قۇپيا قۇتى
(پوۆەست)
بۇل سىردى ايتا الماي بىرنەشە جىل ءجۇردىم.
ونىڭ تىلەگى دە سول ەدى. «وزىڭىزدەن باسقا ەش جان بىلمەسىن، قۇپياعا بەرىكتىگىڭىزدى سودان كورەيىن».
ۇيدە سەرۆانتتا تۇرعان اق قۇتىعا قاراسام، وسى سوزدەر ەسىمە تۇسەدى. اق قۇتى مەنىڭ اۋزىمنىڭ قۇلپىسى سەكىلدى. سونىمەن بىرگە تەرەڭدە جاتقان ءبىر سىردى تۇرتكىلەي دە بەرەتىن سياقتى.
... اياقاستى جۇرەك سوقپاسىنا شالدىعىپ، كۋرورتتا جۇرگەم. دارىگەرلەر ءتىپتى زارەمدى الا ءتۇستى. «ءسىز ساناتورييدەن 500 مەتردەن ارتىق ۇزاماڭىز، كۇنگە قىزىنباڭىز، قاتتى كەيىمەڭىز» دەدى. ويپىر-اۋ، سوندا نە بولدىم؟ ون ەكىدە ءبىر گۇلىم اشىلماي جاتىپ جارتى شاقىرىمنان ارتىق جۇرمەسەم، كۇن كوزىن كورمەسەم نە بولعانى. كەيىمەۋ ءۇشىن ءومىر سۇرمەۋ كەرەك تە. ءومىر بار جەردە قۋانىشسىز، كۇن بار ما؟ بۇل — بۇل ما، بۇدان دا جامان ويلار كەلەدى. بالالاردىڭ جاستىعى، بارعان سايىن كەمەلدەنىپ، كەلىسىپ كەلە جاتقان مىناۋ ءومىر، سول ومىردەن ءوز ورنىڭدى ەندى-ەندى تاپتىم با دەپ تالپىنىپ كۇن-تۇن دەمەي جۇمىس ىستەگەن شاعىڭ. ءومىردى قىزىقتى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن ەمەس پە ەدى ونىڭ ءبارى. بۇل جۇرەگى بار بولعىردىڭ جەتكەن جەرى وسى-اق پا. جاراتۋشى ماعان كەلگەندە نەگە سونشا ساراڭدىق جاسادى؟ وتىزدان ءبىر-اق جاس اسىپ مۇنداي حالگە دۋشار بولعانىم قالاي؟
كۋرورتتاعىلاردىڭ ءبارى اۋرۋ دەسەدى عوي. ءبىراق مىنا مەنىڭ جانىمنان شۇباپ ءوتىپ جاتقانداردىڭ ءبارىنىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. ولاردىڭ جارتى شاقىرىم تۇرعاي، ون، جيىرما، وتىز شاقىرىمعا دا كەتە الاتىن تۇرلەرى بار. ءبىر عانا اۋرۋ — مەن، قالعاندارى انشەيىن ەرىگىپ جۇرگەن سياقتى. قارق-قارق، ساق-ساق كۇلەدى. انە ءبىر ەكەۋى امپەي-جامپەي اۋەلى، شۇيىركەلەسىپ، شۇپىلدەسىپ بارادى. ولارعا قاراعان سايىن جۇرەگىم سۇعىپ-سۇعىپ الادى. «ولار كۇلەدى، سەن ولەسىڭ، جەتكەن جەرىڭ — وسى» دەيتىندەي. لوبلىپ اۋزىما تىعىلىپ، تىنىسىم تارىلادى. ۇيدە ءدال وسىلاي باستالىپ، سان رەت جەڭىل جاردەم شاقىرتقانىم بار ەدى. اياعى ۋكول سالۋمەن نەمەسە بولنيساعا اپارۋمەن تىناتىن. تالاي شىم-شىتىرىق ويلار كەلىپ، تالاي تاندى كوز ىلمەي اتىردىم دا. ۇيىقتامادىم بولدى، ەرتەسىنە جۇرەك قىسىلادى. ول كەزدە ازىرەيىلدىڭ تۋرا ءوزى كەلە جاتقانداي كورىنەدى. وزىمدە دە، ۇيدە دە زارە-قۇت قالماي قورقامىز.
دارىگەرلەر عانا جايباراقات. «نيەۆروز» دەيدى دە، بىردەڭەسىن ءتۇرتىپ بەرە سالادى. الدەنەشە رەت قاتتى كەرىسىپ تە قالدىم.
— سەندەرگە كەرەگى مەنىڭ ءولىمىم بە؟ نەگە قارامايسىڭدار؟ جۇرەك قوي بۇل، جۇرەك. جۇرەكتىڭ قىسقانى ويىنشىق پا؟ جۇرەگى اۋىرعاندا جاردەمدەسپەسەڭدەر، كىمگە كەرەك جاردەمدەرىڭ. كوپە-كورنەۋ ولتىرەتىن بولدىڭدار-اۋ. بالالارىم جاس، ەڭ بولماسا سولاردى اياڭدارشى.
— سىزگە قاتتى كەيۋگە بولمايدى. ەكى-ۇش رەت كۋرورتقا بارىڭىز. جاسسىز، جازىلاسىز، — دەيدى.
بۇرىن مۇنداي كەيىگىشتىگىم جوق ەدى. اۋرۋ دەندەگەن بولۋ كەرەك. قالشىلداپ كەتەم. ۇستاي الماي قالام ءوزىمدى. ارتىنان سازايىن تارتام ءوزىم دە. ۋكولدان، ءيا اۋرۋحانادان ءبىر-اق شىعام.
«كەيىمەۋ كەرەك» دەگەن ءسوز ابدەن قۇلاعىما سىڭگەن. ءبىراق ول ءسوز نەعۇرلىم سىڭگەن سايىن، سولعۇرلىم كەيىگىش بوپ بارامىن. ەشكىمنىڭ نە ىستەگەنى، نە سويلەگەنى جاقپايدى. ءۇيدىڭ ءىشى مەن وتىرعاندا كىسى ولتىرگەندەي جىم-جىرت. اياقتارىنىڭ ۇشىمەن جۇرەدى. بالالار وينايىن، نە سويلەيىن دەسە، ايەلىم «تيش...ش، پاپالارىڭ اۋىرىپ قالادى» دەپ تىيىپ تاستايدى. بۇل سوزدەن ولاردىڭ قورقاتىنى سونشا، جۇزدەرى بوپ-بوز بولىپ ماعان قارايدى. بالا جىلاماي، بالا ويناماي تۇرا ما، ولاردىڭ ويناعانىن دا، جىلاعانىن دا جاقتىرمايمىن. جىلاسا، تىرىدەي مەنى جوقتاپ وتىرعانداي كورىنەدى. ءبىر كۇنى ۇلىم ۇيگە جالعىز قامىس الىپ كەلىپتى. جاس كەزىمىزدە شەشەمىز ۇيگە جالعىز قامىس الىپ كىرگىزبەۋشى ەدى، «جامان ىرىم، كىسىسى ولگەن ۇيگە عانا قامىس الىپ كىرەدى» دەپ. ۇلىم تۋرا مەنى كومۋگە كەلگەندەي كەرىندى. جۇرەگىم لوبلىپ، قىسىلا باستاعانداي بولدى. ءتىلىمنىڭ استىنا ءدارى سالىپ، توسەككە قاراي تارتتىم.
ۇلىم:
— ماما، ماما، پاپام قىسىلىپ بارادى، — دەپ ايقاي سالدى.
زارە-قۇتى قالماي اسۇيدەن ايەلىم جۇگىرىپ شىقتى. ەكى كوزى جاساۋراپ كەتكەن. «ا، قۇداي، ا، قۇداي، ساقتاي گور»، — دەپ كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتەدى. سويتسەم، بايقاپ جۇرەتىن بالام ءتىلىمنىڭ استىنا ءدارى سالسام بولدى، قىسىلدى دەپ ويلايدى ەكەن.
وسىلايشا، ءوزىمنىڭ دە، ءۇيدىڭ دە بەرەكەسىن الىپ، بار سەنىپ كەلگەن كۋرورتىمنىڭ ءتۇرى الگى. «قارىس اتتاپ شىقپا، قاتتى كەيىمە!» — دەيدى. قوجاناسىر بولسا، «ءولدى — دەگەن وسى» دەپ قۇلاي كەتەر مە ەدى. مەن قوجاناسىر بولماعان سوڭ ءىلىنىپ ءجۇرمىن ايتەۋىر. قۇر سۇلدەم.
جاپادان-جالعىز جۇرگەندە نەبىر ۇرەيلى ويلار قامايدى-اۋ، شىركىن! ءبىر ءسات وسى كۋرورتتا ءولىپ، دەنەمدى تابىتقا سالىپ، سامولەتپەن الىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. اەروفلوتپەن ەسەپتەسۋگە ءۇي ءىشىمنىڭ ءحالى كەلمەي ساسادى ەكەن دەيمىن. قول ۇشىن بەرەر اعايىنداردى ىزدەيمىن. الىسقا بارىپ ءبارىمىزدى اۋرە قىلعانشا جايىن بىلەدى، ۇيدە، اۋرۋحانادا بولماي ما دەپ كەييدى ولار. جالعىز جىبەرگەنى نەسى دەپ ايەلىمدى جازعىرادى. ايەلىم تۇرعاي، وزىمە ارەڭ تابىلعان جوق پا وسى پۋتيەۆكا. ومىرگە ەمەس، ولىمگە الىنعان پۋتيەۆكاداي كورىنەدى ەندى. ۇرەيلى ويلار وسىلاي قامالاپ، ءۇمىت ساۋلەسىنە تيتتەي دە ساڭىلاۋ قالدىرمايدى.
جىلعا جۋىق قادام باسقان سايىن زىلدەي جانشىعان اۋىر ويلار ابدەن ەزىپ تاستاعان با، مەڭ-زەڭ سەكىلدىمىن. كەشە ايناعا قاراسام، كوزىم شۇڭىرەيىپ، ىشىنە كەتىپ بارا جاتقان سياقتى كورىندى. ءوز تامىرىمدى ءوزىم ۇستاۋعا قورقامىن. جۇرەگىم ءقازىر توقتاپ قالاتىن سەكىلدى. كۇننەن-كۇنگە سوعىسى باسەڭ بە قالاي؟
كۋرورتتاعى العاشقى بەس كۇن دە وسىنداي زىلدەي اۋىر ويلاردى سىيعا تارتتى. كۇندە ولەمىن، ءبىراق كۇندە تىرىلەمىن. سول تىرلىكتىڭ ارقاسى عوي، بۇگىن دە سۇيرەتىلىپ كۇندەگى جۇرەتىن جەرىمە شىقتىم. كادىمگى ارقانداۋلى بۇزاۋمىن. بۇزاۋدان ايىرماشىلىعىم، مەن ويلايمىن. ءبىراق ونداي ويى قۇرىسىن. ءوزىمدى جەگىدەي جەپ بارا جاتقان ۇرەيلى ويلار. سول ويلاردىڭ قاجىتقانى سونشاما، ويلامايتىن بۇزاۋ بولۋعا دا دايارمىن. امال نە... تاپ وسى جەرگە شىقسام، تارپا باس سالىپ قاماپ الادى.
اينالا ادەمى ماۋەلى اعاش، كوڭىل قىتىقتايتىن جۇپار ءيىستى سامال، الىستان اپپاق بولىپ شاعىلىسىپ جاتقان ەلبۋرستىڭ اناۋ شىڭى، مايدىڭ شۋاقتى جۇمساق كۇنى — وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ قابىلداۋىمدا باسقاشا. وسىنىڭ ءبارى ۇرەي اتاۋلىنى جيىپ-تەرىپ ماعان ايتاقتاپ تۇرعان سياقتى.
جۇرەگىم تاعى قىسىلىپ كەتكەندەي بولدى. بۇدان ءبىر ساعات بۇرىن العان ۆاننادان كوردىم. اجالىما العان ۆاننام با دەدىم. جانى قۇرعىر ءتاتتى. انانداي جەردە باسىن بىركەلكى قىرىققان كوكورايدىڭ اراسىنداعى ورىندىققا قاراي بورساڭداپ تارتىپ بەردىم. وتىرىپ جۇرگەن جەرىم. كوكورايدىڭ الدى اشىق، جۇرت ءجۇرىپ جاتقان جاققا قارايدى. ارتى بىتەۋ، ءبىر كىسى وتەرلىك ءبىر جەرىندە عانا كەتىگى بار. جانىمدى ءبىر الىپ قالسا، سول ورىندىق الىپ قالاتىنداي. قول سوزىم جەردەگى ساناتورييگە قارايمىن. مەنىڭ جاعدايىمدى كارىپ تۇرعان الدەبىرەۋ جۇگىرىپ كەلە قويا ما دەيمىن. كوڭىلىم دە سونى قالايتىنداي.
جوق، اسا قىسپادى. قالپىما كەلگەندەيمىن. ەڭسەم ءسال كوتەرىلگەندەي بولدى.
— سالەمەتسىز بە؟
تۋ سىرتىمنان سىزىلعان ايەل داۋسى شىقتى. امانداسۋ ورىسشا.
— سالەمىڭىزدى الدىق، — دەپ جالت بۇرىلدىم.
ەركەك اتىم بار ەمەس پە، وزىمشە بويىمدى جيىپ، اۋرۋ ەكەنىمدى بىلگىزبەۋگە تىرىسىپ جاتىرمىن. تانىسام بۇيىرماسىن. بۇرىن كەرگەن ادامىم ەمەس. اققۇبانىڭ ادەمىسى. تال بويىندا ارتىق بىتكەن ءبىر سىلىم ەت جوق، تاڭ اسىرعان جاراۋ اتتاي جۇپ-جۇمىر، جەپ-جەڭىل، جىپ-جيناقى.
— تانىمايسىز، سوندىقتان تاڭىرقاپ تۇرسىز، ارينە.
— ونىڭىز راس. تانىماساق، تانىسارمىز. كۋرورتتا تانىسۋ قيىن ەمەس دەيدى عوي.
— ءبارىڭنىڭ ويلارىڭ سولاي... — دەپ كۇرسىندى دە، ۇندەمەي ۇزاق وتىرىپ قالدى. جانارىنان ويناقىلىقتان گورى ويلىلىقتى كوردىم. تەرەڭىندە الدەبىر مۇڭنىڭ با نەمەسە اۋىر ءبىر جان جاراسىنىڭ با ءىزى بارداي. سۇيكىمدى كەلگەن بەت پىشىنىنە سانىمەن قويعان شاشى ادەمى ۇيلەسىپ تۇر. الدەبىرەۋدىڭ شاشى قانشا ساندەگەنىمەن، داراقىلىقتىڭ كۋاسىندەي ايقايلاپ تۇرماي ما. مۇنىكى جيناقىلىقتىڭ، تابيعي سۇلۋلىقتىڭ دالەلىندەي. مەن سىمباتىنا قىزىعىپ، باس-اياعىن قوس جانارىممەن تىنتكىلەپ كەتىپپىن. جاراتىلىسىندا پاڭدىق تا بار سەكىلدى. كيگەن كيىمدەرى دە الەمىش، ايقاي-ۇيقاي سوڭعى مودانىڭ جارشىسى بولىپ تۇرعان جوق، ۇستامدى قاراپايىم عانا. موينىنا سالعان جۇقا قارا تورعىن ورامالى اققۋدىڭ تاماعىنا ايرىقشا كيگىزىپ قويعان ساقينا ىسپەتتى. كوزىن توڭكەرە ءبىر تاستادى ماعان. سىرتىما قاراپ بولساڭىز، سىرىمدى ۇعا الدىڭىز با دەگەن سۇراق بار مۇنىسىندا.
