەرىلگەندەي اس باتىرماي الاسۇرىپ، قۇيرىعى قونىس تاپپاي كەتكەنى ەسىندە. قايتا-قايتا قوسپاعىنا ءمىنىپ، قۇم وتاعا شىعىپ، ءسۇر قازىداي قىپ-قىزىل بولىپ ەرىپ، جالقىندانىپ، كوكجيەككە ءسىڭىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراعان. ۇزاق تەسىلگەن سايىن جانى شىرقىراپ، بەزەكتەپ كەتكەن. ساپ-سارى بولىپ تولقىندانىپ جاتقان مەڭىرەۋ قۇم ولكەسى كوتەرىلىپ-باسىلعانداي، الدەبىر قۇپيا سىردى كورپەسىنە جاسىرعانداي سەزىلىپ ەدى. بايعۇس جۇرەك بەكەر تىلەنبەپتى. ەرتەسىنە جوتا بەتكەيدەن جىعىلىپ-سۇرىنگەن قۇمبايدىڭ سۇلباسى شالىندى. قوسپاعىن اياماي قامشىلاپ، تايراڭداتىپ جەتكەنى سول-تىن. «ءمۇيىزى شاڭىراقتاي قۇلجا قۋىپ ءجۇرىپ، ماشينامىز اۋناپ كەتتى. وكىل دە، ەسىركەپ تە مەرتىكتى» — دەدى ازەر تىلگە كەلىپ. «اۋ، ەسىڭنەن الجاستىڭ با، الدە كوزدەرىڭە كورىنگەن قىزىلقۇمنىڭ كەزبە كيەسى مە، ايتپەسە الدەقاشان تۇقىمى قۇرىپ بىتكەن تاۋ قۇلجاسى مي قايناعان قۇم ولكەدە نەعىپ ءجۇر؟» — دەپ سۇراۋعا ءادىسى جەتپەپتى... «قايدا-قايدا» دەپ... شولدە قالعان بەيباقتاردى ىزدەپ، جونەلە بەرىپتى... كەيىنشە بارىپ قانىقتى، قۇمبايدىڭ «مەرتىكتى» دەگەنى انشەيىن كوڭىلجىقپاستىڭ ساندىراعى ەكەن، بۇكىس جوتادان اۋناعان ماشينا سىنباپتى، قابىسپاپتى، وكىل-ەكەڭنىڭ ازداپ ميى شايقالىپتى، ال ەسىركەپ ءىنىسى اشىلىپ كەتكەن كابينانىڭ ەسىگىنە ەزىلىپ، ماڭگىلىككە كوز جۇمىپتى. ۋاي، ءپالى-اي، تۇقىمىمدى تۇزداي قۇرتىپ، الدى-ارتىمدى سيپالىپ تۇلدىرسىز قالدىم-اۋ بۇل جالعاندا دەپ شوگىپ، ءشوجىپ قۇم كەزىپ قاڭعىپ كەتەر مە. قايعىدان ەسى اۋسىپ جابايىلانىپ جوعالار ما. يەسىز قالعان تۇيەلەردىڭ بوزداعانى، مۇنى ىزدەپ جايىلماي جوقتاعانى شىداتپاي ءوزىن قايتا قۇم ىشىنەن قايتارىپ الدى. دۇنيەدە تۇيەنىڭ جىلاعانىنان ازالى ەشتەڭە بولماس، ءسىرا... ءيا، مال دا، ادام دا وكىمەتتىكى. بىرىنەن ءبىرىن ءبولىپ-جارىپ بەرەكە تاپپايسىڭ. ايتەۋىر مۇسىركەپتىڭ جاتسا-تۇرسا جۇرەگىن تىرناپ، جامباسىنا تاس بولىپ باتىپ جۇرگەن تۇيتكىلى — الدىڭعى تۇلىكتىڭ جىل سايىن باسى كەمىپ، باتار كۇندە جوقتىققا، كوكجيەككە باتىپ بارا جاتقاندىعى ەدى. انا بايتۇگەل «كەلەشەگى جوق» دەگەندى نەگە شەگەلەپ ايتا بەرەدى؟ قۇمبايدىڭ ايەلى نەگە ىلعي جەلمايانىڭ وركەشىنە جەرىك بولادى. انەبىر جىلى اڭگەلەكتەي ءسولى سىرتىنا تەپكەن كەلىنشەگى ۇل تۋدى دەپ الىپ ۇشىپ ءجۇر ەدى. جىلىمىقتىڭ ءولىاراسىندا جاڭا تۋعان اپپاق بوتانى «ون ءۇشىنشى تەنتەگىمنىڭ باسىرەسى، ءسۇيىنشىسى بولسىن» دەپ ەن-تاڭبا سالىپ، وبەكتەپ كەتىپ ەدى. ءوزىنىڭ بۇل وڭىردە قۋراعان سەكسەۋىلدەي ماڭايىنا ۇرپاق سەۋىپ ۇلگەرمەي؛ اۋەلى سۇرگىن سوعىستىڭ كونتۋزياسىنان قۇلانتازا ايىعا المادى، سوڭىنان قوساعىنا وقىس دەرت جابىسىپ، پۇشپاعى قانامادى — دىڭكەلەگەن تۇلدىرسىز تىرشىلىكتى ەنشىلەپ، ىشتەن ءجيدىپ جۇرگەلى قاي زامان؟! قوي، باسىرەشىل قۇمبايدىڭ قۋانىشىن قىزعانعان سەكىلدى بولمايىن، قولىن قاقپايىن دەپ ءۇنسىز تۇنجىراعان. يەن قىزىلقۇمنىڭ ىشىندە كۇننىڭ ءبىرسىن-بىرسىن باتىپ بارا جاتقان بوياۋىن كورگەندەرىڭىز بار ما؟ ەلسىزدە قاڭعىعان مۇسىركەپتىڭ ىشكى الەمىنە كوكجيەككە ەڭكەيگەن قىزىل الاۋ ايتىپ بولماس مۇڭ ۇيالاتادى. جالقىن شەڭبەر وزگەلەر ايتا بەرەتىن قىزۋى، كۇيبەڭى، تارباڭى كوپ تاۋلىكتىڭ قايتىپ ورالماس ولشەمى ەمەس: جۇرەك بايعۇستىڭ بەيمالىم ساعىنىشقا، ىلگەرى ۇمىتكە اسىعا سوعۋى، ءبىر تامشى قاننىڭ قۇم بەتىنە ءۇزىلىپ ءتۇسۋى ىسپەتتى اسەر ەتەدى. قىزىلقۇم مەن باتار كۇن ەگىز، قىزىلقۇم — الەمدىك نۇردىڭ ءبىر جاپىراق بولشەگى. ىلگەرىدە اكەسى ايتىپ وتىرۋشى ەدى؛ بالام، اتقۇمار كىسىلىگى دە، قامشى سالدىرمايتىن جۇيرىگى دە بۇيىرمادى، جەر تابانداعان تۇيەشى بولدىڭ. كۇيىپ-جانعان قۇشتارلىقتىڭ قۇلىنا اينالاسىڭ، ءوزىڭدى تىم ەرتە وشىرەسىڭ، ويتكەنشە اساۋ سەزىمىڭدى ءولتىر؛ نەمقۇرايدى، ءابى-تابى تۇيسىكپەن ءجۇز جاساۋعا بولادى. سوسىن تىلەگىڭدى بويىڭا، عۇمىرىڭا شاقتاپ تىلە، كوپ كىسىنىڭ تۇبىنە ءتۇپسىز تىلەگى جەتەدى.

