InfoHub Logo

اتالمىش مادەني ورتالىقتى زەرتتەۋ ەلىمىزدە مەملەكەت تاراپىنان جاسالعان باعدارلاماعا بايلانىستى قالا ورنىنا يۋنەسكو مادەني مۇراسىنا بايلانىستى قويلىق قالاسىن اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايلار اينالدىرۋ كوزدەلگەن بولاتىن. مادەني ورىندى زەرتتەۋلەر وتە كوپ ۇلەس قوسقان كارل بايپاقوۆ بولدى. ول ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان سولتۇستىك-شىعىس جەتىسۋوڭىرىن 1960 جىلادىرى زەرتتەۋ جۇمىستارىن باستاعان. ول ۋاقىتتا بۇل قالالار مۇلدە زەرتتەلمەگەن بولاتىن، ءتۇرلى مالىمەتتەردى زەرتتەي كەلە، ۇلى جىبەك  جولى بويىمەن ءجۇرىپ وتكەن ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارىن قاراستىرۋعا كىرىسەدى.

جالپى نەگىزىنەن، مادەني ورىننىڭ قالاي انىقتالعانىنا توقتالاتىن بولساق، بۇل ساياحاتشى ءارى ەلشى ، فرانسيا جانە يتاليا مەملەكەتتىڭ جوعارى تاپ وكىلى گيلوم رۋبرۋكتىڭ ەڭبەكتەرىنەن انىقتالدى.  كارل بايپاقوۆ گيلوم رۋبرۋكتىڭ ەڭبەكتەرىن قولىنا تۇسىرەدى. نەگىزى رۋبرۋك جاساعان ساياساتىندا كورىپ، بىلگەننىڭ بارلىعىن ول " شىعىس ەلدەرىنە ساياحات" اتتى ەڭبەگىندە جازىپ قالدىرعان. وسى ەڭبەگىندە بىزگە ەڭ قۇندىسى ول جوڭعار الاتاۋى ايماعى بويىنشا دەرەكتەر اسا قۇندى بولىپ ەسەپتەلىندى. سەبەبى، مۇندا ءوزىنىڭ وسى ءبىر ايماقتا كەزدەسكەن قالالارىنىڭ سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرپىن اسا ءبىر شەبەرلىك پەن سيپاتتاعان. بايپاقوۆ ءوزىنىڭ ماقساتى رەتىندە وسى قالانىڭ ورنالۋ ايماعىن انىقتاۋ دەپ ەسەپتەدى،  ونداعى كەراميكا، التىن تەڭگەلەر مەن جادىگەرلەردىڭ جاسى مەن «اۆتورلارىن» انىقتاۋ اسا ماڭىزدى دەپ ەسەپتەدى. اسىرەسە، جازبا دەرەكتەردى تابۋ مەن ونى وڭدەۋ ماسەلەسى اسا ماڭىزدى بولدى. مۇندا تابىلعان تەڭگەلەر الماتى شاھارىندا ءحىىى عاسىردا قۇيىلعانى بەلگىلى بولدى.  ناقتىراق ايتاتىن بولسام، رۋبرۋك جوڭعار الاتاۋى جەلىسىمەن قويلىق قالاسىندا كەلەدى. مۇندا ول موڭكە حاننىڭ كومەكشىسىن كۇتىپ، 12 كۇن بويى قويلىق قالاسىندا تۇرادى. رۋبرۋك اسا ىزدەنىمپاز بولعانىنا بايلانىستى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نانىم-سەنىمى مەن ءدىني ورىندارىنا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتتى، سايكەسىنشە، حريستيان ءدىنىن ۇستانۋشىلارىن ىزدەستىردى. كەيىن قالا اۋماعىن ساياحاتتاپ ءجۇرىپ، وزىنە مۇلدە تانىس ەمەس ءدىني ءراسىمدى بايقايدى. جاڭادان ايدىڭ تۋۋىلىنا بايلانىستى باستارى تاز، سارى كيىم كيگەن، قولدارىندا ءتاسپىسى بار، ءدىني گيمندى قايتالاپ ايتىپ جاتقان ادامداردىڭ ءراسىمىن كورىپ قالادى. رۋبرۋك ولاردىڭ بۋدديست ەكەنىن ايتپاسا دا، اتالعان بەلگىلەرى بۋدديستتەرگە ءتان ەكەنى بەلگىلى.  كەيىن قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن ۋاقىتتا وسى ءبىر بۋدديستىك حرام ورىنى تابىلدى. تابىلعان جادىگەرلەر اتريبۋتكاسى بويىنشا بۋدديستىك سالتقا ساي ەكەنى بەلگىلى بولىپ، ءحىىى عاسىرمەن جاسى انىقتالدى. ناقتى ورىنى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ انتونوۆكا سەلوسىنىڭ ورىندارى قويلىق نەمەسە قايلاق قالاسى ەكەندىگىن انىقتالدى. وسى قويلىق قالاسىندا تەك قانا بۋدديستتىك حرام عانا ەمەس، سونىمەن قاتار حريستياندىق جانە يسلامدىق قۇرىلىستاردا تابىلدى.

ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن اتايتىن بولسام، مۇندا تۇركىلەر مەن بىرگە ءبىر اۋماقتا قارلۇقتار جانە شىعىلدار وزگە دە ەتنوس وكىلدەرى مەن بىرگە تۇرعان. سوعدىلار دا وسى قويلىق قالاسىندا تۇرعان. سوعدىلار – بۇحارا مەن باعدات قالاسىنان شىققان مىقتى ساۋداگەرلەر بولدى. سالت بويىنشا بالا دۇنيەگە كەلگەن كەزدە بالانىڭ قولىنا بال جاعىپ، تەڭگە جابىستىرادى، ال تىلىنە بال جاعىپ «اقشا جابىسۋىن» ىرىمداعان ول بويىنشا، بال قولىمەن تەڭگە جابىستىرىپ، بال تىلىمەن ساۋدا كەلىسىمدەرىن جاساعانى قالانعان. كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق قازاق پەن شىعىس تۇركىستان جەرىنە وسى ءبۋدديزمدى الىپ كەلگەن سوعدىلار دەگەن مالىمەتتەر بار. سونىمەن قاتار، جەتىسۋ قالالارىندا سيريالىق حريستياندار دا عۇمىر كەشتى، دەگەنمەن دە، نەگىزگى ۇلت رەتىندە تۇركىلەر ەسەپتەلدى، قالا اتتارىنان دا بۇنى بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس: قويلىق، ەكىوگىز، قۇلان جانە مەركى اتاۋلارى تۇركى ءتىلىنىڭ كورسەتكىشى. يسلامنىڭ تارالۋى VIII-XI عاسىرلار ارالىعىندا ءجۇردى، كەيىننەن ول ورتالىعى بالاساعۇن، تاراز جانە ساماراقان قالالارى بولعان قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا ساياسي ماقساتتا مەملەكەتتىك ءدىن رولىنە يە بولدى.ءحىى-حش عاسىرلاردا قالا اۋماعىمەن قوسىپ كوشپەلىلەر اراسىندا تاراي باستادى، دەيتۇرعانىمەن دە، قالالاردا وزگە دە كونفەسسيالاردىڭ عيماراتتارىنىڭ بولۋى تولەرانتتىلىق بەلگىسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى.

كەلەسى، كەرىمقۇلدىڭ قالانى سيپاتتاپ، انىقتاۋى.