— نەشە كۇننەن بەرى تاپ وسى ارادان نەگە شىقپايسىز جانە تەك ءوزىڭىز عانا جۇرەتىنىڭىز قالاي؟
— ءسىز مەنى سىرتىمنان اندىپ جۇرگەن بولدىڭىز عوي.
— ءيا، اڭدىعانىم راس. مۇڭلاسپىز با دەپ اياپ كەلىپ ەم. — داۋسى كەرمەكتەنىپ شىقتى. كوزىن جالت بۇرىپ اكەتتى. موينىنداعى قارا تورعىن ورامالعا تاعى كوزىم ءتۇستى. دىرىلدەپ تۇر ەكەن. جايما-شۋاق اۋانىڭ تولقىنىنىڭ ءوزى-اق دىرىلدەتىپ تۇر ما، جوق الدە وسىناۋ بەيتانىس ادامنىڭ ىشكى جان-كۇيى دىرىلدەتىپ تۇر ما؟ قارادان سالعانى نەسى؟
سۇراقتى سۇراق قۋىپ الا جونەلدى. «كۋرورتتا تانىسۋ قيىن ەمەس قوي»، «مەنى اندىپ جۇرگەن بولدىڭىز عوي» دەگەن جاڭاعى سوزدەرىم تىم داراقى ايتىلعان جوق پا وسى. قالجىڭ قايعىسىزعا عانا جاراسقان، قايعىلىعا ايتقان قالجىڭ جازىقسىز سۇققان قانجارمەن تەڭ. قارسى الدىمداعى كۋرورت جەلىگىنىڭ جەتەگىمەن كەلگەن ادام ەمەس، شەرى جەتەكتەپ كەلگەن ادام سەكىلدى. نەشە كۇنگى مەنىڭ سۇرىمدى كورىپ، وزىنە وداقتاس تاپقانداي بولدى ما ەكەن؟ قۋانىش قانا ەمەس، ادامداردى مۇڭ دا، شەر دە جۇپتاستىرماي ما؟ سونداي تابىسۋ بولىپ جۇرمەسىن بۇل. جاڭاعى ءبىر الىمە قاراماي ايتقان تاپىراڭ سوزدەرىم مىنا ادامنىڭ جاراسىن جالاڭاشتاي تۇسكەن جوق پا؟ قورازدانعانىم باسىلىپ، بويىمدى سالاۋات، بايىپتى وي بيلەي باستاعان سەكىلدى. سونى جۇزىمنەن بايقادى ما، الگى ايەلدىڭ وكپەلى دا وزگەرەيىن دەدى. نە بايەك بولا قالۋدىڭ، نە جىگىتسىنىپ قوقيلانعان كۇيىمدى ساقتاۋدىڭ قيسىنىن تاپپاي ىشتەي ساسۋلىمىن. مۇندايدا اۋزىڭا ورايلى ءسوز دە تۇسە قويمايدى ەمەس پە؟!
— تانىس بولايىق، — دەپ قولىمدى ۇسىندىم.
— مايا دەنيسوۆنا!
ءسۇپ-سۇيىر جۇمساق ساۋساقتارىن تەز تارتىپ الدى. ۇستاي سالىسىمەن ۇمتىلىپ بەرەتىن ۇردا-جىق دەپ سەسكەندى مە، قايدام.
— ءسىز مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرمەدىڭىز.
— قانداي سۇراعىڭىزعا؟
— تاپ وسى ارادا نەگە جالعىز جۇرەتىنىڭىزدى سۇرامادىم با؟
نە دەۋىم كەرەك؟ جۇرەگىمنىڭ سىرقات ەكەنىن ايتىپ، زارلاي جونەلۋىم كەرەك پە؟ ودان نە پايدا، وسى ادامدى كورگەننەن ۇمىت بولا باستاعان سول جۇرەگى قۇرعىردى قوزعاماي-اق قويسام قايتەدى. ويدىڭ قالىڭ زىلىنە قايتا كىرىپ كەتىپ، پالە جالعاپ الارمىن. وزگە تاقىرىپ ىزدەپ كورسەم قايتەدى. وتىرىك ايتا المايتىن باسىم نەدەن باستاسام ەكەن؟
— ءسىز سۇراماي-اق قويساڭىز، مەن ايتپاي-اق قويسام قايتەدى سونى، — دەدىم نازدانا.
— ايتۋعا اۋىر بولسا، وندا قينامايمىن. ءوزىم دە قينالىپ جۇرگەن جاننىڭ ءبىرىمىن. «ءتان جاراسىن سۇراساڭ دا، جان جاراسىن سۇراما» دەگەن بار عوي.
ءتان جاراسى، جان جاراسى. جاڭاعى جاۋابىم جۇرەگىمنىڭ سىرقاتى عانا ەمەس، ودان دا ۇلكەن دەرت بارداي ەتىپ كورسەتپەسە نەعىلسىن ءوزىمدى. ەكەۋمىز قاتارلاسا جىلجىپ ءجۇرىپ كەتىپپىز. ەل شۇبىرىپ جاتاتىن تەررەنكۋرعا ءتۇسىپ، تاۋعا قاراي بەت الدىق.
ەرتەڭىنە تاپ سول ۋاقىتتا تاعى جولىقتىق. مەن كەلىڭىز دەپ شاقىرعان جوقپىن، ول كەلەم دەپ ۋادە ەتكەن جوق، وسىلايشا، كەزدەسۋىمىز، مىنە، ءۇشىنشى رەت. مەن — تىڭداۋشىمىن، ول — ايتۋشى. مەنىڭ اڭگىمەسىنە ىقىلاس قويىپ، ۇيىپ تىڭداعانىما رازى سەكىلدى. كەزدەسكەن سايىن شەرىن اقتارىپ، جەڭىلدەگىسى كەلگەن ادامنىڭ كەيپىن كەرەم وزىنەن.
بالالىق شاعى كوپ زامانداستاردىڭ ومىرىنە ۇقسايدى. سوعىس باستالعاندا 14-15 جاستاعى ويناقشىپ جۇرگەن قىز ەكەن. جاۋ تىرناعىنا العاش ىلىككەن ۋكراينا دەريەۆنيالارىنىڭ بىرىندە ءتۋىپ-وسىپتى. نەمىستەر لاپ قويعان كۇنى اكەدەن ايىرىلىپ، شەشەسى ەكەۋى قالعان.
— شەشەم قايراتتى ادام ەدى. دەريەۆنيانى باسىپ العان جاۋ كوزىنە مەنى تۇسىرگىسى كەلمەدى. «تىم ادەمى ءوسىپ كەلەسىڭ. ءوزىم سۇقتانام. نەمىس سەنىڭ جاستىعىڭدى قايتسىن. ايۋان عوي ولار» دەيتىن ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە.
ءسويتىپ، انام شىركىن مەنى ءبىر اي بويى مايانىڭ قۋىسىندا اسىراپ ساقتادى. ءوز شارۋاسىنا مىعىم اكەم جارىقتىق جاز جاڭا باستالسا دا، قىستىق شەبىن جيناپ العان-دى. دابىرلاتىپ، شۋلاتىپ نەمىستەر كۇنىنە ءبىر سوعىپ كەتەدى. العاش كەلگەن كۇنى كۇشىگىنەن اسىراعان تىك قۇلاق ادەمى ءيتىمدى ۇرگەنى ءۇشىن اتىپ كەتتى. مايانىڭ استىندا ءۇنىمدى شىعارماي كەشكە دەيىن جىلادىم. قاڭق ەتكەن داۋسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاعىمدا. يت ەكەش يت تە ءبىر ۇرسە دە جاۋعا قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ قالدى. ادام اتىم بار مەنىڭ جاتىسىم مىناۋ دەپ ىشتەي وزىمە-وزىم نازالانام. ىزاعا بۋلىققاننان ىرشىپ شىققىم دا كەلەدى. ءبىراق شەشەمدى ايايمىن. نەمىستەر ءبىر كۇنى — سيىرىمىزدى، ءبىر كۇنى — تورايىمىزدى، ءبىر كۇنى تاۋىق-ۇيرەكتەرىمىزدى اكەتتى. شەشەمدى اتىپ كەتەدى ەكەن دەپ زارەم جوق، كورگەن سايىن ءوز شەشەم وزىمە ولجا سەكىلدى. بايقايمىن، ءبىر كۇندەرى تۇندەلەتىپ ورمان جاققا باراتىندى شىعاردى. مەنى «ءۇنىڭدى شىعارما، وسى جەردەن قوزعالما، قۇريسىڭ» دەپ تاپتاپ-تاپتاپ كەتەدى. ۇيدەگى ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىكتى تاسي باستادى. نەمىستەن جاسىرىپ، ءبىر جەرگە تىعىپ جۇرگەن شىعار دەپ ويلادىم. مايانىڭ قۋىسىندا جاتا بەرۋ مەنى دە جالىقتىردى.
ءبىر كۇنى شەشەم:
— ءجۇر، كەتتىك. اكەڭنىڭ قارا ورنىمەن ءبىرجولا قوشتاس، — دەدى. كىشكەنتايىمنان وسكەن ءۇيدىڭ ءار بۇراۋى، اينالانىڭ ور بۇتاسى ىستىق، جىلاپ ءجۇرمىن. ءتۇن جامىلىپ كەتە باردىق. سودان كەيىنگى مەكەنىمىز — ورمان، پارتيزاندار اراسى بولدى. شەشەم قارۋ اسىنىپ، كۇرەسكە شىقتى. مەن پارتيزانداردىڭ ەركەسى بولدىم. جىلى-جۇمساعى مەنىڭ اۋزىمدا. مىلتىق سۇرايمىن، جورىققا جىبەر دەيمىن. شەشەم بايعۇس شىر-شىر ەتەدى. «سەن كورەر تامۇقتى مەن-اق كورەيىن» دەيدى. پارتيزانداردىڭ باستىعى ەگدە تارتقان ەڭگەزەردەي، تۇكسيگەن ادام. ساقال-مۇرت دەگەن جۇرتتىڭ بارىندە قاۋعاداي بوپ ءوسىپ كەتكەن. ءبارى مەنەن جاسىرىپ اڭگىمەلەسەدى. بالا نەمە، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الا ما دەي مە، ايتەۋىر ءازىر سەنىمگە نە بولا قويعان جوقپىن.
سىعاندار سەكىلدى قونىستى كۇندە اۋىستىرامىز. بۇرىن دەريەۆنيانىڭ ۇستىنەن وتكەن ءبىرلى-جارىم سىعاندار كوشىنە نەتكەن ءومىر دەپ كۇلۋشى ەدىك. ۇيرەنگەن سوڭ ادام بارىنە كونەدى ەكەن. سىعاندار قايتا دۋمانداتىپ، كۇلىپ-ويناپ كوشۋشى ەدى، ءبىز تىم-تىرىس ۇندەمەي كوشەمىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاڭ قالاتىنىم، بۇكىل وترياد قوزعالعاندا جىمى بىلىنبەيدى. ءبارىن جۇدىرىقتاي جۇمىلدىراتىن قۇدىرەتتى ءبىر كۇش بار ەدى. بالالىقپەن قوشتاسىپ، مەن دە پىسىپ كەلە جاتىرمىن. ال شەشەمنىڭ ايەل ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى ۇمىتىپ كەتكەندەي. بايقايمىن، وترياد باسى ول كىسىگە ۇلكەن ىلتيپاتپەن قارايدى. سودان با، ماعان دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە. ءتۇسى سۋىق بولعانىمەن، ءىشى جىلى. جانارىندا مول مەيىرىم بار، سونىمەن بىرگە سۇستى دا. سۇستى ەتىپ جىبەرگەن قۋ سوعىس شىعار. ۇدايى كوشۋ، ۇدايى قوزعالىس ءبارىمىزدى دە شىنىقتىردى. مىلتىق وقتاۋ، پۋلەمەت اتۋ ماعان دا تاڭ بول ماي قالدى.
نەمىستەردىڭ داۋسىن ەستىسەم زارەدەي قورقاتىن باسىم ەندى وعان دا ۇيرەندىم. ءبىزدىڭ وتريادتىڭ ولارمەن شەكىسىپ-شەكىسىپ قالعان كەزدەرى از بولعان جوق. شەشەم قاشاندا قارۋلى توپپەن بىرگە جۇرەدى.
نەبىر ءقاۋىپتى تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا بارىپ تۇردى.
— قىزىعى وسى جەردەن باستالادى. ەندىگى اڭگىمەنى كەلەسى جولعا قالدىرايىق. ءسىزدىڭ پروسەدۋرالارىڭىز بار شىعار، — دەدى مايا دەنيسوۆنا.
كەلەسى اڭگىمەنى اسىعا كۇتكەندەيمىن. بۇرىن جۇرەكتىڭ اۋرۋىن عانا ويلاپ قاجىعان باسىم ەندى مايانىڭ سوزدەرىنىڭ توڭىرەگىندە تولعاناتىندى شىعاردىم. مۇنىڭ ءوزى جاندى جانىشقان ويدان الدەقايدا پايدالى سەكىلدى. كورمەگەنى جوق ەكەن عوي سورلىنىڭ دەيمىن ىشىمنەن. ادەمىلىگىنە، اڭگىمەسىنە قىزىققانىما ەندى اياۋشىلىق قوسىلا باستادى. جۇرەكتىڭ ءبىر شانىشقانىن قايعى ەتەمىز. سوناۋ سۇراپىل سوعىس جىلدارى مىڭ شانىشقانىن دا ەلەۋگە مۇرشا بولدى ما؟ پەندەمىز عوي. قىزىقتى كورگەندە قيىندىقتى ۇمىتىپ بولماسا قيىندىقتى كورگەندە قىزىق قايتىپ كەلمەيتىندەي كۇيلەرگە تۇسەتىنىمىز ءۇشىن وسىلاي دەسە كەرەك. ءومىر قۇبىلىستارىنا سالماقتاپ، سارالاپ قاراي بەرمەيمىز-اۋ. وسىناۋ مايانىڭ اڭگىمەسى مەنى قايراتتانۋعا شاقىرا باستاعان سەكىلدى. اۋرۋ دەگەننىڭ ءوزى دە ءالجۋازداردى يەكتەيدى. وعان دا ايبات شەگىپ، قارسى ءتۇرۋ كەرەك. وسىنداي ويلاردىڭ كەلگەندىگى مە، الدە كەلىستى كەلىنشەك سىرلى اڭگىمەسىمەن كەۋدەمدى كەڭىتىپ، قىسىلا بەرەتىن جۇرەككە كەڭىستىك اشتى ما، الىپ جۇرگەن ەم دارۋ بولا باستادى ما، ايتەۋىر شيراي تۇسكەندەيمىن. ەڭسەمدى كوتەرتپەيتىن ءزىل قارا تاس جەڭىلدەپ بارا جاتقان سەكىلدى.
انە، ۋادەلى جەرگە مايا دەنيسوۆنا تاعى كەلە جاتىر. قۇلىنداي ءمۇسىنى كوزدىڭ جاۋىن الادى. كۇلىم قاعىپ، وزىمسىنە سالەم بەردى.
— ماماڭىز ءسىزدى تارتىپكە جاقسى ۇيرەتسە كەرەك. كەشىكپەيسىز.
— ونىڭىز راس. شەشەم جارىقتىق «استى كۇتكىزبە، وبالىنا قالاسىڭ، ادامدى كۇتكىزبە، العىسىن الاسىڭ» دەپ ۇيرەتۋشى ەدى. سودان سۇيەگىمە سىڭگەن ادەت قوي.
— مىنا ماقالدا عاجاپ فيلوسوفيالىق وي بار ەكەن. استان ءقادىرلى، ادامنان اقىلدى نە بار؟ ەكەۋىن دە قادىرلەي الساڭ، سەن دە جەردە قالا قويماسسىڭ دەپ تۇر ەمەس پە. اناڭىز بار ما؟
— جوق، اجال ەرتەرەك اكەتتى.
مايا دەنيسوۆنا بۇكىل كەۋدەسىمەن تەرەڭ كۇرسىندى.
— مەندە دە جوق.
— قالاي، سول پارتيزان بولىپ جۇرگەندە قازا بوپ كەتتى مە؟
مىناداي ادامنىڭ اناسىن ولىمگە قيماعاندىعىم سونشا، سۇراعىمدى اپتىعا، اسىعا قويدىم.
— ءقازىر بىلەسىز ول جايدى. سونىمەن، ءبىر كۇنى ۇيقىدان ويانسام، شەشەم قاسىمدا جوق، اپىل-عۇپىل كيىنىپ، باسقا ادامداردى دا تۇگەندەي باستادىم. ون ادام ورنىنان تابىلمادى. تاعى ءبىر جاۋاپتى تاپسىرما بولعان عوي دەيمىن ىشىمنەن. انامنىڭ كەتكەن ءار ساپارى كوز جەتپەس ۇرەيلى تۇڭعيىق، امان-ەسەن ورالۋى شەكسىز قۋانىش ەدى مەن ءۇشىن. تۇنگە قاراي كەتكەندەر قايتا ورالدى. بىلق-سىلق ەتكەن بىرەۋدى ارقالاپ اپتى. «مەنىڭ اق شەشەم عوي» دەپ باج ەتە قالدىم. ءبىر پارتيزان اۋزىمدى باسا قويدى.
— ماياجان، مەن مۇندا، امانمىن، — دەپ شەشەم موينىمنان قۇشاقتاي الدى. اسىنعان مىلتىعى جىلانداي سۋىق ەكەن. سۇيمەگەن جەرىن قويمادىم.
— قورقىپ كەتتىڭ بە؟ — دەدى مەيىرلەنە. مەن ءۇنسىز جىلاپ، وكسىگىمدى باسا الماي تۇرمىن.
— اناۋ ۇشقىش سورلىعا جاردەم بەرەيىك.
جالت قاراسام، زەمبىلدە قۋ شۇبەرەكتەي بولىپ ءبىر جاس جىگىت جاتىر. كەۋدەسىندە دەمى بار ايتەۋىر. وترياد باستىعى شەشەمە وڭاشا سىبىرلادى دا، ۇشقىشتىڭ پلانشەتىن الدى.
كۇزدىڭ سۋىعى امىرىنە ەنە باستاعان كەز. ورمان ءىشى، اشىق اسپان پانا بولۋدان قالىپ بارادى. جارالىلارعا دەپ جاساعان ءبىر ءۇي بار. شەشەم ىممەن سوندا اپارۋعا ىڭعاي ءبىلدىردى. ماعان دا ءجۇر دەدى.
ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە ۇشقىشتار دەگەن اڭىزدىڭ اياۋلى كەيىپكەرلەرىندەي ەدى عوي. چكالوۆ، بايدۋكوۆ، بەلياكوۆتار ولاردىڭ داڭقىن ءتىپتى اسپانعا كوتەردى ەمەس پە. قيالىمدا الدىندا سان تابىنعان ۇشقىشتىڭ ءبىرى، مىنە، قيمىلسىز سۇلق جاتىر. ول دا كادىمگى ادام، اياق-قولى، باسى-كوزى بار سياقتى. كىرپىگى ءسال عانا قيمىلدايدى. ءبىر كەزدە ەرنى جىبىرلادى. اۋزىنا سۋ تامىزدىم. كوزىن اشا باستاعانداي بولدى.
— ءتىرى، ماما! ۇشقىش ءتىرى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم.
— ءتىرى بولسا، بۇگىننەن باستاپ وسى ۇشقىشتى باعۋ ساعان تاپسىرىلادى، — دەدى وترياد باستىعى گۇج ەتىپ. — ساعان دەگەن العاشقى جاۋىنگەرلىك تاپسىرما.
— جارايدى، باعامىن، — دەدىم جۇلىپ العانداي.
ءبىر كۇننەن سوڭ ۇشقىشىم ەسىن جيدى. تاڭىرقاي كۇلىمسىرەپ قارادى ماعان. كەنەت ءتۇسى سۋىپ:
— قايدامىن مەن؟ — دەدى ۇرەيلەنە.
— پارتيزاندارعا كەلدىڭىز، — دەدىم مەن.
مەنىڭ قولىمدى بەتىنە باسىپ كوزىن جۇمدى. سول ساتتە ەكى تامشى جاس سىناپتاي دومالاپ ءتۇستى. نەگە ەكەنىن قايدام، مەن ءدىر ەتە قالدىم. دەنەم ءبىر قىزىپ، ءبىر سۋىنعانداي بولدى. ءومىر شىركىن سونىسىمەن قىمبات قوي. سوعىستىڭ ناعىز اۋىر كەزەڭى، اينالا وت-جالىن، اجال ۇرەيى ءبىر مينۋت قاسىڭنان قالمايدى. البا-جۇلبا، ايەل-ايەلگە، ەركەك-ەركەككە ۇقساماي كەتكەن شاق. سونىڭ وزىندە جىگىت بەتىنە تيگەن قولىمدى العىم كەلمەي، اسا ءبىر كۇشتى سەزىمنىڭ بەسىگىندە ءبىر ءسات راحاتتانىپ ۇيىقتاپ كەتكەندەي بولدىم. ايەل زاتىنان ەكەنىمدى العاش ەسىمە العان سول مينۋتتى سىزگە ايتىپ جەتكىزۋىم قيىن. انالىق — ۇلىلىق ايەلدىك — السىزدىك، وسى ەكى قاسيەت ءۇشىن كۇيرەيسىڭدەر عوي سەندەر. السىزدىكتىڭ دە ادەمىلىگى بار. ءبىز وزىمىزدەن قۇدىرەتتىنىڭ الدىندا عانا ءالسىزبىز. مەنىڭ بويىمدى بيلەگەن العاشقى السىزدىك سول جاڭاعى مينۋت ەدى.
ۇشقىشتىڭ كۇننەن-كۇنگە بەتى بەرى قارايىن دەدى. قان جۇگىرگەن سوڭ ءوندى جىگىت ەكەنىن بايقادىم. قاسىنان شىققىم كەلمەيدى. جاۋىنگەرلىك تاپسىرما دا سونداي عوي. ماعان قادالادى دا جاتادى، بۇكىل دەنەسىندەگى جاندى مۇشەسى ازىرگە قوس جانارى عانا. العاشقىدا سويلەۋ دە اۋىر بولدى وعان. ماعان ايتايىن دەگەن ءسوزىن ۇمىتىپ، ءۇزىپ العانداي بولادى. سويلەسە ەكەن دەيمىن. ۇزدىگىپ ۇزاق قاراپ تۇرام. ەرنىن تىستەنەدى دە كوزىن جۇمادى. جاراسىنىڭ جانىنا باتقانىن سوندا عانا بارىپ سەزەم.
قايدان تاپقانىنا تاڭىم بار، شەشەم ءبىر كۇنى تولىپ جاتقان ءدارى، اق داكە اكەلدى. قان شىققان جەرى جوق. ءبىراق ءحالى وتە اۋىر. ءالى ازدىگىنەن قيمىلداي المايدى. كىم بۇل، نەعىلعان ۇشقىش، قايدان كەلدى، قالاي شەشەمدەرگە تاپ بولدى — ءازىر تۇگىن بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلىپ جۇرگەن جوق. ەسىل-دەرتىم تەزىرەك ساۋىقسا ەكەن دەيمىن. شەشەم مەنىمەن بىرگە ءۇش كۇن قاسىندا بولدى. ءبىر كەزدەگى دەريەۆنياداعى مەدسەسترا وتريادتا مەديسينانىڭ اكادەميگىندەي. باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندار ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قورعان سول.
— ومىرتقا زاقىمدانعان. جۇلىن امان بولسا جارار ەدى. نەتكەن ەرلىك. مۇنداي سىنىققا قۇلىنداعى داۋسى شىقپاي قالاي شىداپ جاتىر. شىن ازامات ەكەن.
انامنىڭ مىنا ءسوزى ۇشقىشقا دەگەن ىقىلاسىمدى بۇرىنعىدان دا زورايتتى. ءۇش كۇن بويى ءدارى ىشكىزدى، گيپسكە سالعانداي ەتىپ بەلىن مىقتاپ ورادى. قۇر تاقتايدىڭ ۇستىندە جاتادى. وترياد باسىنىڭ كۇندە كەلەتىنىنە قاراعاندا بۇل ۇشقىشتىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن ءىشىم سەزگەندەي. مەنىڭ قولىمنان كەلەتىنى سۋسىن، تاماق بەرۋ، اۋزى-باسىن ءسۇرتۋ. بىردە «قارىنداس، اتىڭ كىم؟» — دەپ سۇرادى.
— مايا، — دەدىم.
— جاقسى ات ەكەن. ماماڭ ەكەۋىڭ مۇندا قالاي كەلدىڭدەر؟
ءبارىن ايتىپ بەردىم. تىك قۇلاق ءيتىمنىڭ دە اتىلعانىن ايتتىم.
تىجىرىنىپ قينالىپ كەتتى. نەمىستەرگە ىزا بولدى ما، الدە ءيتتىڭ ءولىمىن قايعىرعان ماعان ىزا بولدى ما، جوق جاراسى جانىنا باتتى ما، ايتەۋىر قاتتى رەنىش ءبىلدىردى. شەشەمنىڭ كوپ سويلەتىپ شارشاتىپ الما دەگەنى ەسىمدە، جاۋدىراپ ايىپتى ادامداي بەتىنە قاراي قالسام كەرەك. جىميىپ كۇلدى. مەنىڭ بەيكۇنا ءجۇزىم كۇلكى شاقىرسا كەرەك.
وترياد استان-كەستەن كوشەتىن بولدى. قار ءبىر جاۋعان. سوڭعى كۇندەرى اينالادا اتىس كوبەيىپ، نەمىستەر الدەنەنى سەزگەندەي ءبىز تۇرعان ماڭعا شۇيلىگە باستاعان-دى. دەرەۋ ءىز تاستاۋ كەرەك. ەڭ قيىنى جارالىلاردى الىپ ءجۇرۋ. قولى، اياعى جارالانعاندار وزدەرى جۇرۋگە بەكىندى. مەن ءقازىر ويلاسام، تاڭ قالامىن. نەتكەن قايرات. نۋ ورماننىڭ ىشىمەن اقساقتار شوقاڭ-شوقاڭ ەتىپ وزدەرى ىلەسىپ ءجۇردى. ءبىرى قىڭق دەگەن جوق، قوزعالا المايتىن ۇشقىشتى عانا كوتەرىپ كەلەمىز. ول «مەنى اتىپ كەتىڭدەر، ماسىل قىلماڭدار» دەپ ءوتىندى. دەمبىلدىڭ ءبىر باسىندا مەن كەلەمىن. جەر مي باتپاق، نۋ اعاش، جۇك اۋىر. ءاربىر قادام مۇڭ بولىپ كەلەدى. ۇمىتپاسام، كەشكە دەيىن جۇردىك-اۋ دەيمىن. وترياد ءبولىنىپ-بولىنىپ كەشىپ كەلەدى. اندا-ساندا بايلانىسشىلار كەلىپ، باعداردى ايتىپ كەتەدى. قاراڭعى تۇسە يەسىز قالعان ورمانشىنىڭ ۇيىنە كەلىپ، توقتادىق. ۇلكەن ءبىر قالاعا ايالداعانداي قۋاندىق. اينالا ءبىر شاقىرىمداي جەرگە تۇس-تۇستان كۇزەت قويىلدى. پارتيزاندىق ءومىر ءۇنسىز ءجۇرىپ جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتەدى. وترياد باسىنىڭ ءاربىر قاققان ىمى-اق جۇرتتى جۇمىلدىرىپ جاتادى.
ۇشقىشتىڭ قوس جانارىندا تۋلاعان ىشكى دۇنيە تولقىنى تورعا تۇسكەن ارىستانداي ءزارلى دە سۇستى. ونسىز دا شەكەسى قىزىپ جۇرمەگەن مىناۋ جۇرتقا ماسىل بولعانى جانىن جانشىپ جاتقان سەكىلدى. انام كەلىپ:
— شارشادىڭ-اۋ، — دەدى ماعان.
جىگىت وتتى كوزىمەن جالت قارادى. مەن اناما «جاندى جەرىنە ءتيدىڭ-اۋ» دەگەندەي ءۇنسىز كەيىس ءبىلدىردىم. جىگىت الدىنداعى نامىس جانە بار.
— بەيباق انام، — دەدى مايا دەنيسوۆنا كەڭىلى بۇزىلىپ. — ول مەن ءۇشىن بايەك، ال مەن جىگىت الدىندا انالىق مەيىرىمىن توككەنى ءۇشىن ونى سوگىپ تۇرمىن.
