قورشاعان ورتا جانە قوعامنىڭ ءوزارا اسەرى
قورشاعان ورتا جانە قوعامنىڭ ءوزارا اسەرى
ادامزات ومىرىنە قاجەتتى ماتەريالدىق بايلىقتى تابيعاتتان الادى. قوعامنىڭ دامۋى ونداعى تابيعات رەسۋرستارىنىڭ قورىنا بايلانىستى. سوندىقتان ادامزات بولاشاقتا كۇيزەلىسكە (كاتاكليزمگە) ۇشىراماس ءۇشىن تابيعاتپەن تولىق ۇيلەسىمدە بولىپ، ونىڭ بايلىعىن ۇنەمدى جانە قالدىقسىز پايدالانۋعا ءتيىس.
ادامنىڭ وندىرىستىك ءىس - ارەكەتى – قوعامدىق فورماسيا ءوندىرىس نەعۇرلىم جىلدام دامىعان سايىن ونىڭ تابيعاتقا كەرى اسەرى دە سوعۇرلىم ءوسىپ وتىرادى. ءوندىرىستىڭ دامۋى قورشاعان ورتا مەن تابيعاتقا تۇتاستاي اسەرىن تيگىزۋدە.
قورشاعان ورتا دەگەنىمىز – بۇل ادامنىڭ شارۋاشىلىق ءىس - ارەكەتى جانە ونىڭ اسەرىنەن وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان تابيعات پەن تابيعي ورتا. قورشاعان ورتاعا ونەركاسىپ كاسىپورىندارى، كولىك ماگيسترالدارى، قالالار مەن اۋىلدى جەرلەردەگى ەلدى مەكەندەر، الەۋمەتتىك ورتا جانە ت. ب. كىرەدى. ادامنىڭ ءبىر قالىپتى ءومىر سۇرۋىنە تازا اۋا، اۋىز سۋ قاجەت بولسا، شارۋاشىلىقتا پايدالاناتىن سۋ مەن تابيعات كەشەندەرىن قورعاۋدىڭ دا ماڭىزى زور.
شارۋاشىلىقتىڭ ءار ءتۇرلى سالالارى قورشاعان ورتانى لاستاۋدىڭ جانە ونى تاسىمالداۋدىڭ كوزى بولىپ تابىلادى. ونەركاسىپ – ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىن قامتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە قورشاعان ورتانى كۇشتى لاستاۋشى. ونەركاسىپتىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىن قورشاعان ورتاعا اسەر ەتۋ باعىتىنا قاراي - ءوندىرۋشى جانە وڭدەۋشى ونەركاسىپ سالالارى دەپ ەكى توپقا بىرىكتىرۋگە بولادى.
كومىر، تەمىر رۋدالارىن، مينەرالدى تۇزدار جانە باسقا دا قازبا بايلىقتارىن وندىرەتىن كەن ورىندارىنىڭ جۇمىسى، اسىرەسە كەندى ءوندىرۋ اشىق ادىسپەن جۇرگىزىلەتىن بولسا، ۇلكەن اۋماقتىق لاندشافتىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوقتىرادى. بۇل جەردە انتروپوگەندىك لاندشافت قالىپتاسادى.
انتروپوگەندىك لاندشافت دەگەنىمىز – ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى. مىسالى، سوكولوۆ - سارىباي كەن بايىتۋ كومبيناتىندا تەمىر رۋدالارى جەر بەتىنە تاياۋ ورنالاسقاندىقتان، اشىق ادىسپەن وندىرىلەدى. ەكىباستۇز كەن ورنىنداعى كومىردى دە اشىق ادىسپەن الادى.