كەرىمقۇل جوشى ۇلىسىنان باستاۋ الاتىن شۋماناق توبىنان شىققان، ولار وسى جەردى ەجەلدەن مەكەندەدى. ونىڭ اتا-باباسى وسى جەردە ورىن العان ءار وقيعاعا بەلسەنە قاتىستى. قازاق حالقى اڭىز-اڭگىمەلەردى اۋىزدان-اۋىزعا تاراتۋ (فولكلور) ارقىلى تارالادى، سودان بولار، ۋاقىتتىق كورسەتكىشتەر بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ومىرىنە نەگىزدەلگەندىكتەن ءاردايىم ساقتالادى. ۆيلگەلم دە رۋبرۋكتىڭ جاساعان ساياحاتى بويىنشا قويلىق نەمەسە قايلاق قالاسىنىڭ ورىنى انىقتاعان. ناقتى، رۋبرۋكتىڭ كەمەمەن ءجۇرىپ وتكەن ۇزىن وزەنى - ىلە وزەنى دەيدى، ال اسەم شابىندىق، شۇرايلى جەر دەپ قاراتال مەن كوكسۋ وزەندەرىنىڭ اڭعارلارى دەلىنەدى. قالانىڭ ۇزىندىق 25 كم، ال ەنى بەلگىسىز دەلىنەدى. ال كەيبىر دەرەكتەردە ەنى 6 شارشى شاقىرىم دەپ كورسەتىلگەن. جالپى كولەمى قالا 60 شارشى كم قۇرايدى. «قويلىق» اتاۋى قىستاۋ ۋاقىتىندا قوي جانۋارىنا ىڭعايلى مەكەن بولعانىن بىلدىرەدى. ءدال وسىنداۋ اتاۋ تاشكەنت وڭىرىندە دە بار، ول «قۋيلۋق» اتاۋىنا يە.

كەلەسى قاراستىراتىن ماسەلەمىز، قويلىق قالاسىنىڭ كۇيرەۋ ۋاقىتىن انىقتاۋ. نەگىزى 1253 جىلدان سوڭ تاريحي دەرەكتەردە قالا اتاۋى كەزدەسپەيدى، الايدا بۇل قالا كۇيرەپ كەتتى دەگەن ءسوز ەمەس.  تەمىر جورىقتارىنا دەيىن بولعان سوعىس ارەكەتتەرى،  كەيىننەن توقتامىستىڭ اق ورداعا بيلىك قۇرۋى  كىتاپتا ناقتى ايتىلعان. 1390 جىلى قاراتال وزەنى تاعى اتالادى، الايدا وندا ەشقانداي دا سوعىستار بولماعان. 1450 جىلى قالماقتار قازاقتاردى ويسىراتا جەڭەدى. سول ۋاقىتتان كەيىن ءبىرشاما قازاق باسقا ەلدەرگە قونىس تەپكەن بولاتىن. سول جاعدايدان كەيىن ءبىراز جەرلەر يەسىز قالىپ قويدى.  وسىعان وراي، قويلىق قالاسىنىڭ ورىنى جوق بولعانىن بايقاۋعا بولادى. قالانىڭ 1400 جىلى كۇيرەۋى ناقتى اقپارات رەتىندە قاراستىرساق بولادى. ماسەلەن، گەنري گوۆارتتىڭ مالىمەتىنشە، موڭعول تاريحشىسى سانان-سەتسەن موڭعول تايپالارىنىڭ ىشىندەگى جالايىر تايپاسى تۋرالى مۋقۋلي-گوۆان، قىتايدى باعىندىرۋشى جايلى اقپارات بار. تاريحشى راشيد ءاد-ديننىڭ دە جازبالارىندا دا بۇل تايپا جايىندا اقپارات كەزدەسەدى، ولاردى «توقراۋن» جانە «توكراۋت» دەگەن دە اقپار بار.1250 جىلدارى جالايىرلار 4 توپقا ءبولىندى: ءبىرىنشى توپ موڭعوليادا جانە ءىشىنارا قىتايدا قالدى؛ ەكىنشىسى  جوشى ۇلىسىنىڭ 4000 جاۋىنگەرى قۇرامىندا قالدى،قالعان بولىگى نەگىزىنەن شۋ وزەنىنە جانە ىلە وزەنىنە، بالقاش كولىنىڭ باتىس جانە سولتۇستىك بولىگىندە بولدى.