ايتىپ-ايتپادى، قانمەن كەلگەن قاسيەتتى سانامەن باعىندىرۋ قيىن كورىنەدى، العاشىندا — كۇيدى، جاندى، ەگەستى، دوداعا كىردى، بەلىنە تۇساۋ بايلاپ پالۋاندىققا ءتۇستى، بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە ءتيدى، يەن دالانىڭ اياعى سالاقتاعان سەرىسى، اراقتى كەسەمەن ىشەتىن جىندىكەشى اتاندى، مىرزالىعىن ماقتاپ ولەڭ شىعاردى، ماڭداي تەرىن سىپىرىپ تاپقان تابىسىن كارتاعا ۇتقىزدى، قويشى، ايتەۋىر اكەڭنىڭ اقىلى جايىنا قالىپتى، بويىن ورتەپ بارا جاتقان قان قىزۋى وپات ەتە جازداپتى. سول الاۋ ءورتتى ەل موينىنا تۇسكەن ءزىلزالا سوعىس ءوشىرىپ تىندى. «سەرى، ساقى جىگىت» اتالماي، الدەقالاي دىمكاس دەرتتەن مايدانعا بارماي، اققۇمىنىڭ اق ماڭدايلى ارۋ قىزىنا ءسوز سالماي، يا، ءولى ەمەس، يا، ءتىرى ەمەس، ءابى-تابى ىلدەبايلاپ ىڭىرسىپ، ەسەكپەن سەكسەۋىل تاسىپ، فەرمە مەڭگەرۋشىسىن سوعىسقا، سىباعاعا شاقىرىپ سىبىرلاپ جۇرگەندەر وزدى. وزباسا دا قىرىق قاتپار پيعىلىن كوزىر عىپ ءماتىبيسىپ تىرلىك كەشتى. مۇسىركەپتى اق كوڭىلدىك، داڭعىراقتىق جىڭىشكەرتتى. مۇنى زامانىنان پالەنباي جىل، يا، ەرتە تۋعان، يا، اۋزىن اشىپ ءجۇرىپ كەش قالعان دەپ مىسقىلداپ، تۇيە قايتارىپ، الاستاپ ەلسىزگە شىعارىپ سالدى. شاڭقاي تۇسكە كوپ كىدىرە الماعان، ەكىندىگە ەرتە دومالاعان شىلدەنىڭ كۇنىنە ۇقسادى. باتىپ بارا جاتقان كۇندى كورسە ىلگەرىدەگى اكە ءتالىمى، ءوزىنىڭ قىر استىندا قالعان شۋلى سۇرەندى كوكپارداي بوزبالا شاعى ەسكە تۇسەدى.

الاۋ كۇندى ءوز قىزۋى ورتەپ قۇرتادى ەكەن عوي سويتسە. باتار نۇردىڭ بوياۋى تۇيەلەردىڭ ناركەس جانارىنا تۇنىپ قالىپتى. كۇن، بەينە، پىشاق تيگەن قاۋىنداي ءسولى سورعالىپ تۇردى-تۇردى دا، بورپىق قۇمعا ءسىڭىپ جوعالدى. تۇيەلەردىڭ جانارى جاسىلداندى. قىر استىنان ءمالىن ۇلىپ، ءشيبورى جىلادى. جۇلدىز سىرعالار ساۋسىلدەپ اسپان كوگەنىنە ءتىزىلدى. تۇيەشىنىڭ تاقىمى دىمدانىپ، قۇيىمشاعى قاقساپ اۋىرىپ، اياعىن جەر تارتتى. «جەر تارتتىدان» شىعادى، قايدان ۇشىراسقانىن قۇدايىم ءبىلسىن، وسىدان ءبىراز بۇرىن مومىندارعا «تىنە» دەرتى جابىستى. ينەنىڭ كوزىندەي تاس كەنە تەرىگە ءسىڭىپ، ەتكە ءوتىپ، تۇيە قانشا جايىلسا دا، شىر جۇقتىرماي سۇلىكشە سورىپ ازدىرادى، اقىرىندا جەر قاپتىرىپ اياعىن سوزدىرادى. بايتۇگەل قالىڭ كىتاپ اقتاردى، وبلىسقا، اۋدانعا اتتاندى، تىنەگە قارسى داۋا تاپپادى؛ بىرەۋلەر كۇرىشكە، ماقتاعا گەربيسيد سەپكەننەن قاشقان ءتوزىمدى جاندىك دەسە، بىرەۋلەر سۋى تارتىلعان تەڭىز تۇبىنەن تەسىپ شىققان قۇبىجىق دەستى. بىتە، قىرعۇلاق، قاتپا، توپالاڭ، قاراسان اۋرۋىنا شيپا تابىلىپتى، ال، مىنا سۇمدىققا ەشقانداي ەم قونبادى. دەرتكە شالدىققان ارتىقتاردى قىناداي قىرىپ باۋىزداپ، ەتكە جونەلتتى دە وزگە ازعانا ارۋانا، مايا، قوسپاقتى يەن ولكەنىڭ تۇپكىرىنە ايدادى. قىر استىنداعى بويداق جاياتىن دوسماعامبەتتىڭ دە كورگەن قۇقايى وسى دەپ ەستىدى. «اش پالەدەن قاش پالە» دەپ باسشىلار ءۇش كۇنشىلىك جەردەگى ورتالىقتان ەندى ۆەزدەحود جالداپ كەلمەسە، مۇسىركەپتىڭ قوراسىنا ءتىرى پەندەنىڭ ات ءىزىن سالۋى مۇقىم قيىندادى. از ايت، كوپ ايت — يەن ولكەدە سەكسەۋىل كولەڭكەسىندەي كولبەي، الدامشى ساعىمداي بۇلدىراپ، يا، دۇنيەدە بارى-جوعى بەلگىسىز، يا، ادام جانى توزگىسىز جالعىزدىققا ەتى ۇيرەنىپ، قيال كەشىپ جۇرگەنى. «وسى مەن كىممىن؟» — دەگەن ساۋالعا سوڭعى مارتە جۇگىنگەن، — جۇمىر باستى پەندەمىن بە، الدە ءتورت اياقتى تۇلىكتىڭ الدە كولەڭكەسى، الدە ەلەسىمىن بە؟ ماناعى امىرشەنىڭ: «وسى جولى قايتسەم دە تۇيەشىلىكتەن الامىن، ەل ىشىنە كوشەسىز، ورنىڭىزعا مىنا قۇمبايدى قويامىن، تازدىڭ شاشىنداي سەلدىرەگەن ءجۇز قارالى تۇيەگە شاماسى جەتەدى، — دەگەنى ۇيرەنشىكتى قوقان-لوقىسى، الدە شىنى — ول اراسىن ايىرىپ جاتپاپتى. «تۇلىكتىڭ تۇبىنە جەتكەن — جۇرەكجاردى، تىنە دەرتى ەمەس، مىنا سەندەردىڭ جەرگە قاراعان جامان پەيىلدەرىڭ»، — دەپتى بۇل. باستىق: «باياعىداعى اقپاردان تىس قالدىرعان ارتىق بوتانى نەدارا ماياعا وسىرمەدىڭ، «جارات، جىرتىعىڭدى بۇتىندە» دەپ الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتىپ بەرمەدىڭ، اۋداننان كەلگەن قۇلجا قۋعىش وكىلگە ىشكى سىردى جايىپ سالىپسىڭ»، — دەپ ونسىز دا سىنىقتان سىلتاۋ تاپپاي ءجۇر ەكەن. الگى ءسوزى وتقا ماي تامىزعانداي بولىپتى. ەمەن يىلمەيدى، مورت سىنادىنىڭ كەرى كەلدى. تاباندا قالامىن سۋسىلداتىپ قولحات جازدى، كۇندەلىكتى ەت، ءجۇن جوسپارىنىڭ ورىندالۋى، ورتاقتىڭ شارۋاسى مۇسىركەپتىڭ ميىنا كىرىپ-شىعار ەمەس، ءتىپتى الىس-بەرىس باستىق ەكەن-اۋ، وكىل ەكەن-اۋ دەپ ايىرىپ جاتپايدى، ءبارىن «بوتام» دەپ كەكەتەدى، مەزگىل اعىمىنان سىرت قالعان، كىسىلىكتەن تەگى ماقۇرىم، بۇعان سالساڭ — قالعان ازعانا تۇيەنى ءشولستاننىڭ ىشىنە قاشىرىپ، شاشىپ قۇرتىپ جىبەرمەكشى، ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ دەمەكشى — ەلىرمە قياليمەن ەرتەرەك ەسەپتەسىپ مالدى قۇمبايعا وتكىزۋگە جارلىق بەردىم... دەپ جازىپتى. مۇسىركەپتىڭ وزىنە وقىتتى. ىستەرىڭدى ىستەپ ال دەگەن ادامشا سۋىق جىميىپ، ۇستارامەن قىرعىزعان قاۋىن باسىن سيپادى. ىرگەگە شىرت تۇكىردى. تۇيەشىنىڭ ىشكى الەمى وسى مەزەت بۇرقاسىن ۇيىرگەن ءشولستانداي اۋەلى تۇكتى سەزدىرمەي، كورگىزبەي جىبەردى دە، ءبىرسىن-بىرسىن جانارىنان مۇنار ايىقتى. جان قۋىسىنان وزەگىن سۋىرىپ الىپ تاستاعانداي، بەينە، تيەگى تايىپ كەتكەن دومبىراداي تاناۋىنىڭ استىنان ماعىناسىز