قويشى، ايتىپ-ايتپاي نەمەنە، سول ۇشقىشتى كۇتكەلى كادىمگىدەي قىز بولىپ قالدىم. ەركەكشە كيىنىپ جۇرسەم دە، بويىمدى جيناقى، سىمباتتى ۇستاعىم كەلەدى. قوزعالا الماي جاتسا دا ول سونىڭ ءبارىن سەزەدى. مەنىڭ قىز بولعىم كەلەتىنى ونىڭ دا جىگىتتىك نامىسىن قايرايدى بىلەم. سوعىس قىسپاعىنىڭ وزىندە البىرت جاستىق ەكەۋمىزدىڭ قانىمىزدا وسىلايشا شۋلايدى. مىناۋ قارا ورمان، اينالا اۋزىن ارانداي اشقان ل جال، كۇنى بويى تيتىققا جەتكەن ءجۇرىس — ءبارى سونداي ساتتەردە ۇمىت تا بوپ كەتەدى. ءومىر شىركىن سونىسىمەن كۇشتى، سونىسىمەن ماڭگى عوي. سەزىم ەگەسى، نامىس ەگەسى — ومىرگە وت بەرىپ، ىلگەرى ورلەتپەي مە. سوعىس ەگەسىندەي سۇراپىل، اپات بولىپ كەلمەيدى، ورتەپ ورشىمەيدى، تىپ-تيپىل ەتىپ قۇرتپايدى. بۇل — ۇلى ەگەس، تىرشىلىك ەگەسى، تىرلىكتىڭ تۇتقاسى، ماڭگىلىكتىڭ كىلتى، ءومىر يەگەننىڭ وشپەس، ولمەس بەلگىسى. ەكەۋمىزدى دە سول جىگىت پەن قىز اراسىنداعى كورىنبەس سەزىم ەگەسى باۋراعان.
وترياد بارعان سايىن مولايا ءتۇستى. جاڭا ادامدار كۇنىگە قوسىلىپ جاتىر. ءبىرى — سولدات، ءبىرى — تۇراعىنان بەزگەن، قاشقان ازامات، ءبىرى — ساۋ، ءبىرى — جارالى. جاڭا كيىنگەندەردىڭ العاشقى كۇندەرى جايسىز-اق، سەنىمسىز كوزقاراس. ولار دا وكپەلەمەيدى. سوعىس زاڭى سولاي. جاۋ جىبەرگەن قانسىز با دەگەن كۇدىككە قاي-قايسى بولسا دا ۇشىرايدى. سىننان، سىناقتان وتەدى. بايقايمىن، وترياد باسىنىڭ جۇمىسى تۇسكەن سەكىلدى. ونىڭ كازىر كوز تىگەر نوقاتى ءبىر جەردە ەمەس، وسىناۋ نۋ ورماننىڭ بىرنەشە جەرىنە جايىلعان سياقتى. انامنىڭ دا جۇمىسى باسىنان اسىپ كەتتى. مەن ونى بۇرىن دا ءپىر تۇتۋشى ەم، ەندى پايعامبار ەتتىم دەسە دە بولعانداي. سونشاما قايراتتىڭ قايدان شىعا بەرەتىنىنە تاڭىم بار. جاسى بولسا ەلۋدىڭ ۇستىندە. مەن ءسۇت كەنجەسىمىن. ارينە، بۇل قازىرگى كوزقاراس تۇرعىسىنان عوي. ول كەزدە بۇلاي ويلاسام، ءقازىر كەمەڭگەر بولمايمىن با.
مايا دەنيسوۆنا ماعان قاراپ جىميىپ كۇلدى. ءبىر بەتىنىڭ ۇشىنداعى شۇقىرى ونى ءتىپتى سۇيكىمدى ەتىپ جىبەردى. مەن مايانىڭ اناسىنىڭ جاس كەزىن كوز الدىما ەلەستەتكىم كەلدى. ءدال وسى ماياداي بولعان شىعار دەپ ويلادىم.
- ءسىز كىمگە تارتقانسىز، ماماڭىزعا ما، الدە پاپاڭىزعا ما؟
- سۋرەتىم ماماما ۇقسايدى. ونى نەگە سۇرادىڭىز؟
سۇراعىم كەلگەن سوڭ سۇرادىم.
جاۋابىما اسا تۇسىنبەي قالدى-اۋ دەيمىن. ءبىراز ءۇنسىز قالدى.
- ءيا، سودان كەيىن؟
— قاي جەرگە توقتادىم؟
— وترياد كوبەيە باستادى.
...ءيا، وترياد كۇننەن-كۇنگە داليىپ بارا جاتتى. مەن وتريادتى قايتەيىن. باققانىم — الگى ۇشقىش، وتريادتاعى جالعىز ۇشقىش. ءبىر ايعا قاراعاندا تۇرۋعا جاراپ، ودان سوڭ تەز تۇزەلىپ كەتتى. ادامنىڭ ماماندىعىنا قاراي مىنەزى دە قالىپتاساتىن بولۋ كەرەك. «شىركىن، مايدان شەبىنە بارسام، بولىمشەمدى تاپسام» دەپ اشىق كۇرەسكە اڭسارى اۋادى دا تۇرادى.
مەن ودان «ءسىز قالاي بىزگە كەلدىڭىز» دەپ سۇراعان جوقپىن، ول وزدىگىنەن ايتقان جوق. ەكەۋمىز دە پارتيزان زاڭىن ساقتادىق، ولار مايدان جايلى كوپ باجايلاپ سىرلاسپايدى. ارەكەتتىڭ عانا ادامدارى. بىر-ەكى رەت بىرگە قۇپيا بايلانىسقا بارعاندا شەشەم «ساقتىعى جەتىسپەي مە، قىزبالاۋ ما قالاي» دەپ كەلدى، ۇشقىشتار نار تاۋەكەلدىڭ ادامدارى عوي. ال پارتيزانعا باتىلدىقپەن بىرگە اسا ساقتىق تا قاجەت.
— ءيا، سول تاۋەكەل اقىرى تۇبىمىزگە جەتتى. مەنىڭ ەمەس، انامنىڭ.
مايا دەمىن ىشىنە تارتىپ كۇرسىنىپ الدى. مەن دەگبىرسىزدەنىپ، نە دە بولسا وقيعانى اقىر اياعىنا دەيىن بىلگىم كەلدى.
— ادەتتەگىدەي مەن شتابتا قالىپ، ۇشقىش باستاعان ءبىر توپ كورشى دەريەۆنياعا اتتاندى. مامام دا سول توپپەن قوسا كەتكەن. الدىن الا جاسالعان بارلاۋ شالا بولعان سوڭ نار تاۋەكەل دەپ وق اتىپتى. نەمىس كۇتكەندەگىدەن كوپ بولىپ، بۇلاردى ەكىگە جارادى. بىرىنەن-بىرى اداسىپ قالادى. نە كەرەك، ءۇش ادامسىز ورالدى: بىرەۋى — مەنىڭ انام. ەرتەسىنە دەريەۆنياعا تاعى بارلاۋ جىبەرىلدى. تۇنگى دۇمپۋدەن قورقىپ، جاۋ دەريەۆنيانى تاستاپ كەتىپ وتىرىپتى. ويتكەنى ول كەزدە پارتيزان قوزعالىسى جەر-جەردەن قاۋلاپ كوتەرىلىپ، تىلدا قالعان نەمىستەر ولاردان زارەدەي قورقا باستاعان. دەريەۆنيادا ءبىر دە فاشيست جوق دەگەندى ەستىپ، وزگەلەرمەن بىرگە انامدى ىزدەپ مەن دە كەلدىم. ءتۇنى بويعى جىلاۋدان ابدەن السىرەپ قاجىپ قالىپپىن. وترياد باسى مەن ۇشقىش ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي تۇكسيگەن قاباقتارىن اشپايدى.
مەنىڭ كەۋدەمدە ءۇمىت وتى ءالى دە جىلت-جىلت ەتەدى. انام قورقىپ كەتتىڭ بە» دەپ الدىمنان جۇگىرىپ شىعاتىنداي.
نەسىن ايتاسىز، شىن سۇمدىقتىڭ ۇستىنەن شىقتىق. دەريەۆنيانىڭ تاپ ورتاسىندا ۇشەۋىن دە اسىپ قويىپتى. انامدى ەسىم اۋىپ قۇلاپ ءتۇسىپپىن. وققا ۇشىپ ولگەندى وعان دەيىن تالاي كەرىپ جۇردىك قوي. اسىلعان ادامدى كورگەنىم تۇڭعىش رەت. ايتارى جوق سۇمدىق كورىنىس. وندا دا سالبىراپ تۇرعان مەنىڭ انام بولار ما.
كوزىمدى اشسام، باسىمدى سۇيەپ ۇشقىش وتىر. دارداعىلاردى كورگە ءتۇسىرىپتى. جىلاۋعا كوزىمنەن جاس شىقپايدى. ءتۇنى بويى جىلاپ تاۋىسقانمىن با، الدە سونداي ساتتەر بولا ما، كەكتەنىپ، ءتىسىمدى قايراي بەردىم. جۇرت مەنەن تاعى دا باجىلداپ جىلاۋدى تۇتسە كەرەك. جوق، مەن بەدىرەيگەن كۇيى ەلىكتەردى سالعان شانانىڭ ارتىنان ەرىپ جۇرە بەردىم. سول دەريەۆنيانىڭ شەتىنە بۇرىنعى زيرات قاسىنا اكەپ قويدىق.
— مىنە، دوستىم، مەن انادان وسىلاي ايىرىلدىم.
مايا دەنيسوۆنا كوزى وتتانىپ، ماعان قادالا قارادى. مەنىڭ ىشىمدە دە ءبىر الەم-تاپىراق داۋىل سوعىپ، مايانىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىرتپەدى. ەلبرۋستىڭ قارلى شىڭىنا قاراعان بويى قاسىمدا ادامنىڭ بار-جوعىن ەلەمەستەن جۇرە بەرىپپىن.
— سىزگە اۋىر اڭگىمە ايتىپ الدىم-اۋ دەيمىن.
ۇيقىدان ويانعانداي سەلت ەتە قالعاندا بارىپ قاسىمدا كەلىنشەك كەلە جاتقانى ەسىمە ءتۇستى.
جاڭاعى سەزىم كۇنى بويى مۇحيت تولقىنىنداي بىرەسە پاتىرىپ، بىرەسە شىعارىپ، جانىمدى ابدەن جانىشتى. نەبىر ويلار كوبىك شاشىپ تۋلاپ، داۋىل بوپ سوقتى ىشىمدە. ءوزىمنىڭ تۋعان انام دا ەسىمە ءتۇسىپ، سوعىس كەزىندەگى ونىڭ قيمىل-ارەكەت، انالىق اسىل قاسيەتتەرىن كوز الدىمنان قايتا وتكىزدىم. بالا كەزدەگى ءار جەرىن قاراپ، بەتىن جابا سالعان كىتاپتى ەسەيگەن كوڭىلمەن قايتا وقىدىم، ۇڭىلە، ۇرەيلەنە، ۇمىتتەنە قايتا اقتاردىم بەتتەرىن.
شىركىن، انا اتاۋلى بىر-بىرىنە قانداي ۇقساس، سونىمەن بىرگە ءوز الدىنا قايتالانباس قانداي بولەك.
ءالى ەسىمدە، مەنىڭ انام ۇلكەن ۇلىن اتتاندىرۋعا 70 شاقىرىم جەردەن ارتىنىپ-تارتىنىپ اۋدان ورتالىعىنا كەلگەن-دى. ءبىزدىڭ مەكتەپ ۆوەنكوماتتىڭ قاسىندا، ونىڭ اۋلاسى — جيناۋ پۋنكتى. كۇندىز-تۇنى لەك-لەگىمەن مايدانعا جۇرتتى جونەلتىپ جاتىر. ۇلكەن اۋلانىڭ تۇس-تۇسىنان قارعاداي قاپتاپ، قاراپ تۇرعان اتا-انا، بالا-شاعا. تىم بولماسا بوزداعىنىڭ، جارىنىڭ، اكەسىنىڭ توبەسىن كورىپ قالۋعا ىنتىق. سوڭعى ۇمىتتەرى، سوڭعى كورسەتەر قۇرمەتتەرى سول عانا سياقتى. كوزدەرىندە — جاس، كوڭىلدەرىندە — مۇڭ، ۇندەمەي جىلايدى، ۇندەمەي شىدايدى. ۆوەنكومنىڭ سارى الا جاعالى قىزمەتكەرلەرى دىكىلدەپ كەلىپ اۋلا ۇستىنەن قۋىپ ءتۇسىرىپ كەتەدى. جۇرت وعان دا كونگەن. بۇلاردى دا دىكىلدەتىپ تۇرعان سوعىس قوي. قۇمىرسقاداي قايتا قاپتايدى، قايتا ىسىرىلادى. ءبىر كەزدە ۇلكەن قاقپادان ادەمى اتتار جەگىلگەن اربالار اكەلىنەدى. ولار دا مايدان ءۇشىن ادەيى ازىرلەنگەن. سول اربالارعا اسكەرگە باراتىنداردى ابدەن وتىرعىزىپ بولعان سوڭ، قوشتاسۋعا رۇقسات ەتىلەدى. ارەڭ تۇرعان جۇرت تاس قامالدى اكەتكەن تاسقىنداي لاپ قويادى. كۇنى بويعى شىدام وسى جەردە تاۋسىلىپ، كوزگە دە، كوڭىلگە دە ەرىك بەرىلەدى. اۋلا ءىشى كۇڭىرەنىپ كەتەدى. كلاستى تاستاپ-تاستاپ بىزدەر دە، وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەر دە شىعامىز. ءبارىمىز دە جىلايمىز.
اربانىڭ الدى قوزعالىپ بەرەدى.
— بولدى ەندى، قالىڭدار، قالىڭدار، — دەگەن وكتەم ۇننەن ەشكىم قايمىقپايدى. جۇرت تا شۇبىرىپ بەرەدى. سول شۇبىرىندى سەلو سىرتىندا بىرنەشە كيلومەترگە دەيىن سوزىلىپ بارىپ تاۋسىلادى. جۇرەگىن ءۇزىپ اتا-انا، اسىل جار، بالا-شاعا قالادى.
وسى جولمەن ءبىز دە قىرىق ەكىنشى جىلعا قاراعان قىستا اسقار تۇتىپ جۇرگەن اعامىزدى اسكەرگە شىعارىپ سالعانبىز. شەشەم جارىقتىق ۇلىن ۇزاتىپ كەلىپ، قامىعىپ قايتقانمەن، ءبارىمىزدى قايراتقا شاقىرعان.
— كوپپەن كورگەن ۇلى توي، قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى. باقىتتارىڭ بولسا كەلەدى، باقىتسىز بولساڭدار قالادى سول جاقتا.
كەڭكىلدەي بەرگەن كەلىنىنە:
— جوق سۇمدىقتى باستاما، تىرىدەي جوقتاما! — دەپ زەكىپ تاستاعان. — جازعا دەيىن مىنا بالالاردى وقىت. جازدا اۋىلعا كوشىرىپ الام، ءبىر جەردە بولايىق، — دەگەن.
بالتانىڭ سابىنداي قىستىڭ قىسقا كۇنى بولاتىن. ەرتەمەن انام ەلگە اتتاندى. اۋىل سالت اتتىعا كۇندىك جەر. تۇستەن كەيىن وقيمىن. ساباققا كەتكەم. كەلسەم، مەكتەپ اۋلاسىنىڭ ءىشى ىعى-جىعى، تاعى دا اسكەر جۇرگەلى جاتىر، تاعى دا كۇڭىرەنىس، بالا جۇرەكتى باۋىرداي ەزگەن ءزىل-باتپان اۋىرلىق.
