InfoHub Logo

بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم،

شولپىسى سىلدىر قاعىپ، جۇرسە اقىرىن.

 كامشات بورىك، اق تاماق، قارا قاستى،

سۇلۋ قىزدىڭ كورىپ پە ەڭ مۇنداي ءتۇرىن؟

                                                               اباي

ءار نارسەگە ءمان بەرە قاراعان ويلى حالقىمىز سۇلۋدىڭ كوركى – شاش، شاشتىڭ كوركى شاشتەڭگە دەپ ەسەپتەگەن. ۇلت مادەنيەتىندە ءار بويجەتكەندى شاشى مەن بويىنا قاراپ باعالاعان.

ايەل شاشى تابيعاتىنا قاراي قولاڭ شاش، ءسۇمبىل شاش دەپ، ورىمىنە قاراي جالعىز بۇرىم، قوس بۇرىم دەپ اتالادى. ونىڭ ءار تالىن جىبەكتەي دەپ، ورىلگەن بۇرىمدى بىلەكتەي دەپ سالىستىرعان. ۇزىدىعى تىلەرسەك سوعاتىن، التىن، كۇمىس شولپى تاعىلعان سۇلۋ بۇرىم بويجەتكەن كوركىن ودان ءارى ارتتىرا تۇسەدى.

اقىندار ولارعا «قولاڭ قارا شاشى بار جىبەك تالدى» (اباي)، «ءسۇمبىل شاش، پىستە مۇرىن، لاعىل يەك، شىنارداي ون ساۋساعىڭ قۇلجا سۇيەك» (اقان سەرى) دەپ تاڭدانعان.

شاش كۇتىمى، ونى تاراۋ، ءوسىرۋ، ءورۋ – ۇلكەن ءبىر تاربيە مەكتەبى. «اق ۇيدەن ءبىر قىز شىقتى كوزى كۇلگەن، شاشتارىن ون كۇن تاراپ، بەس كۇن ورگەن» دەگەن حالىق ولەڭىندەگى عاجاپ سۋرەت – وسىنىڭ ءبىر دالەلى.

شاشقا قوساتىن، جالعايتىن، كيگىزەتىن، تارايتىن، جاعاتىن،تاعاتىن زەرگەرلىك اسەم بۇيىمدار بار. شاشتى تاراۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى سيىر مۇيىزىنەن جاسالعان تاراق قولدانىلادى. سىرتىنان ادەمى كورىنۋ ءۇشىن شاشتاراقپەن باستىرادى. شاشتى جالتىراتۋ ءۇشىن شاشماي جاعادى. ونى كادىمگى سارى مايعا جۇمىرتقانىڭ اعىن قوسىپ ىستەيدى.

شاشقا تاعاتىن جانە ونىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، ءمانىن ارتىراتىن، ساندىك بۇيىمداردىڭ ىشىندەگى اسىلى – شولپى. شولپى ساندىك ءۇشىن عانا ەمەس، شاشتى وسىرەتىن ءارى ۇزارتاتىن، جەلدى كۇندە كوتەرىپ كەتپەس ءۇشىن دە تاعىلادى. اسەم، ءساندى شولپىلاردى قىزدار مەن كەلىنشەكتەر عانا تاققان، ەگدە ايەلدەر تاقپاعان.

شولپىنىڭ تۇرلەرى وتە كوپ: قوڭىراۋلى شولپى، ۇزبەلى شولپى، تىزبەلى شولپى، ساعات باۋلى شولپى، مونشاقتى شولپى، قوزالى شولپى، سىلدىرماق شولپى، كوزدى شولپى (ورناتىلعان اسىل تاسىنا قاراي مارجاندى شولپى، مەرۋەرت  شولپى، اقىقتى شولپى)، التىن شولپى، كۇمىس شولپى. سۇلۋ شاشقا تاعىلعان شولپىلار قىز-كەلىنشەكتەر جۇرگەن كەزدە كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، كوزدىڭ جاۋىن الادى.

يەسى قوزعالعاندا، ولار اسەم دىبىستار شىعارىپ، سۇلۋ قىز، كەرمارالداي كەرىلگەن كەربەز كەلىنشەكتەردىڭ اسەم جۇرىسىنە ءۇن قوسىپع ارۋ سىنى مەن سىمباتىن ودان ءارى اجارلاي تۇسەدى. مۇنداي سۇلۋدى قازاقتار: «سىڭعىرلاعان كۇلكىسىنە سىلدىرلاعان شولپىسى ءۇن قوسادى»، – دەپ ارداقتاعان.

شولپىنىڭ كۇمىس، التىن تەڭگەلەردەن تىزبەلەپ جاسالعان ءتۇرى – شاشتەڭگە. شولپى مەن شاشتەڭگە شاشباۋعا نەمەسە بۇرىمنىڭ ۇشىنا بايلانادى. تاجىريبەلى حالىق شولپى تاققان قىزداردىڭ باسى اۋىرمايدى، شاشى ۇزىن ءارى سۇلۋ، بەرىك بولىپ وسەدى، ەرتە تۇسپەيدى دەپ جورامالداعان. شولپى، شاشتەڭگە تاققان قىز-كەلىنشەك مەزگىلسىز جۇرمەيدى. ويتكەنى كۇمىس سىڭعىرى «ايتىپ» قويادى.