ماڭقىلداپتى. «ماقۇرىم» دەگەن ءسوزدى تۇسىنبەدىم، بالالار، الگىدە اسىل ارۋانا سونشاما بوزداپ، كۇڭىرەنىپ ەدى، بايعۇس باسىم قۇم ءىشىنىڭ وتى ازايعانىن ايعاقتاپ تۇر ما دەپ ەدىم، مەنى ازالاعان سىڭايلى عوي» دەپتى. سودان سوڭ قامشىسىن الىپ، بەلبەۋىن بۋىنىپ، سۇيرەتىلە باسىپ، ۇيدەن شىقتى، ءمىنىس قوسپاعىنا قونجيدى، كوكجيەككە ەڭكەيگەن كۇننىڭ سوڭىنان بۇلەك قاقتى. بارشا ويى، ساناسى، مانسۇق قۇقى، قيالى ءبىر نۇكتەگە توعىسقانداي سەزىلىپ، جالقىندانىپ جاتقان قۇم ولكەگە ەمىنە ەمپەڭدەپ... سوندا دەپ كۇبىرلەدى... الىستان كوتەرىلگەن قۇيىن با، الدە جوسقىنداپ بارا جاتقان ءيىر مويىن مومىندارى ما، ىرىمتىك شاڭ كوتەرىلدى... سوندا... سوندا ىشكى الەمى كوشى كەتكەن جۇرتتاي قۇلازىپ قامشىكەستى نارداي بوزداعىسى كەلە مە... سوندا... قاپەلىمدە ءسوزدى دە، سويلەۋدى دە تارس ۇمىتتى، قۇلاعى ءبىتىپ، ىزىڭ ەتكەن دىبىستى ەستىمەي قالدى... سوندا... سوندا... كوك شاندىر كونتاقىم سۇلبام باياعى بەيسەنبايدا، ەرالىدەن، ەسىركەپتەن ارتىق بولىپ پا، قاتقان تۋلاقتى قاشانعى سۇيرەتەدى، بۇلدىرسىز، بۇدىرسىز ۇلى ءومىردى قاشانعى مەزى ەتەدى بۇل... ءدىنىم دە، ءدىلىم دە مومىن تۇلىكتىڭ ورتاسىندا... «ماقۇرىم» دەگەن ماعان ارنالعان ءسوز شىعار...

الىپ نۇر قان قىزىلدانىپ بارا جاتقان.

وسى وقيعادان اپتا وتە اۋىل سىرتىندا بويداق تۇيەنى باعاتىن دوسماعامبەت پەن قۇمباي ءشولستاندا شىعانداپ وتىرعان ارىپتەسى — مۇسىركەپتىڭ ۇيىنە كەلگەن. شالىنىڭ اپتادان بەرى قايدا جۇرگەنىن كەمپىرى ايتا المادى. سودان بۇلار «و، توبالاپ» پىشىراپ جايىلىپ جۇرگەن مال ىشىنە شاپتى، تابانىنان تاۋسىلىپ ىزدەمەگەن، سۇزبەگەن شاعىلى قالمادى. تەگى بولماعان سوڭ ورتالىقتان ۆەرتولەت شاقىرتتى. قىزىلقۇمدى كارتاعا ءتۇسىرىپ جۇرگەن قاۋعا ساقال گەودەزيست اسپانعا ۇشاتىن الىپ ينەلىككە ءمىنىپ، وگىزسايدىڭ بويىن ءتىنتىدى. جاۋ جولىن شارلادى. توبەقۇدىقتىڭ ىشىنە ءتۇستى... اقىرىندا موينىنا سۋ كەتىپ «تاپپادىم» دەپ دىڭكەلەپ قايتىپ ورالعانى سول ەدى، از عانا تۇيەسىن ايداپ تەرىستىك بەتتەن قالقيىپ شىعا كەلگەنى. ءوزى دە بەتىنەن توزاڭى شىعىپ، ابدەن جۇدەپتى، استىنداعى قارا نارى يرەلەڭدەپ، دىڭكەلەپ قالىپتى. بەينە، وسىناۋ مەڭىرەۋ قۇم ولكەسىنىڭ كەزىپ جۇرگەن قىدىر يەسىندەي، بەرەكە بازارىنداي، باس يەسىندەي، كەشەگى وتكەن قىزىق داۋرەندەي، بۇگىنگى تىرلىگىندەي ەلەستەپ كەتكەنى. تۇيەشى مۇسىركەپسىز قىزىلقۇم تۇل، قىزىلقۇمسىز مۇسىركەپ جەتىم! جىلدار وتەر، زامان جەلى زاۋلاي سوعار، ۇرپاق اۋىسار، قۇم شاعىلى جوڭكىلىپ كوشەر... سول قارا نار، سول تۇيەشى كارى سەكسەۋىلدىڭ ەبەدەيسىز كولەڭكەسىندەي بولىپ قىزىلدىڭ قۇمىن كەشىپ ءالى ءجۇر دەسەدى.

---