كەشكە كەروسين شاممەن وقيمىز. اۋدان ورتالىعىنىڭ وزىندە ول كەزدە ەلەكتر جارىعى جوق. ەكى جەردەن اسپا شام قويىلادى، سونىڭ وزىندە الاكولەڭكە. نەمىس ءتىلىنىڭ ساباعى ەدى. جاۋاپ بەرۋگە ورنىمنان تۇرا بەردىم. ار جاعىن بىلمەيمىن. بۇل كەشكى ساعات 7-8ء-دىڭ كەزى.
كوزىمدى اشسام، اينالام كۇندەگى جاتىپ جۇرگەن جەرىمە ۇقسامايدى. ىلعي اق توسەك. قاسىمدا اق حالاتتى جاس كەلىنشەك وتىر.
— مەن قايدامىن؟
— سەن اۋرۋحاناداسىڭ. كەشە تۇندە ەسسىز-تۇسسىز كۇيىڭدە اكەلگەن.
تاڭ سىبىرلەپ جاڭا اتىپ كەلە جاتقان سياقتى.
— قارعام، قۇلىنىم! — دەگەن ءبىر اششى ۇننەن سەلك ەتە قالدىق. قاسىمداعى اۋرۋلار دا ويانىپ كەتتى. سەسترا دالاعا تۇرا جۇگىردى. سول ەكى ورتادا تەرەزە الدىنداعى اعاشقا اتىن بايلاپ جاتقان ادامدى كوردىم. باسىنداعى قالىڭ ءشالىسى، سىرت ءپىشىنى اۋماعان شەشەم. اۋرۋحانانى باسىنا كوشىرىپ، مەنىڭ اتىمدى اتاپ ايقاي سالدى. ءۇستى-باسى اپپاق قىراۋ، اعاشقا بايلانعان ءوزىمىزدىڭ قۇلا بيە، ول دا اق جابۋعا وراپ قويعانداي، پىر-پىر ەتىپ پىسقىرىنىپ تۇر، قوس تاناۋدان شىققان دەمى پاروۆوزدىڭ بۋىنداي بۇرق-بۇرق ەتەدى.
— ءتىرىمىسىڭ، كۇنىم، قۇلىنىم!
ەسىككە كولدەنەڭ تۇرا قالعان سەسترانى قاعا-ماعا، دالاداعى بار ايازدى الا-مالا جولداعىنىڭ ءبارىن كوزىنە ىلمەي انام كىرىپ كەلە جاتتى. قارسى الدىندا ايداھار تۇرسا دا سەسكەنەتىن ءتۇرى جوق. انامنىڭ مۇنشا سۇستى شيرىققان شاعىن كورگەن ەمەسپىن.
قالقيىپ وتىرعان مەنى قۇشاقتاي كەلىپ توسەگىمە قۇلادى. اۋرۋلار انامنىڭ اششى ءۇنىن تاعى كۇتىپ، ۇرپيىسكەندەي. جوق، ول مەنى يىسكەپ ءۇنسىز بىر-ەكى رەت سولق-سولق ەتتى دە، «ۋھ» دەپ توسەك قاسىنداعى سەسترا قويعان ورىندىققا وتىرا كەتتى. بەلىن شەشىپ، اينالاسىنا قارادى.
— كەشە عانا ۇلكەن ۇلىمدى مايدانعا جونەلتىپ، بۇگىن كىشى ۇلىم ءال ۇستىندە جاتىر دەگەندى ەستىپ جەتكەن بەتىم ەدى، قاراقتارىم. الاڭ-ەلەڭدەگى اششى داۋسىم ۇيقىلارىڭنان وياتسا، كەشىرىڭدەر. سەندەردىڭ دە انالارىڭ بار شىعار. كەشە مەن بۇگىنگى مەنىڭ كورگەنىمدى قۇداي ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. جول بويى جىلاپ، اۋىلعا ەندى جەتتىم بە دەگەندە الدىمنان وسى سۋىق حابار شىقتى. ات اۋىستىرىپ مىنۋگە عانا شامام كەلدى. بەلىمدى مىقتاپ بۋدىم دا، تۇندەلەتىپ بەرى قاراي سالدىم.
شەشەمدى ءبارى اياي باستاعان سياقتى.
— موينىنا بۇرشاعىن سالىپ، اۋىلدا اكەسى وتىر. ماڭىراپ مال، اسۋسىز قازان قالدى. قاراڭ قالسىن ءبارى، قارعالارىم امان بولسىن! ءتاۋبا، ءتاۋبا، مۇنىڭا دا شۇكىر. ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىردى دەگەندەي مەن مىنانى ءتىرى شىعار دەمەپ ەم.
ساۋساعىمەن مەن جاقتى نۇسقاپ، انام مەيىرلەنە قارادى. قاتقان قىراۋ جىلى ۇيگە كىرگەن سوڭ اياز سورعان بەتىنەن دە، قالىڭ سەڭسەڭ ىشىگىنىڭ قارا ماقپال تىسىنان دا جوسا-جوسا جول سالىپ ەرىپ اقتى. ءا دەگەندە اينالاسىنداعىلاردى اۋزىنا قاراتىپ الاتىن قاسيەتىن بۇرىن دا بىلەتىنمىن. مىنا سىرقاتتاردى دا وزىنە باۋراپ الدى. مانا سۇستانا قاراعانداردىڭ كوبى ءارى اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ءارى وسىناۋ ءبىر ادۋىن بولسا دا اقىلعا دا كەندە ەمەس انانىڭ كۇتپەگەن كۇيىن بولىسكەندەي سىڭاي تانىتتى. ايقاي سالىپ كىرسە دە، اياۋلى بوپ شىققالى وتىر.
كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن مەن انامنىڭ 70 شاقىرىم جەرگە اق قار، كوك مۇزدا سالت اتپەن ەكى كۇننىڭ ىشىندە ءۇش كەلگەن قايراتىنا تاڭ قالام. كەمپىر تۇرعاي، جىگىتتىڭ جىگىتى ولاي ەتە الار ما. شىركىن، انا جۇرەگى نە ىستەتپەيدى!
كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن تاڭ قالاتىن جايلارىم كوپ. سوعىس كەزىندە ءوزىنىڭ ەكى بالاسى، ۇلكەن ۇلىنىڭ بەس بالاسى، قاينىسىنىڭ ءۇش بالاسى — نەبارى بالادان عانا ون جان شەشەمنىڭ اۋزىنا قارادى. ونىڭ سىرتىندا شالى، ەكى كەلىنى جانە بار. ءالى ەسىمدە، وسىنداي جاعدايدىڭ وزىندە ءبىزدى وقۋدان قالدىرمايمىن دەپ جان ۇشىردى. اۋىلداعى مەكتەپ ءتورت-اق كلاستىق. بەسىنشى كلاستان باستاپ سىرتقا سابىلامىز. ونجىلدىق مەكتەپ بار جەردەگى ءبىر وقۋشىنىڭ جىلدىق پاتەر اقىسى — ءبىر سەنتنەر ءۇن، ءبىر قوي، ءبىر اربا وتىن. سوعىسقا دەيىن سولاي ەدى، سوعىس كەزىندە دە سول كۇيىندە قالدى. مەكتەپ بار جەردەگى كەيبىر ۇيلەر وسىمەن كۇن كورۋگە كوشتى. العاشقى ەكى جىلى سونداي پاتەر اقىمەن انام ءۇش بالانى قاتار وقىتتى.
ءالى ەسىمدە، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي وقۋ جىلىنىڭ الدىندا بىزدەر ءۇشىن پاتەر ىزدەيدى. 18-20 شاقىرىم جەرگە اربامەن وتىن جەتكىزۋدى ۇيىمداستىرادى. سوعىس ءزىلى اۋىرلاي ءتۇستى، وقۋ تۇرعاي، تويىپ ىشەر اس مۇڭ بولدى. ونىڭ ۇستىنە شيەتتەي بالا-شاعاعا نە شاق كەلەدى. اكەم جارىقتىق ازىن اۋلاق جەكەمەنشىك مالىن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي باعىپ بەرەدى. اققا اۋىز ىلىككەنشە قينالامىز، مالدىڭ ارقاسىندا سوسىن جاعداي ەپتەپ تۇزەلەدى. ءبىراق مىڭداپ تۇسەتىن سوعىس سالىعىن دا وسى مالدىڭ ەسەبىنەن تولەيمىز. جىلىنا بىر-ەكى قارا سوعان كەتەدى. كولحوزعا ىستەگەن ەڭبەكتەن ۇيگە كەلەر ەشتەڭە جوق. ءبارى مايدان ءۇشىن، جەڭىس ءۇشىن! جۇرت ەڭبەگىنە ەشتەڭە سۇراماۋعا كوندىككەن.
وسىنداي جاعدايدا ءارى بالالاردى وقىتىپ، ءارى بۇكىل ءۇي جۇمىسىن موينىنا العان انامنىڭ قايراتىنا ءقازىر عاجاپ تاڭىرقايمىن. قۇلا بيەسىنە ءمىنىپ، قىستىڭ قامىن — جازدا، جازدىڭ قامىن قىستا ويلاپ تىنىم تاپپاۋشى ەدى، جارىقتىق. ساعى سىنىپ، مۇڭايعانىن كورگەن ەمەن. قۇدىرەتتى ءبىر كۇش ەڭسەسىن تۇسىرمەۋشى ەدى. ءقازىر ويلاپ قاراسام، رۋح كۇشى دەگەن سول بولۋ كەرەك.
ءوز بالا-شاعاسىنىڭ عانا ەمەس، اۋىلداستارىنىڭ مۇڭىن، اۋىرتپالىعىن ارقالاستى. اسكەرلەرگە ءجۇن قولعاپ، جىلى كيىم ازىرلەۋدىڭ باسىندا بولۋدى كولحوز باسشىلارى مەنىڭ اناما تاپسىرۋشى ەدى. زاەم تۇسەر شاقتا جينالىستا مۇرىندىق ءسوزدى انام ايتاتىن. ول كىسى ءبىرىنشى بولىپ جازىلاتىن. اۋىلدان اسكەرگە كەتكەندەردىڭ اتىن اتاپ-اتاپ، بۇل سولاردىڭ ساداقاسى دەيتىن. وسى ءبىر ءسوزدىڭ ۇگىتتىك اسەرىن مەن ەندى ۇققاندايمىن. بۇل انامنىڭ وزىندىك ىقپال ەتۋ قۇرالى ەكەن. كولحوزدىڭ وگىزى نە اتى جەتپەي جاتسا، ءوزىنىڭ بۇزاۋلى سيىرىن نە بۋاز بيەسىن سوقاعا، نە تىرماعا اپارىپ سالاتىن. استىق تارتۋعا قاپ نە ارقان جەتپەي جاتسا دا، ولار ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ ۇيدەن شىعاتىن. وسىنىڭ ءبارىن انامنىڭ نە ساياسات، نە پەيىلمەن ىستەپ جۇرگەنىن ءقازىر عانا بار ماعىناسىندا ۇققاندايمىن.
ازاماتىنان قارالى قاعاز كەلىپ، ازا تۇتقان ۇيدەن الدىمەن انام تابىلۋشى ەدى. جۇرتپەن بىرگە جىلاپ-جىلاپ الاتىن دا، جينالعان توپقا توقتاۋ ايتاتىن.
— «كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى». كەبىندەپ قويعان قايسىسىڭ بار؟ ۇيىڭنەن كەبەنەك كيىپ كەتتى ەمەس پە. ەندەشە، ءۇمىتسىز شايتان، اقىرىن كۇت، — دەيتىن. وسى سوزگە توقتايتىن، توسىلاتىن حالىق.
ارەكەت، قيمىل، ءسوز ءبارى ول كىسىنىڭ بويىنان وتە تابيعي شىعاتىن. ەرەكشە ءبىر ورلىكتى كورۋشى ەم. ءبىراق وزگەگە ول وعاش كورىنبەيتىن، قايتا قايىرىمعا، قايراتقا، شىدامدىلىققا شاقىرعانداي بولاتىن.
العاشقى ەكى جىلدا اسكەردەگى ۇلكەن ۇلىن ساعىنىپ، ۇرلاپ-ۇرلاپ جىلاپ ءجۇردى. ودان كەيىن بىزدەرگە — بالالارىنا، نەمەرەلەرىنە كوز جاسىن دا كورسەتپەدى. الدە نەنىڭ جانىن جانىشقانىن قاتۋلى قاباعىنان عانا سەزىلۋشى ەدى. ءبىراق قارا داۋىل بولىپ سوعىپ، قايعىمىزدى ۇلعايتپايتىن. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: ەڭ ۇلكەن سور — قامسىزدىق، قارەكەتسىزدىك دەيتىن.
«قامدانعان قاراپ قالمايدى». بۇگىن وي جىبەرىپ قاراسام، بۇل سوزدەرىندە ءوزىنىڭ بۇكىل ومىرلىك پوزيسياسى بولعان سياقتى.
كوزىنەن تاعى جاس شىققانىن كورگەنىم مىناداي جاعدايدا: 1944 جىلدىڭ قىسى ەپەتەيسىز اۋىر بولدى دا، كولحوزدىڭ مالى دا، جەكەمەنشىك مال دا قاتتى جۇدەدى. سول جىلى كوكتەمدە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ مال باسى اتانعان قۇلا بيەمىز قۇلىن تاستاپ، قورانىڭ توبەسىنەن سورعالاعان سۋدان ءىشى لايساڭ باتپاققا ۇيەلەپ قاپتى. تاڭ اتا ءولۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان جەرىندە كوردىك. جانۋار ەكى كوزى وتتاي جانىپ، پىر-پىر ەتتى. ىشىنەن قۇلىن ءتۇسىپ، ونىڭ ۇستىنە ۇيەلەپ قالعان سوڭ ابدەن السىرەگەن. بيەنى قۇرعاق جەرگە ءتورت اياعىنان سۇيرەپ شىعارعاندا، انام جانۋاردىڭ باسىن قۇشاقتاپ جىلاپ جىبەردى. شيەتتەي جاندى اسىرايمىن دەپ، قىسى-جازى تىنىم كورمەي ابدەن السىرەگەن مىناۋ كارى بيە مەن قارت انام مۇڭ شاعىسقانداي بولدى. جانۋار ەكى كوزى جاۋدىراپ، باسىن الدىنا سالىپ وتىرعان انامنىڭ قولىن يىسكەدى، قوشتاسقانى ما ەكەن... بۇل كۇيدى كورگەندە ءبارىمىز دە شىرىلداپ جىلاپ قويا بەردىك. قۇلا بيە مەن قارا كەمپىر ولسە، ءبىز ءۇشىن ودان اسقان اقىرزامان جوق-تى. جاس جانىمىز سول ءۇشىن دە ەزىلىپ تۇرعان سياقتى. انام ءبىزدى ۋاتقىسى كەلدى مە:
— قامبار بابام قولداي كور. شۋ، شۋ، شۋ جانۋار، — دەپ تىزگىنىن تارتتى. بىر-ەكى ۇمتىلىپ، جانۋار ورنىنان ارەڭ تۇردى. قالش-قالش، ءدىر-دىر ەتەدى. جىلى سۋ بەردىك. ۇيدەگى بار كيىزبەن مىقتاپ جابۋلادىق. بالالاردىڭ اۋزىنان جىرىپ، شەشەم بوكتىرىپ بيداي بەردى. قىسقاسى، بار مازىرىمىزبەن قۇلا بيەنى جەمدەدىك. ءسۇزىلىپ كوپكە دەيىن تۇزەلە الماي ءجۇردى. دەگەنمەن بىرتە-بىرتە وتتىعا باستادى. كوكتەم كەلسە دە سىرەسىپ جاتىپ العان قاردى ءار-ار جەردەن اشىپ، كوك وت ىزدەدىك. توعانعا قۇلاپ كەتپەسىن دەپ كۇندىز كەزەك-كەزەك كۇزەتتىك.