ادامنىڭ بيوسفەراعا انتروپوگەندىك ءىس - ارەكەتى جەر شارىنداعى كوپتەگەن ايماقتاردىڭ كليماتىن وزگەرىسكە ۇشىراتۋدا. ادامدار پايدالى قازبالاردى بارلاۋمەن جانە وندىرۋمەن قاتار ولاردىڭ سانى مەن كولەمىن ۇلعايتۋ جۇمىستارىمەن ۇنەمى اينالىسىپ وتىرادى. وتىن ەنەرگەتيكالىق كەشەندەرى، پايدالى قازبالاردى كوپ مولشەردە ءوندىرۋ جانە ونى جاعۋ (دۇنيە ءجۇزى بويىنشا 10 ملرد ت) اتموسفەرادا كومىرقىشقىل گازىنىڭ جينالۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. ال اتموسفەراداعى كومىرقىشقىل گازىنىڭ كوبەيۋى جەر پلانەتاسىندا تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋىنە، ياعني اۋا رايىنىڭ وزگەرۋىنە – جاپپاي جىلىنۋعا اكەپ سوعادى.
قازىرگى كەزدە اتموسفەرادا مەتاننىڭ، كومىرقىشقىل گازىنىڭ، ازوت، كۇكىرت جانە بىرنەشە اۋىر مەتالداردىڭ جيناقتالۋى ۇلعايىپ وتىر. بۇل ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى [8، 154 - 156ب].
تابيعات پەن ادام قوعامى اراسىندا ءوزارا بايلانىس بار. راس، ادام قوعامى ءوزىنىڭ ەرەكشە زاڭىمەن داميدى. ادام قوعامى اڭدار الەمىنەن سانالى ەڭبەك ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. اڭدار دا وزىنە قاجەتتىسىن جاسايدى. ولار ۇيا نەمەسە ۇيشىك سالادى، ءىن قازادى. ءبىراق وزىنە نەمەسە بالالارىنا تەك تىكەلەي قاجەتتىسىن عانا جاسايدى. ادامدار ءوزى شىعاراتىن زاتىنىڭ شاماسىن، ولشەمىن، مولشەرىن بىلەدى، تابيعي زاڭدىلىقتى باسشىلىققا الادى، اسەمدىكتى سەزىنەدى.
ادامزات ومىرىنە قاجەتتى ماتەريالدىق بايلىقتى تابيعاتتان الادى. قوعامنىڭ دامۋى ونداعى تابيعات رەسۋرستارىنىڭ قورىنا بايلانىستى. سوندىقتان ادامزات بولاشاقتا كۇيزەلىسكە (كاتاكليزمگە) ۇشىراماس ءۇشىن تابيعاتپەن تولىق ۇيلەسىمدە بولىپ، ونىڭ بايلىعىن ۇنەمدى جانە قالدىقسىز پايدالانۋعا ءتيىس.
ادامنىڭ وندىرىستىك ءىس - ارەكەتى – قوعامدىق فورماسيا ءوندىرىس نەعۇرلىم جىلدام دامىعان سايىن ونىڭ تابيعاتقا كەرى اسەرى دە سوعۇرلىم ءوسىپ وتىرادى. ءوندىرىستىڭ دامۋى قورشاعان ورتا مەن تابيعاتقا تۇتاستاي اسەرىن تيگىزۋدە.
قورشاعان ورتا دەگەنىمىز – بۇل ادامنىڭ شارۋاشىلىق ءىس - ارەكەتى جانە ونىڭ اسەرىنەن وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان تابيعات پەن تابيعي ورتا. قورشاعان ورتاعا ونەركاسىپ كاسىپورىندارى، كولىك ماگيسترالدارى، قالالار مەن اۋىلدى جەرلەردەگى ەلدى مەكەندەر، الەۋمەتتىك ورتا جانە ت. ب. كىرەدى. ادامنىڭ ءبىر قالىپتى ءومىر سۇرۋىنە تازا اۋا، اۋىز سۋ قاجەت بولسا، شارۋاشىلىقتا پايدالاناتىن سۋ مەن تابيعات كەشەندەرىن قورعاۋدىڭ دا ماڭىزى زور.
