InfoHub Logo

قولجازبا “ساداق” جۋرنالى 1915-1918 جىلدارى بەيىمبەت مايلين مەن جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆتىڭ باستاماسىمەن ۇزبەي جارىققا شىعىپ تۇردى. جۋرنالدىڭ ماقساتى وقۋعا كەلگەن كەلگەن قازاق جاستارىنا ءارىپ تانىتىپ، قالام ۇستاپ، وتكەندەگى ءومىردىڭ جاقسىلىق جاعىن ونەگە ەتۋ بولاتىن. “ساداق” جۋرنالى ءوز ماتەريالدارىندا مادەني-اعارتۋشىلىق يدەولوگيا باعىتىن ۇستاندى. وعان دالەل، “شاكىرتتەردى ادەبيەتپەن تانىستىردى، قولدارىن قالامعا ۇيرەتتى، ونەرگە بەردى”. بۇل اركىم ءوز قولىمەن كوشىرىپ جازىپ وتىرعان قولجازبا بولمادى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋ تاريحىندا ەلەۋلى ءرول اتقارعانىن ءبىز ايتپاساق تا، كوتەرگەن ماسەلەلەرىمەن مويىندايمىز. جۋرناليستىك ماماندىقتى ءقادىر تۇتقان تىلەپبەرگەنوۆ سياقتى ءمۇعالىم، اقىن-جازۋشىلار تاربيەلەنىپ شىقتى. 

جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆ جۋرنالدىڭ 1917 جىلعى بەس نومەرىندە “مۇعالىمدىك تۋرالى” دەگەن پروگرەسشىل پەداگوگيكانى جانە وزات اعارتۋشىلىق يدەيالاردى ناسيحاتتايدىن ءىرى كولەمدى ماقالا جاريالايدى. مۇندا مەدرەسە ءبىتىرىپ شىققاندارعا “بۇرىنعى الداۋشى، ساتىلعىش ارامزا مولدالاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەتپەۋدى” ەسكەرتەدى. ءارى جاڭا الىپپەمەن توتە وقىتاتىن ءمۇعالىم بالالارعا مەيىرىمدى قاراپ، ءبىلىم مەن جازۋدى بىرگە ۇيرەتۋگە، جۇرت الدىندا ۇستامدى بولۋعا تيىستىگىن جازادى. ول تەك بالالاردى وقىتۋمەن تىنباي، ەل اراسىندا مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ، ساۋاتتاندىرۋ، گازەت، كىتاپ وقىپ بەرۋ، مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار اشۋ جاڭا حالىقتىق مۇعالىمدەردىڭ ارداقتى بورىشى بولماق دەيدى. ساداقتان ونەگە العان قازاق جاستارى ءوز سىنىپتارىندا “تۇزاق”، “بۇلتارتپاس” دەگەن كۇلكى-سىقاق جۋرنالدار شىعارىپ باستاعان. ال كەيبىر جۋرنالدى وقيتىن وقىرماندار ءوز مەكتەپتەرىنىڭ قابىرعا گازەتىن شىعارعان. مىسالى، ءبىر اۋىلدا “ساۋلە” مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى كەنجەعالي عابدۋللين “تالپىن” دەگەن گازەت شىعارا باستاپ، ونىڭ العاشقى نومەرىن “ساداق” باسقارماسىنا جىبەرگەن. “ساداق” قولجازبا جۋرنالى تەك اعارتۋشىلىق ماتەريالدار عانا شىعارىپ قويمادى. كەيىننەن اۆتونوميالىق سەنزۋرانىڭ ءمانىن تۇسىنگەنى ماتەريالدارىندا بايقالادى. جۋرنالدىڭ ءوزى ۋفا قالاسىندا شىعىپ تۇرعاننان، باسىندا “عاليا” مەدرەسەسىندە وقيتىن قازاق جاستارى قازاقستاندا بولىپ جاتقان ماسەلەلەرگە جەتە قانىق بولمادى. 

1918 جىلى 10 اقپانداعى سوڭعى نومەرىندە ورىنبوردى بولشيەۆيكتەر العاندىعى تۋرالى حابارلانادى:

«بۇل ءقادىرلى جاڭا جولدا ءبىزدىڭ قازاقتاردان دا جوق ەمەس ەدى. عاليبەك جانكەلدين دەگەن كىسى بولشيەۆيكتەردى ەرتىپ كەلىپ،  «قازاق» باسقارماسىن جاپتىردى. بۇل ۋاكىتتا ونداعى مىرزالار قازاق ىشىنە كاشىپ كەتپەك ەدى. Faليبەك جانكەلدين دەگەن كىسى «قازاق» باسقارماسىن ءتىنتىپ، جاڭا شىققان «قازاقتىڭ» ءبىر نومەر گازەتىن - «باياعىدان بەرى سەن ءبىزدىڭ اياعىمىزعا قانداي تۇساۋلار سالمادىڭ!»- دەپ، قوسقولداپ تۇرىپ ايىرىپ-ايىرىپ تاستاپتى» دەلىنگەن.

جۋرنالدا بۇل حاباردىڭ جاريالانۋى جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆتىڭ كوزۇاراسىندا پروگرەسشىل ريەۆوليۋسياشىل دەموكراتيالىققا قاراي وزگەرىس باستالعاندىعىن اڭعارتادى. ودان كەيىن ساداقتىڭ 1917 جىلعى 18 نويابرىندەگى 4 نومەرىندە ومبىدا وقيتىن قازاق جاستارى “بىرلىك” دەگەن ۇيىم اشقانىن، باسقارماعان ورىسشا باسىلعان ۋستاۆى كەلدى، ماقساتى حالىقتى بىلىمگە تاراتۋ دەگەن ماقالالار جاريالاندى. بۇل مادەني-اعارتۋشى ەمەس، پاتشا وكىمەتىنىڭ قىسىمىنا قارسى ساياسي كۇرەس بولدى. 

قورىتا ايتقاندا، “ساداق” جۋرنالى قولجازبا كۇيىندە بولسا دا، قوعامدىق ماسەلەلەردە جاستارعا جازۋ مەن بىلىمدە وزىندىك ءرول اتقارىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە ۇلەس قوستى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ق. بەكحوجين “قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى” 2. ق. بەكحوجين “قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنىڭ وچەركى” (1860-1958) الماتى “مەكتەپ” 1981 3. اتابايەۆ ق. قازاق ءباسپاسوزى قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى (1870-1918). عىلىمي مونوگرافيا. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2000.

ايگەرىم ەسىمحان،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى.

---