وسى كۇنى ويلاپ قاراسام، قۇلا بيەنىڭ سول كۇيىنەن سوعىس سۇراپىلىنىڭ ادامدى دا، مالدى دا قالاي تيتىقتاتقانىن كورگەندەي بولام. قۇراق-قۇراق جابۋى بار، ءشوپتى ءبىر تىستەپ، ەكى تىستەپ ءۇي جانىنان وتەتىن ۇلكەن توعاننىڭ جاعاسىندا قالقيىپ تۇرادى جانۋار. مال ابدەن جۇدەگەندە ءشوپ جەۋگە دە ءالى كەلمەيدى ەكەن عوي. مىنا كۇيىن كورگەندە ءبىر كەزدە ەكى قاپ بيدايدى تەڭدەپ الىپ ءبىر تۇندە وتىز شاقىرىم جەردەگى ديىرمەنگە بارىپ كەلەتىن قۇلا بيە ەكەنىنە سەنۋ قيىن. وسى اۋىلدىڭ قاشاعان اتتارىن ءبىر باستىرعاندا قۇتقارمايتىن ۇشقىردىڭ ءوزى دەپ تە ايتا المايسىڭ. ارباعا دا، شاناعا دا بىردەي جۇمساق جەلىستى قۇلا بيەنىڭ ءىلبىپ اياڭداۋعا دا شاماسى كەلمەي ارەڭ تۇر.
شەشەم جارىقتىق مۇنىڭ ۇشقىرلىعىن ايتىپ تاۋىسا الماۋشى ەدى. بىردە مەنى اۋدان ورتالىعىنا وقۋعا اپارىپ تاستاپ، (سوعىسقا دەيىن)، كەلە جاتقاندا بۇقپانىڭ ار جاعىنداعى جازىقتان ءبىر توپ كيىك كورىنەدى. «قىزىعىپ كەتكەنىم سونشا، قۇلا بيەنىڭ باسىن قويا بەرگەندە ساداقتاي زىمىراپ كيىكتىڭ قاسىنا قالاي كەلىپ قالعانىمدى بىلمەدىم. كيىك دەگەن ات قۋىپ جەتەتىن اڭ ەمەس قوي. العاشقى اعىنىندا كوز دەگەن جاس پارلاتادى جارىقتىق» دەپ وتىرۋشى ەدى. سول ۇشقىر قۇلانىڭ ەندىگى سيقى مىناۋ. ءشوپ الىپ جەۋگە دە ءالى كەلمەيدى.
بارىنەن دە جىل سايىن بەرەتىن قۇلىنىن ايتساڭشى. ءبىرى — بايتال، ءبىرى دونەن بولىپ قورادا تۇر. ەندى وسى ەكەۋىن ءولتىرىپ المايىق دەپ اكەم ولاردى بىرەسە قىرماننىڭ ورنىنا، بىرەسە كوپسىپ ءتۇبى اشىلعان ءشيدىڭ شوعىنا اپارادى. بۇل ەكەۋىنەن كەيىنگى قۇلىندارى بىردە — سيىرعا، بىردە ۇساق مالعا ايىرباستالىپ، جىلداعى زاەمدى كوتەرىپ تۇرعان ەدى. كەلەر جىلعا ەندى قۇلىن جوق. سوعىس ءالى ءبىر جىلعا سوزىلسا، زاەمدى نەمەن تولەيمىز؟
ءتورت تاعانى عانا قالعان مىناۋ حايۋاننىڭ ءحالى قانشاما قايعىنى قوزعاپ تۇر. سۇلدەرى تۇرسا دا وقىرانىپ قويادى، تىرشىلىكتەن بەرگەن حابارى. مال ەكەش مال دا ولگىسى كەلمەيدى، وعان دا ءومىر قىمبات.
— ءسىز مىناۋ سۋرەتتى قالاي ادەمى كەلتىردىڭىز، — دەدى مايا دەنيسوۆنا ءسوزىمدى ءبولىپ. — كوز الدىما تىلدىڭ اۋىر ءحالى ەلەستەپ كەتتى عوي. وق اتىلىپ، بومبا جارىلماعانمەن، وندا دا جاندى شۇبەرەككە تۇيىپسىزدەر. سونىمەن... قۇلا بيە ءتىرى قالدى ما؟
— مەنى تولقىتىپ جىبەرگەن ءسىزدىڭ اناڭىزدىڭ تاعدىرى، مايا دەنيسوۆنا. ءوز انام دا ەسىمە ءتۇسىپ، سول ءبىر وتكەن كۇندەرگە مەن بۇگىن مۇلدە باسقاشا تۇرعىدان قاراپ تۇرمىن.
قۇلا بيە ءاۋپىرىم تاڭىرمەن ءتىرى قالدى. شەشەممەن ەكەۋى قالىپتى تىرلىكتەرىنە قايتا كىرىستى. سوعىستىڭ اتى سوعىس ەمەس پە؟ قانشاما تىراشتانعانمەن، مەنەن باسقا بالالار بىرتىندەپ وقۋدى تاستادى. ولاردى پاتەرگە قويىپ وقىتۋعا حال كەلمەدى. جاڭاعى وزىڭىزگە ايتقان كۇندى كوكتەمگى كانيكۋل كەزىندە كورىپ، مەنىڭ دە كوڭىلىم بۇزىلدى. مەكتەپتى تاستاعىم كەلدى. ءۇيدىڭ ءىشى ايتارى جوق. جۇدەپ-اق قالعان. ونىڭ ۇستىنە وقىپ جۇرگەن مەكتەبىمىزدەن دە كۇي كەتكەن-دى. قىس بويى وت جاعىلمايدى. ءمۇعالىمنىڭ ءبىرى بولسا، ءبىرى جوق. اق قاعاز، سيا دەگەندى ۇمىتقانبىز. تارىنى كۇيدىرىپ، سودان سيا جاسايمىز. ەسكى كىتاپتاردىڭ اق جەرىنە جازامىز. قىسقاسى، وقۋدىڭ وقۋ سياعى بولمادى. مەنىڭ پاتەراقىم انا شيەتتەي بالا-شاعانىڭ اۋزىنان جىرىپ الىنادى.
انام جارىقتىق مەنىڭ بۇل پيعىلىما ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى.
— ەرتەڭ اعاڭ كەلگەندە نە بەتىمدى ايتام. بار بالانى وقۋدان قالدىرىپ، ازدىرىپ-توزدىرىپ جىبەرىپسىڭ دەسە نە دەيمىن؟ ەڭ بولماسا، سەن وقى.
ءوزى حات تا تانىماعان ادامنىڭ وقۋ دەگەندەگى بۇل ىقىلاسىنا قايران قالاسىڭ با، جوق پا. سول ءبىر كەز ءۇشىن ونىڭ ەرلىكتەن نە كەمدىگى بار! اۋزىنا تىستەگەندەي قىپ الىپ شىقتى عوي سول كەزەڭنەن. قايران انانىڭ قايراتى دەسەڭشى. ءقادىرىن بىلە بەرەمىز بە؟ وسىنداي ويلار كەي-كەيدە قاتتى تولقىتىپ جىبەرەدى.
— سولاي ويلاعاننىڭ ءوزى ءقادىرىن بىلگەندىك ەمەس پە، — دەدى مايا دەنيسوۆنا قيىلا كوز تاستاپ. — ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپسىز. جوعارى ءبىلىم الدىڭىز. جۇمىس ىستەپ ءجۇرسىز. وقىسىن دەگەندەگى انانىڭ اسىل ارمانى سول بولعان شىعار. ەندى ورىندالىپ وتىرعان جوق پا؟ كوردى مە، جارىقتىق وسىنىڭ ءبارىن؟
— جوق، كورە العان جوق. ەگەر وزگەگە جاقسىلىق جاساعان ادام كوپ جاساسا، مەنىڭ انام كوپ جاساۋى كەرەك ەدى. ولاي بولمادى.
سوعىس تا ءبىتتى. ەل ەسىن جيا باستادى. ەندى-ەندى جاڭا ءبىر تىرلىك، جاڭا ءبىر ءداۋىر باستالعاندا — جاۋىزدىقتى جانشىپ، جاسامپازدىقتىڭ كىلتى اشىلعاندا، جان جاراسىنىڭ دا، ءتان جاراسىنىڭ جازىلار شاعى تۋدى ما دەگەندە 57 جاسىندا بۇل دۇنيەمەن قوشتاستى. اتاڭا نالەت، اتى جيرەنىشتى قىلتاماق جالمادى انامدى.
وندا مەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا عانا وقىپ ءجۇر ەدىم. انامنىڭ سىرقاتى ءبىرىنشى كۋرستا جۇرگەندە-اق بىلىنگەندەي بولدى. سوعىس بىتىسىمەن اكەم ءولىپ، وتىن، ءشوپ دايىنداۋ، مال باعۋ دا شەشەمنىڭ موينىندا بولدى. جالعىز عانا مەدەۋ — ۇلكەن بالاسىنىڭ اسكەردەن ايتەۋىر امان كەلگەندىگى، اۋدان ورتالىعىندا قايتادان جۇمىسقا تۇرعاندىعى. ايەلىن، بالا-شاعاسىن امان-ەسەن قولىنا تابىس ەتىپ، «سەنىڭ تاباڭا قالمادىم، ايتەۋىر» دەپ قالجىڭدايتىن انام.
مەن وقۋعا ءتۇسۋ ەمتيحانىن تاپسىرۋعا الماتىعا كەتتىم. ءبىر متس-قا قارايتىن جەتى كولحوزدان جوعارى وقۋ ورنىنا ەڭ العاش ءوز بالاسىن اتتاندىرعانداعى انامنىڭ قۋانىشى كۇنى بۇگىن كوز الدىمدا. مەنى قيمايدى دا، ءبىراق قيالىنداعى ءتاتتى ءبىر ءۇمىت ول قيماستىقتان دا كۇشتى سەكىلدى.
ءالى ەسىمدە، وقۋعا ءتۇسىپ، وزىمشە جەر باسا الماي، ءبىراز كۇنگە اۋىلعا كەلدىم. ازىق-تۇلىك، اقشا الىپ قايتپاقپىن. ازىعىمدى — انام، اقشاسىن جالاقى الاتىن اعام بەرەدى دەپ كەلگەم. اناشىم ازىعىن دا، اقشاسىن دا ءوزى دايىنداپ قويىپتى.
— اعاڭدى مازالاپ قايتەسىڭ؟ ءوزى ءتورت جىل قان كەشىپ كەلدى. بالا-شاعاسى جانە بار. اۋدان ورتالىعىندا ءبارى ساتۋلى. ازىن-اۋلاق جالاقىسىنا ەندى سەن جارماسپاي-اق قوي. مىنە، اقشا، دەدى.
— مۇنى قايدان تاپتىڭىز؟
— ەكى قويدى بازارعا اپارىپ ساتتىم.
— جيىرما شاقىرىم جەرگە قالاي جەتكىزدىڭىز؟
— بۇل عۇمىرىمدا تالاي قورلىق كورىپ ەم. سوعىس كەزىنىڭ دە شىمبايعا باتقان جايلارى از بولعان جوق ەدى. ءبىراق وسى ەكى قويدى بازارعا جەتكىزۋدەن ارتىق قينالىپ كورمەگەن شىعارمىن. الاڭ-ەلەڭدە قوساقتاپ الدىم دا، قورادان ايداپ شىقتىم. ايداعان جاعىما قاراي قادام باسساشى، ارام قاتقىرلار. بۇرىلىپ الىپ ۇيگە قاشادى. قورا اينالىپ شىقپايدى. سوسىن بەلىمە سالدىم. تابانداپ ولار كەرى تارتادى، مەن ىلگەرى سۇيرەيمىن. تاڭ اتىپ، كۇن شىعايىن دەدى. ءبىر قادام ىلگەرى، ەكى قادام كەيىن شەگىنەمىز. ابدەن زىقىم شىقتى. شالىمدى، قۇلا بيەنى سول ارادا ويلاپ جىلاپ تا الدىم. ول ەكەۋى تۇرسا، بۇل ازاپ الدەقايدا از بولار ەدى عوي. ءبىزسىز ونەرىن كورەيىك دەگەندەي ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى كەتەر مە؟ بازارعا بارامىن دەسەم، وقۋعا ءتۇستىم دەپ الىپ-ۇشىپ كەلگەندەگى سەنى ويلايمىن. اعاڭ بولسا اقشا جيناي قوياتىن حالگە ءالى جەتكەن جوق. مىنا ميتىڭمەن بازار تارقاعاندا بارىپ، ەكى قولىمدى مۇرنىما تىعىپ قايتۋىم جانە مۇمكىن. قويشى، قان سورپاعا ءتۇسىپ، اۋىلدان ارەڭ الىپ شىقتىم. ءبىراز كوپ-كورىم ءجۇرىپ ەدى، ارام قاتقىرلار قايتا قىرسىقتى. ولگەندە-تالعاندا، بازار قىزا ەكى توپالاڭدى سۇيرەپ ارەڭ جەتتىم-اۋ، ايتەۋىر. شەتىنەن كىرە سۇراعان ادامعا بەرە سالدىم. ساۋدالاپ جاتام با، ادىرا قالعىردى.
ول كەزدە اقشا قۇنسىز. بەس ءجۇز سومنان ەكى قويىڭ مىڭ سوم.
سول انامنىڭ قولىنا ازاپپەن تۇسكەن مىڭ سوم مەنى الماتىعا الىپ جەتتى. مىڭ سومدى ەمەس-اۋ، انامنىڭ اق نيەتى مەن اسىل ارمانىن قالتاما ساپ اتتانعانىمدى ول كەزدە اڭعارا قويدىم با ەكەن.
سوندا-اق اۋىرىپ جۇرەدى ەكەن عوي. ءالى كەتكەن سوڭ اۋدان ورتالىعىنا ۇلكەن بالاسىنىڭ قولىنا كوشكەن-دى. جازعى كانيكۋلعا كەلسەم، تاماقتان مۇلدە قالىپتى. سۇيىق قانا ىشەدى. الماتىعا جەتكەن سوڭ قولىمنان كەلگەنى بازاردان بورسىقتىڭ مايى مەن سۇتكە پىسىرىلگەن پەچەنە ساتىپ الىپ، سونى جىبەرىپ تۇردىم. «اپاڭ جازىلىپ كەلە جاتىر» دەپ جازادى، مەن وعان سەنەم...