قازىرگى الماتى وبلىسىندا حالىقارالىق مادەني مۇرانى زەرتتەپ-زەردەلەپ، ساقتاپ وتىراتىن  يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە 3 بىردەي نىسان ەنگەن، بۇلاردىڭ قاتارىندا: تالعارداعى – تالحيز قالاسى، بالقاش اۋدانىندا ورنالاسقان قارامەرگەن جانە قويلىق قالاشىقتارى. ءبىزدىڭ نازارعا ىلىگىپ وتىرعان  سارقان اۋدانىندا ورىن تەپكەن – قويلىق، كەي دەرەكتە قايلاق قالاسى؛

قويلىق قالاسىنىڭ ورنىندا ءتۇرلى مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر بىرگە ءومىر سۇرگەن، بۇعان دالەل رەتىندە قالا ورنىنان تابىلعان يسلام مەشىتى،  حريستيان شىركەۋى جانە بۋددا حرامىن ايتۋعا بولادى. بۇدان بولەك، حامام مونشالارى، پاتشا سارايى مەن وزگە دە ارحەولوگيالىق نىساندار ءالى دە زەرتتەلۋ ۇستىندە. قازىرگى ۋاقىتتا تۋريستىك ءۇشىن بۋددا حرامىنىڭ ەسىمى اشىق. ول جەردە ارنايى قۇلشىلىق جاسايتىن بولمەلەر بار.

قالا جايىندا اقپارات شوقان ءۋاليحانوۆتى اسا تاڭداندىرعان. قالا تەك ءىرى ساۋدا ورتالىعى عانا ەمەس، سونمەن قاتار ارسلان حاننىڭ ۋاقىتىندا قارلۇق مەملەكەتىنىڭ استاناسى ءرولىن اتقارعان، كەيىننەن شاعاتاي ۇلىسىنداعى ورتالىق بولعان. زەرتتەۋشىلە پىكىرىنشە تابىلعان ءدىني عيماراتتاردى قايتا زەرتتەۋ ارقىلى تۋريستەر اعىنىن كوبەيتەر ەدى، اسىرەسە بۋددا حرامى مەن حريستيان شىركەۋى اسا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋدا.

قويلىقتىڭ مونەتا ورتالىعىندا جاسالعان كۇمىس جانە مىس تيىندار قالانىڭ مادەني، ساۋدا جانە ءدىني ورتالىق بولعانىن كورسەتەدى. ءحىىى عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ كۇمبەزدى مەشىت پەن حاناكالار سالىندى، جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى بۇنى دالەلدەدى. قالاداعى بۋددا جانە مانيحەي عيباداتحانالارىنىڭ ورنى تابىلىپ زەرتتەلدى، بۇل قالانىڭ ىرگەتاسى VIII-IX عاسىرلاردا قالانعانىن بىلدىرەدى، ورتاعاسىر مادەنيەتى بويىنشا ارحەولوگتار مەن ءتۇرلى ءدىني سەنىمدەردى زەرتتەۋشىلەرگە تاپتىرماس ورتالىق بولىپ وتىر. . ەگەر گەوساياسي تۇرعىدان قارار بولساق، بۇل ءوڭىر جۇڭگو مادەنيەتى مەن باتىس تۇركىستاندىق وركەنيەتتەردى ءبولىپ جاتقان ايماق بولىپ تابىلادى. ول ۋاقىتتا يسلام ءدىنى جاڭادان ەنىپ جاتتى، بۇل وڭىردەگى بيلىك يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك دەپ جاريالاعان قاراحان اۋلەتىنە تيەسىلى بولعانىمەن، ناقتى بيلىك قيدانداردىڭ قولىندا بولدى، ولار ءوز كەزەگىندە ءدىني كوزقاراسقا تولەرانتتىلىق تانىتىپ، شىعىستان بۋددا جانە نەستوريان مادەنيەتىنىڭ دامۋنا زور ۇلەس قوستى.

قويلىق جوڭعار الاتاۋىنىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان. عاسىرلار بويى كەرۋەن جولدارىنىڭ توعىسىندا بولعان، بۇگىنگى تاڭدا الماتى مەن وسكەمەن قالاسىنىڭ ارالارىن بايلانىستىراتىن تراسسانىڭ بويىندا ورنالاسقان.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى

ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى

مادەنيەتتانۋ ماماندىعى 2-كۋرس ستۋدەنتى اليمحان ايدانا

وندىرىستىك تاجىريبە جەتەكشىسى ەسبولوۆا م.ا.

---