شاشباۋ – شاشتىڭ اجارىن اشا تۇسەتىن زەرگەرلىك ونەر تۋىندىسى. سۇلۋلار مەن بويجەتكەندەرگە ارنالعان حالىق ولەڭدەرىندە «سىلدىراپ شاشباۋىڭ مەن التىن سىرعاڭ»، «كورىنەر قىزدار سۇلۋ شاشباۋىمەن، بۇرىمىن كەيىن سىلكىپ تاستاۋىمەن» دەپ جىرلاعان. شاشباۋ – ءتۇرلى ءتۇستى اسىل تاس ورناتىلعان، مونشاق تىزىلگەن، ۇزىن كۇمىس شىنجىرلى باۋمەن نەمەسە قىمبات، بەرىك ماتادان ىزىلىپ جاسالعان، التىن، كۇمىس جىپتەرمەن ونەكتەلىپ، ۇشىنا سالماقتى كۇمىس تەڭگەلەر مەن سولكەبايلار تاعىلعان بۇيىم. شولپىدان وزگەشەلىگى: ول بۇرىممەن قوسا ءورىلىپ، تەڭگەلەرى مەن كۇمىستەرى، تاعىمى شاش ۇشىنا بايلانادى.

شاشقاپ – شاشتى كۇنگە كۇيۋدەن، جۇمىس ۇستىندە شاڭ-توزاڭنان ساقتاۋ ءۇشىن جاسالاتىن ءسان بۇيىمى. ول ماقپال، شۇعا، بارقىت، ماۋىتى سياقتى كوك، قىزىل، قارا ءتۇستى ماتالاردان تىگىلىپ، جەلكەدەن بەلگە جەتەتىن ەتىپ جاسالادى. جوعارى جانە تومەنگى جاعىنان ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلىپ، زەرمەن، وقامەن، مونشاقپەن اشەكەيلەنەدى.

قازاق حالقى ايەلدەردىڭ سۇلۋ شاشىن ەرتەدەن-اق جوعارى باعالاعان. وسىعان بايلانىستى ادەت-عۇرىپتار، تىيىمدار تۋعان. شاشىڭدى وتقا تاستاما، شاشىڭدى جايما، شاشىڭدى قيما دەگەن تىيىمدار، شاشىڭ كەسىلسىن دەگەن قارعىس بار. «شاشىڭدى كەسكەنىڭ – باقىتىڭدى كەسكەنىڭ»، – دەپ سابيلەردىڭ شاشىن كوزىنە تۇسىرسە، قيتار بولادى دەپ ىرىمداعان.

جاس ايەلدەر شاشىن ماڭدايدان ايىرىپ، ەكى بۇرىم ەتىپ ورگەن سوڭ، ونىڭ اراسىن ءبىر سۇيەمدەي ەتىپ ۇشىنان بىر-بىرىنە جالعايدى، بۇل – «جۇبىمىز جازىلماسىن» دەگەن اق تىلەك بەلگىسى. ال قىزدار بۇرىمىن دارا ورەدى نەمەسە قوس بۇرىمىن بىر-بىرىنە جالعامايدى.

قىزدارعا التىنشاش، قاراشاش، سۇلۋشاش، شولپى دەپ ات قويۋدىڭ ءوزى شاش قاسيەتىن كورسەتەدى. جەڭگەلەرى قايىن سىڭلىلەرىنە ات قويعاندا شاشباۋلىم، شاشتەڭگەلىم، سىرعالىم دەپ سىزىلۋىندا دا سۇلۋ سىر جاتىر.

حالىقتىڭ قىلمىس  زاڭىندا دا شاش تۋرالى بىرنەشە باپ بار. تەنتەكتەر ايەلدىڭ شاشىن كەسسە، ول دەنە مۇشەسىن كەسكەنىمەن بىردەي جازالانادى، ۇلكەن ايىپ تولەيدى. ەگەر ايەلدەر وزدەرى قىلمىس جاساسا، ولاردىڭ شاشىن كەسىپ جازالايدى. بۇل ايەلدەر ءۇشىن ءولىم جازاسىمەن تەڭ قارالعان. شاشتىڭ ۇشىن قيعان قىزدارعا شاپالاق بەرىلەدى. دەمەك، ايەلدەرگە ءتان شاش باعاسى مەن قۇنىن حالقىمىز ەرتە بىلگەن.

شاش تەك سۇلۋلىق پەن مادەنيەتتىلىك بەلگىسى عانا ەمەس، ول – ايەلدەر قاۋىمىنىڭ، ياعني حاۋانا مەن ءبيبى فاتيما انامىزدان باستاپ بەرىلگەن اللانىڭ ايرىقشا سىيى، قۇرمەتى، ءسانى، ەنشىسى. ال شولپى، شاشباۋ، شاشتەڭگە، شاشقاپ – سول سىي-قۇرمەتكە ساي، ءارى ايەلدىڭ اسەم تابيعاتى مەن نازىك جاراتىلىسىنا لايىقتالعان قازاقتىڭ تالعامپازدىق ۇلەسى، ءارى ۇلتتىق سىر-سيپاتى.

---