ءۇشىنشى كۋرس. قىسقى سەمەستردى جاقسى اياقتاپ، الىپ-ۇشىپ اۋىلعا تارتتىم. اناما ارناپ ستيپەندياما العان ءبىر كويلەگىم بار. ۇلكەن ءىس تىندىرعانداي كوڭىلىم توق. «اسىرادى دەگەن وسى، ادام بولدى دەگەن وسى، ەندى سەندەرگە قۋداي قاراتپاسىن، كەنجەمنىڭ قولىندا قارا شاڭىراقتىڭ وتىن وشىرمەي وتىرام» دەپ ايمالاپ جاتقان انامدى ەلەستەتەم كوز الدىما.
ستانسيادان ءمىنىپ كەلگەن جۇك ماشيناسى تاسبەكەتكە اكەپ تاستاپ كەتتى. ۇيگە ءالى 25 شاقىرىم جەر بار. قاراڭعى ءتۇسىپ كەتكەن. ساقىلداعان اياز. سول جەردەگى ءبىر تانىستىكىنە بارىپ، جىلىنعىم كەلدى.
الگى ءۇيدىڭ كەمپىرى شەشەمدى بىلەتىن ەدى. پەشتىڭ الدىندا وت جاعىپ وتىر ەكەن. مەنى كوردى دە، اماندىقتان سوڭ:
— اپاڭ يماندى بولسىن، قاراعىم، — دەدى. توبەمنەن بىرەۋ تاستاي سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. مەلشيىپ تۇرىپ قالىپپىن. قۇلاعىن ەندى تۇرەيىن دەپ جاتقان مالاقايىم قولىمنان ءتۇسىپ كەتتى. بۇل ءتۇرىمدى كورگەن شالى كەمپىرىن جەردەن الىپ، جەرگە سالدى.
— توبەڭنەن ۇرعىر، بالانى توبەسىنەن جاي تۇسىرگەندەي قىلدىڭ-اۋ! بايقامايسىڭ با، ءسۇيىنشى سۇراعانداي بولعانىڭ نە؟ الجىعانسىڭ سەن، الجىعانسىڭ.
— قايدان بىلەيىن. ۇيىنە بارىپ كەلە جاتىر ەكەن دەپ قالدىم. سەندەردىڭ الدارىندا كەتكەن اناڭنىڭ ارمانى جوق. بولعان ىسكە بولاتتاي بەرىك بول.
كەمپىردىڭ ءبىر ءسوزىن ەستىپ، ءبىر ءسوزىن ەستىمەيمىن. جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، دەمىمدى ارەڭ الىپ تۇرمىن. ۇيدەن اتا قاشقىم كەلدى. قايدا بارام؟ دالا تاستاي قاراڭعى. تاماعىم كەرمەكتەنىپ، بويىم دىرىلدەي باستادى. ءوزىمدى ءوزىم ۇستاي الار ءتۇرىم جوق.
شال بۇكجەڭدەپ ورنىنان تۇردى. وتىر، ايالدا دەگەنگە كونبەسىمدى كورىپ تۇرعانداي. توڭىرەك شىر اينالىپ، بۇل دۇنيە ءقازىر توڭكەرىلۋگە بەت الدى. تالتىرەكتەپ ورنىمنان قوزعالدىم. بەتالىسىم ەسىك.
— قاراعىم، قاراعىم، سابىر ەت! جەر قاشىق، كۇن اياز. بىردەڭەگە ۇشىراپ كەتەسىڭ. بالالىق جاساما!
شال مەنەن قورقايىن دەدى مە، سوڭىمنان بۇكشەڭدەپ قالماي كەلەدى. مەن سەلو ورتالىعىنداعى پوچتانىڭ جانىنان اۋىلعا قاراي بەت العان كولىككە ىلەسىپ كەتۋگە بەل بۋدىم. كۇننىڭ سۋىقتىعى، ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعى — ءبارىن باسىپ-جانشىپ، ىسىرىپ-يلەپ، ءبىر ءورت سەزىم دەدەكتەتىپ ايداپ كەلەدى. ءبىر جارىم توننالىق جامان جۇك ماشيناسى جۇرگەلى تۇر ەكەن. شوفەرى «دالادا قالام، ماشينا سىنىق، كۇن سۋىق» دەپ باج-باج ەتەدى. باستىق بولۋ كەرەك، تۇكسيگەن مۇرتتى ادام:
— بار دەگەن سوڭ باراسىڭ. ولسەڭ، جاۋابىن مەن بەرەم، — دەپ دىك-دىك ەتەدى.
سول ماشينانىڭ ۇستىنە ىرشىپ ءبىر-اق شىققانىمدى بىلەم. ار جاعىندا ەكى كوزىمە يە بولا المادىم. ماشينانىڭ ءونىمسىز ءجۇرىسى وزەگىمدى ورتەگەن قايعىنى قالىڭداتا تۇسكەندەي. شوفەر قاساقانا شابان ايداپ كەلە جاتقانداي كورىندى. كۋزوۆتىڭ توبەسىن توپەلەپ، توبەلەس شىعارعىم كەلدى. تيىسەرگە قارا تاپپاي، قاسىمداعىنىڭ ءبارىن جاۋ كورىپ كەلەمىن. مىناۋ ۇڭىرەيگەن قاراڭعىلىق وسى قاپاس كۇيىندە تۇرىپ قالاتىن سياقتى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ولدىك-تالدىق دەگەندە اۋىلدىڭ شامدارى كورىندى. ەندى كوپ قالماعان سەكىلدى، ماشينانى ءبىر ات-شانالى توقتاتتى. ونىڭ قاسىندا تاعى ءبىر سالت اتتى تۇر. شاناداعىلار ءوز تۋىستارىم بولىپ شىقتى. ءتۇن ىشىندە كۇڭىرەنە كورىستىك. ماشينا ءوز بەتىمەن كەتىپ وتىردى. سالت اتتىڭ ۇستىندەگى اعانىڭ ورتانشى بالاسىن جۇلىپ الىپپىن. تاستاي قاراڭعى، زيراتقا قاراي تاسىرلاتىپ شابا جونەلدىم. ويىما نە كەلگەنىن قايدام. ءبارى كۇيىكتىڭ سالدارى بولۋ كەرەك، جايشىلىقتا بەيىتتىڭ قاسىنان تۇندە وتۋگە قورقاتىن باسىم جىندى كىسىشە سولاي قاراي زىرعىتىپ كەلەمىن. استىمداعى اتتا الا الماي جۇرگەن ءوشىم بارداي ۇستى-ۇستىنە قامشىلايمىن. الدەن ۋاقىتتا اتتىڭ تۇياعى تاقتايعا تيگەندەي تاسىرلاي باستادى. سەلونى قاق جارىپ وتەتىن وزەننىڭ ۇستىندە كوپىر بار-دى. سوعان جەتكەنىمدى سەزدىم.
زيرات ەندى قاشىق ەمەس، شىعا بەرىس تۇمسىقتا. كوز ۇيرەنگەننەن بە، اينالا جارىق بولا تۇسكەن سياقتى. شاعىن قالاشىق سياقتى زيراتتىڭ ۇستىنەن شىعا كەلدىم. بىردەڭە اعاراڭ ەتە تۇسكەندەي بولدى. جاس كەزىمىزدە ءولىنىڭ ارۋاعى جايلى ۇرەيلى اڭگىمەنى كوپ ەستيتىنبىز. تۇندە بەيىتكە بارساڭ پەرى سوعىپ كەتەدى دەيتىن. ونىڭ ءبىرىن ەلەيتىن ءتۇرىم جوق. الاسۇرىپ انامدى ىزدەپ ءجۇرمىن. بەتىن قار باسىپ ۇلگەرمەگەن ەكى-ۇش جاس ءقابىر جاتىر ەكەن. ات ۇستىندە «اپالاپ» سولاردىڭ توڭىرەگىندە شىرق ءۇيىرىلدىم. انامنىڭ ءقابىرىن انىق بىلسەم قۇلاپ ءتۇسىپ قۇشاقتاعىم-اق كەلىپ تۇر. سول كەزدە شانالىلار دا قۋىپ جەتتى.
— ءتۇن ىشىندە زيرات باسىن كۇڭىرەنتپەس بولار، — دەدى اعايىم.
مەنى زورلاپ شاناعا اكەپ سالدى. ءىشىم ورتەنىپ بارادى. بويىمدى بيلەي الماي اعىل-تەگىل جىلادىم. ۇيگە كەلدىك، وتىراتىن ورنى، قول جۋاتىن قۇمانى، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان كازەكەيى، توسەگىنىڭ قاسىنداعى كەبىسى — ءبارى-بارى مەن قۇساپ قۇلازىپ، مەن سەكىلدى سورلاپ قالعان سياقتى.
جىلادىڭ نە، سىقتادىڭ نە، عۇمىر بويى بىرگە جاسايتىنداي، ولمەيتىندەي كورىنەتىن انامنىڭ ورنىن ءسويتىپ سيپادىم دا قالدىم. الدىمنان شىققانى تاسبەكەتتەن تەلەفون سوعىپ، كەتكەنىمدى حابارلاعان ەكەن. كانيكۋلدان قايتقانشا ەلەگىزىپ، انام ۇيگە انە-مىنە كىرىپ كەلەتىن سياقتى بولدى دا تۇردى. مۇنىڭ ءبارى قيماس كوڭىلدىڭ الدامشى ەلەسى ەكەنىن ارتىنان بارىپ ءبىلدىم. قايتىس بولار كەزدە حابار بەرمەگەنىن كوپكە دەيىن اعاما ۇلكەن وكپە قىلىپ ءجۇردىم.
— اپاڭنىڭ وسيەتى. شاقىرتپا. ول كەلگەنمەن مەن ءتىرى قالمايمىن. وقۋىن بۇزباسىن. كورمەي-اق قويسىن ولەر شاعىمداعى كۇيىمدى دەدى.
اپىر-اۋ، ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جاتىپ، ءتىرىنىڭ قامىن ويلاعان نەتكەن بۇل قايرات. انادان عانا تابىلاتىن قايرات بولسا كەرەك. ۇرپاعىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن تەپكەن اسىل بەينەسىنە ءولىم اتتى سۇرقيا سالار سۋرەتتى كورمەي-اق قويسىن دەگەنى عوي. رۋح دەگەنىڭ ءولىم الدىندا دا وسىلاي قايىسپايدى ەكەن، ءا! قاسيەتىنەن اينالايىن، رۋحى كۇشتى انالاردىڭ!
— ءسىزدىڭ دە اناڭىز سوعىستىڭ قۇربانى، — دەدى مايا دەنيسوۆنا جۇلىپ العانداي.
اڭىرىپ قاراپ قالىپپىن.
— ءيا، ءيا. مەنەن ءبىر-اق ارتىقشىلىعىڭىز بولعان. دارعا اسىلىپ، قىلعىنىپ تۇرعانىن كورگەن جوقسىز. ءبىراق ءسىزدىڭ اناڭىزدى دا ءنار سىزدىرماي، اشىقتىرىپ، ازدىرىپ ولتىرگەن سوعىستىڭ زاردابى. سوعىستىڭ قىل تۇزاعى تىلداعىلاردىڭ دا موينىنا سولاي تۇسكەن. مەنىڭ ۇعىمىمدا سوعىس ءالى بىتكەن جوق...
بۇل سوزگە مەن ويلانىپ قالدىم.
— مايا دەنيسوۆنا! شىعىستىڭ ايگىلى «مىڭ ءبىر ءتۇن» اتتى حيكاياسىن ەستۋىڭىز بار شىعار. سول مىڭ ءبىر تۇنگە سوزىلعان وقيعانى بايانداۋدىڭ فورماسى عاجاپ. ءار تاڭ اتقاندا ەڭ قىزىق، ەرتەڭ نە بولار ەكەن دەپ ەڭ ىنتىعاتىن جەرىنە اكەپ توقتايدى. سول سەكىلدى ءسىز دە مەنى ىنتىقتىرىپ، اڭگىمەڭىزدى ءۇزىپ تاستادىڭىز. الگى ۇشقىش نە بولدى، ودان ءارى ءىس نەمەن تىندى؟
— بىزدەر، ايەلدەر ىنتىقتىرۋ ءۇشىن جارالعان ەمەسپىز بە. ىنتىقتىرا السام، وندا جامان بولماعانىم.
ماقتاپ الا جونەلگىم كەپ ەدى، كىلت ءوزىمدى-وزىم توقتاتا قويدىم. ولاي ەتكىم كەلگەنى انشەيىن كولگىرسۋ ەمەس-تى، شىن پەيىلىم بولاتىن. كوڭىلىمنىڭ تۇپكىرىندە بۇل كەلىنشەك جايلى نەبىر اسقاق پىكىرلەر قايناپ-اق تۇر. ونىڭ ءبارىن ءقازىر لاق ەتكىزىپ ايتا سالمايىن دەدىم. كەيىن دە كەرەك جەرى بولار.
— اڭگىمەنى جاقسى ايتاسىز. ءسوزدىڭ شىلبىرىن سولاي تاستادىم. الگى ۇشقىش بايعۇستى اياپ تۇرعانىم. ول اقىرى نە بولدى؟
مايا دەنيسوۆنا قاباعىن كەرىپ، ماعان بۇرىلدى. الگىندە عانا وزىنە جاراسىپ تۇرعان ويناقىلىقتان ويلى كەيىپكە كوشكەندەي.
... ول بايعۇس شەشەمدى ءوز قولىمەن دارعا اسقانداي مەنى اياعاندىعىنان با، الدە وسىلاي ەتسەم كوڭىلى كوتەرىلەدى دەدى مە، بار شىنىن ايتىپ، سىرىن اقتاردى. پارتيزان وتريادتارىن جاساقتاپ، جاۋ تىلىندا كۇرەس اشۋ كەرەكتىگى جونىندە بۇيرىق الىپ ۇشىپتى. ول اكەلگەن پاكەتتە ءبىزدىڭ قۇرامداي قۇرامداردىڭ قاي-قاي جەردە بولاتىنى جونىندە جاسىرىن دەرەك تە بار ەكەن. مايدان شەبىنەن امان-ەسەن ءوتتىم عوي دەگەندە اسپاندى بارلايتىن جارىققا تاپ بولىپ، زەنيتتىڭ وعىنا ۇشىرايدى. سامولەتى زاقىمدانادى. ءبىراق جەتكەن جەرىنە دەيىن ۇشا بەرۋگە بەل بايلايدى. اقىرى تاستاي قاراڭعى تۇندە پاراشيۋتپەن قارعيدى. اعاشقا سوعىلىپ مەرتىگىپ، ەسسىز قالعان جەرىندە ءبىزدىڭ ادامدارعا تاپ بولادى. ارينە، ولار دا شىققانى جايلى حاباردار بولادى. سامولەتتەن سەنىم كەتكەن سوڭ، قارعىردىڭ الدىندا كوورديناتىن ايتىپ حابار بەرەدى. ار جاعىن بىلمەيدى. باقىتىنا قاراي، ءوز ادامدارىمىزعا تاپ بولادى. ال نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسسەشى...
— سودان سەن باعىپ-كۇتتىڭ، مايا. ولە-ولگەنىمشە قارىزدارمىن. ءبىراق جورىقتا اناڭدى ساقتاپ قالا المادىم. سول جولى ول كىسىنى تاستاپ كەتسەكشى.