شارۋاشىلىقتىڭ ءار ءتۇرلى سالالارى قورشاعان ورتانى لاستاۋدىڭ جانە ونى تاسىمالداۋدىڭ كوزى بولىپ تابىلادى. ونەركاسىپ – ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىن قامتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە قورشاعان ورتانى كۇشتى لاستاۋشى. ونەركاسىپتىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىن قورشاعان ورتاعا اسەر ەتۋ باعىتىنا قاراي - ءوندىرۋشى جانە وڭدەۋشى ونەركاسىپ سالالارى دەپ ەكى توپقا بىرىكتىرۋگە بولادى.
كومىر، تەمىر رۋدالارىن، مينەرالدى تۇزدار جانە باسقا دا قازبا بايلىقتارىن وندىرەتىن كەن ورىندارىنىڭ جۇمىسى، اسىرەسە كەندى ءوندىرۋ اشىق ادىسپەن جۇرگىزىلەتىن بولسا، ۇلكەن اۋماقتىق لاندشافتىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوقتىرادى. بۇل جەردە انتروپوگەندىك لاندشافت قالىپتاسادى.
انتروپوگەندىك لاندشافت دەگەنىمىز – ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى. مىسالى، سوكولوۆ - سارىباي كەن بايىتۋ كومبيناتىندا تەمىر رۋدالارى جەر بەتىنە تاياۋ ورنالاسقاندىقتان، اشىق ادىسپەن وندىرىلەدى. ەكىباستۇز كەن ورنىنداعى كومىردى دە اشىق ادىسپەن الادى.
ادامنىڭ بيوسفەراعا انتروپوگەندىك ءىس - ارەكەتى جەر شارىنداعى كوپتەگەن ايماقتاردىڭ كليماتىن وزگەرىسكە ۇشىراتۋدا. ادامدار پايدالى قازبالاردى بارلاۋمەن جانە وندىرۋمەن قاتار ولاردىڭ سانى مەن كولەمىن ۇلعايتۋ جۇمىستارىمەن ۇنەمى اينالىسىپ وتىرادى. وتىن ەنەرگەتيكالىق كەشەندەرى، پايدالى قازبالاردى كوپ مولشەردە ءوندىرۋ جانە ونى جاعۋ (دۇنيە ءجۇزى بويىنشا 10 ملرد ت) اتموسفەرادا كومىرقىشقىل گازىنىڭ جينالۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. ال اتموسفەراداعى كومىرقىشقىل گازىنىڭ كوبەيۋى جەر پلانەتاسىندا تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋىنە، ياعني اۋا رايىنىڭ وزگەرۋىنە – جاپپاي جىلىنۋعا اكەپ سوعادى.
قازىرگى كەزدە اتموسفەرادا مەتاننىڭ، كومىرقىشقىل گازىنىڭ، ازوت، كۇكىرت جانە بىرنەشە اۋىر مەتالداردىڭ جيناقتالۋى ۇلعايىپ وتىر. بۇل ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى [8، 154 - 156ب].
تابيعات پەن ادام قوعامى اراسىندا ءوزارا بايلانىس بار. راس، ادام قوعامى ءوزىنىڭ ەرەكشە زاڭىمەن داميدى. ادام قوعامى اڭدار الەمىنەن سانالى ەڭبەك ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. اڭدار دا وزىنە قاجەتتىسىن جاسايدى. ولار ۇيا نەمەسە ۇيشىك سالادى، ءىن قازادى. ءبىراق وزىنە نەمەسە بالالارىنا تەك تىكەلەي قاجەتتىسىن عانا جاسايدى. ادامدار ءوزى شىعاراتىن زاتىنىڭ شاماسىن، ولشەمىن، مولشەرىن بىلەدى، تابيعي زاڭدىلىقتى باسشىلىققا الادى، اسەمدىكتى سەزىنەدى.
You Might Also Like
-
قۇرمەتتى ارىپتەستەر بۇگىنگى ەڭبەك كۇنىنە بايلانىستى «ەڭبەك ءتۇبى - بەرەكە» اتتى ەستافەتالىق سايىسىمىزعا قوش كەلىپسىزدەر! سايىسىمىزدى باستاماس بۇرىن «اقبوتا» بالاباقشاسىنىڭ ديرەكتورى ----------------...