وسى ءسوزدى ول ءجيى ايتۋشى ەدى. وترياد باسىنىڭ ۋكرايناداعى بۇرىنعى ءبىر وبكوم حاتشىسى ەكەنىن دە مەن سول ۇشقىشتان ءبىلدىم. وسىلاي دەپ ايتۋىن ايتىپ قويسا دا، ءوزى ساسىپ قالدى. ماعان ۇلكەن ءبىر قۇپيانى ابايسىزدا اشىپ سالعانى ءۇشىن قورىقتى بىلەم.
ءبىر كۇنى «مەن مۇندا ەندى كوپ بولمايمىن» دەدى. قولىمدى سيپاپ، وتتى كوزدەرىن جانارىما قادادى. بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي. قىزدىڭ ءىشى قۋ بولماي ما، ءبارىن سەزەم، ءبىراق ەشتەڭە بىلمەگەنسيمىن. ۇيرەنىپ قالعاندىكى مە، كەتكەنىن ءىشىم قالامايدى. ونىڭ ۇستىنە انامنىڭ دا ورنىن جوقتاتپاۋدى موينىنا العانداي ءوزى. كەتەتىنىن ويلاسام، كوڭىلىم ءبىرتۇرلى قۇلازىپ سالا بەرەدى. ول دا مەنى قيماۋ حالىنە جەتكەندەي. بىلايشا اعالى-قارىنداستى ادام سەكىلدىمىز. ءبىراق ىشىمىزدە الدەبىر سەزىم قۇيىنى ۇيىتقىپ-ۇيىتقىپ قويادى. اقىرى ءبىر كۇن تۇندە ۇشقىشىم زىم-زيا جوق بولدى.
— مايا دەنيسوۆنا! ءسىز ءوزىڭىز بايقادىڭىز با، ماعان وسى ۇشقىشتىڭ اتىن ءالى ايتقان جوقسىز. الدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ول پارتيزاندىق قۇپيا ما؟
— دۇرىس اڭعارعانسىز. مەن ونىڭ اتىن ءالى اتاعام جوق. مۇمكىن، اتاۋ ماعان اۋىر شىعار.
مەن قىسىلىپ قالدىم. مايا جىميىپ كۇلدى.
— ءسىزدىڭ وسى مىنەزىڭىز ۇنايدى ماعان. جالعان مىنەز، جالتىراق جىگىتتىك جوق سىزدە. بار سەزىمىڭىزدى تابيعي قالپىندا ۇستايسىز، تابيعي كۇيىندە جايىپ سالاسىز. دالانىڭ كادىمگى اڭقاۋ، الاڭسىز جىگىتسىز-اۋ دەيمىن.
— وسكەن جەرىنە ادام ۇقسايتىن شىعار. دالادا ءبارى اشىق، ءبارى كورىنىپ تۇراتىنى راس.
— ادەمى ايتتىڭىز. نۋ ورمان، قالىڭ اعاش ىشىندە وسكەن ماعان ويىڭىز جىقپىل-جىقپىل، كۇڭگىرت دەگىڭىز كەلىپ تۇر ما؟
— مەن ءسىزدىڭ بويىڭىزدان ورماننىڭ جاقسى جاعىن — جۇپار ءيىسىن، سايالى كولەڭكەسىن، تالايدى جاۋدان دا ساقتاپ قالعان قايىرىمىن كورگىم كەلەتىن شىعار. ىزدەگەن ادامعا دالانىڭ دا جايسىز جاقتارى كوپ — دۇلەي داۋىلدى، ىسقىرعان بورانى، اپتاعان ىستىعى.
— كەلىستىك. ەكەۋمىز دە بىر-بىرىمىزدەن ەسكەن ورتامىزدىڭ ەڭ يگى قاسيەتتەرىن ىزدەيىك، — دەدى مايا دەنيسوۆنا الگى جاراستى قالجىڭدارعا ريزالىق ءبىلدىرىپ. — ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتتىك. ازدى-كوپتى كۋرورتتىڭ اسەرى شىعار. اڭگىمەمىزگە قايتا ورالايىق. ءسىز ۇشقىشتىڭ اتىن سۇرادىڭىز عوي؟ ۆاسيليي انتونوۆ بول اتىن. ۆاسيا!
— ءيا، سونىمەن، ۆاسيانى سول كەتكەننەن كورمەدىڭىز بە؟
— كوردىم دەسە دە، كورمەدىم دەسە دە بولعانداي.
العاشقىدا ەداۋىر قوڭىلتاقسىدىم. ءبىراق سوعىس سەنىڭ قوڭىلتاقسىعانىندى ءقايتسىن. ونىڭ ءوز زاڭى بار. ۇرەي، ءقاۋىپ، قادام باسقان سايىن اندىعان اجال. «بايتال تۇگىل باس قايعى» دەمەكشى، بۇقپا تىرشىلىكتىڭ ۋىسىندا جۇرە بەردىك. مەن دە ەسەيدىم. سوعىس كەزىندەگى ەسەيۋدىڭ قانداي ەكەنىن جاقسى بىلەسىز.
ارماندى كۇن دە — ءوز اسكەرلەرىمىزگە قوسىلعان شاق تا كەلدى. مايدان شەبى پارتيزاندار جۇرگەن جەردەن ءوتىپ، نەمىستەر جوڭكىلە قاشتى. وسى تۇستا ءوشىمىزدى ءبىر الىپ قالدىق. نەشە جىلعى بۇقپا ومىردەن قۇتىلىپ، كەۋدەمىزدى كەرە دەم الدىق. ءتىرى قالعانىمىزعا قۋانىشتىمىز. مەن موسكۆادان ءبىر-اق شىقتىم. بۇعان دەيىن كورگەنى جەتەر، جەتىمەكتىڭ كوزى اشىلسىن دەگەن بولۋ كەرەك. وترياد باسى تۋعان قىزىنداي قوشتاسىپ شىعارىپ سالدى. ول كەزدە ونىڭ اتى جەر جارادى. نەمىستەر دە ۇلكەن ءبىر قولباسشىداي ابدەن ءبىلىپ العان بولاتىن.
— وقى، قاراعىم. بولاشاق سەندەردىكى! — دەدى.
قاڭعالاقتاپ كونسەرۆاتورياعا باردىم. مۋزىكانى جاقسى كورۋشى ەدىم. شەشەم، اكەم ەكەۋى دە ءوزىمىزدىڭ دەريەۆنيادا جيىن-تويدىڭ كوركى بولاتىن. پيانينودا ويناعانداردى كورسەم، اۋزىمنىڭ سۋى قۇرىپ، قاسىنان شىقپايتىنمىن. مەكتەپتە جۇرگەندەگى وسى ءبىر قۇمارلىق قايتا وياندى. سوعىس ءجۇرىپ جاتىر، جاعداي ايتارعا عانا جاقسى. اتىلعان وق، جارىلعان بومبا بولماعانىمەن، قادام باسساڭ، تارشىلىق. تويىپ تاماق تا ىشە المايسىڭ. ەڭ ۇلكەن مەدەۋ — جەڭىستىڭ جاقىندىعى. سوعىس بىتە قالعان كۇنى جۇماق تۇرا قالاتىنداي بوپ كورىنەدى. ءبىر ۇلكەن عالىمنىڭ ءۇي كۇتۋشىسى بولدىم. ماعان كەرەگى ۇيىندەگى پيانينوسى. ءوزى دە قاڭعالاقتاعان جاقسى ادام، كەمپىرى اۋرۋ.
ءسوزدى ۇزارتپايىن. سوعىس ءبىتتى. قۋانىش مۇحيتىندا شەك جوق. ءبارىمىز تۇلەپ، ءبارىمىز جاسارىپ كەتتىك. ءالى ەسىمدە، جەڭىس پارادى بولعان كۇنى — 24-يۋن. كەشكى ءساليۋتتى كورەمىز دەپ كوشەگە شىققانبىز. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەدىم. قارسى الدىمدا ۆاسيا! جۇتىپ قويعانداي ادەمى كيىنگەن.
— ۆاسيا، — دەپ بار داۋسىممەن ايقاي سالدىم. جالت قارادى. ول دا تۇرا ۇمتىلدى، مەن دە تۇرا ۇمتىلدىم. قۇشاعىمىز جازىلماي ۇزاق تۇردىق. قاسىنداعى سەرىكتەرى ماعان قادالىپ قالىپتى.
— جامان قىز ەمەس، — دەدى بىرەۋى ويىن بۇكپەستەن.
ۆاسيليي جولداستارىنان رۇقسات الىپ، مەنىمەن قالدى. ءبىر-بىرىمىزدى مىقتاپ ۇستاپ العانبىز. ەندى اجىراسساق، كورۋ مۇلدە جوق سەكىلدى. ۆاسيليي اڭگىمەسىن ايتىپ كەلەدى. ءبىر تۇندە كەلىپ تۇسكەنى سەكىلدى ءبىر تۇندە ونى الىپ كەتىپ وتىرىپتى. ەڭ سوڭعى كۇنگە دەيىن مايداندا بولعان. تاڭداۋلى ۇشقىشتاردىڭ ءبىرى ەسەبىندە جەڭىس پارادىنا قاتىسۋعا پراۆو العان.
سول كۇنى ۆاسيليي ەكەۋمىز قوسىلدىق.
— تاپ سول كۇنى مە؟ — دەدىم مەن تاندانا.
— ءيا، تاپ سول كۇنى. تىم تەزدەتىپ جىبەردىك پە؟ تەزدەتپەگەندە قايتەمىز. سوعىس شىدام اتاۋلىنىڭ ءبارىن تاۋىسقان جوق پا؟ كەرىلىپ-سوزىلاتىن نە بار.
— ە، جاقسى بولعان ەكەن.
مايا دەنيسوۆنا راحاتتانا كۇلدى.
— جاڭا عانا تىم جىلدام بولدى-اۋ دەپ تۇر ەدىڭىز. ەندى قۇپتاي قالعانىڭىزعا ءجون بولسىن؟
— قۇپتاماعاندا، وسى ءساتتى مەن كۇتكەلى قاشان. ابدەن شولىركەتىپ ارەڭ جەتكىزگەن جوقسىز با؟
ەكەۋمىز دە راحاتتانىپ كۇلدىك.
...سوعىستىڭ بىتكەنىنەن بە، ۆاسيلييمەن قوسىلعاندىقتان با، سول ءبىر كەزدى ءقازىر ەسىمە السام، شالا ءبىر ماس شاعىم سياقتانىپ كورىنەدى. Mac بولعاندا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتتىرعان، بارلىقتى دا، جوقتىقتى دا بىلدىرمەگەن شاق ەدى. قول ۇستاسىپ جۇرگەنىمىزگە ءمازبىز. ونى كورسەم — مەن، مەنى كورسە — ول توبەمىز كوككە تيگەندەي بولادى، جاعامىز جايلاۋدا، قاعاناعىمىز قارق ساعانامىز سارق ءبىر راحات كۇندەردى باستان كەشىپ جاتتىق. مەن كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەنشە موسكۆادا بولدىق. ەرەكشە ءبىر شابىت، ەرەكشە ءبىر قانات ءبىتتى ماعان. پيانينودا قولىم وز-وزىنەن بيلەپ، وز-وزىنەن ويناقتاپ تۇراتىنداي بولدى. بۇرىن مۋزىكالىق مەكتەپتە وقىسام ءبىر ءسارى، ايتەۋىر قۇر قۇمارلىقپەن كەلىپ دايىندىعىنا ءتۇستىم. سوسىن كونسەرۆاتوريانىڭ وزىنە ىلىكتىم. التى جىلدىڭ ىشىندە بۇل دۇنيەنىڭ سيقىرىنا قالاي ەنە العانىما كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاڭمىن. ءبىر عالامات كۇش مەنىڭ جان سارايىمدى اشىپ جىبەردى.
ءۆاسيلييدى كەشىكپەي ءبىر سامولەتتىڭ تۇرىنە ۇيرەتە باستادى. ءوز ىسىنە بەرىلۋ جونىنەن ودان اسقان ادامدى كورگەن ەمەسپىن، ۇشقىش بوپ تۋا جارالعان ەدى. اسپان، سامولەت دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. سودان دا بولار، جاڭا ءىستى تەز مەڭگەردى. قاشان كورسەم كۇلىپ جۇرگەنى. جايدارى جاراتىلعان جان ءبىر. كۇندە كورگەندە مەحناتى اۋىر جۇمىستان ەمەس، سەرۋەننەن كەلگەندەي اسەر قالدىرادى. ءار كۇن اسا ىنتىقتىرىپ تابىستىرادى. الدەقالاي كەشىگىپ قالسا، ماعان تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى مۇڭ. مۇنداي جار كەزدەستىرەم دەگەن ءۇش ۇيىقتاسام ويىمدا جوق-تى. تىم تاتۋلىعىمىزدان، ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى كورەتىندىگىمىزدەن كەي-كەيدە شوشيمىن دا. تىل-كوزدەن اۋلاق دەپ تۇكىرىنەم.
ءالى ەسىمدە. مەنىڭ كونسەرۆاتوريا بىتىرگەن كەشىم. سول كۇنى جاڭا سامولەت ۇشپاق ەكەن. جالىنىپ-جالپايىپ، ەڭ ۇلكەن باستىققا دەيىن بارىپ ءجۇرىپ، بۇكىل جاسالىپ قويعان پروگراممانى بۇزدىرىپتى. بارلىق ۇشقىش-سىناقشىلاردى كەشكە الىپ كەلدى. ماعان ونىڭ ءبىرىن دە ايتقان جوق. كەشتەن سوڭ مۇعالىمدەردى، ۇشقىشتاردى رەستورانعا شاقىردى. مەن ونىڭ بۇعان دەيىن بىلمەگەن تاعى ءبىر قىرىن اڭعاردىم. قولعا تۇسپەس تامادانىڭ ءوزى ەكەن. ءۇيىرىپ، دوڭگەلەنتىپ بۇكىل جۇرتتى اۋزىنا قاراتتى دا قويدى. مەنىڭ بىتىرگەنىمدى اسا ءبىر ماقتانىشپەن ايتتى. جارىڭنىڭ جانىپ تۇرعانى قانداي جاقسى. وندايدا ادامنىڭ قالاي ءوسىپ، اسقاق ءبىر سەزىمنىڭ قاناتىنا قالاي مىنگەندەي بولاتىنىن ايەلدەردەن عانا سۇراۋ كەرەك. ءبىزدىڭ تابيعاتىمىز قىزىق قوي تەگى. جاردىڭ دا جاقسىسى، جاقسىنىڭ دا ءبارى وزىمىزدە عانا بولسا ەكەن دەيمىز. قىزعانشاق كەلەتىنىمىز دە سوندىقتان. شىنىمدى ايتسام، ايەل اتاۋلىدان ۆاسيلييگە بوگدە ءبىر كوزدىڭ تۇسۋىنەن قاتتى قورقاتىنمىن. تىم جاقسى كورۋدىڭ وسىنداي دا ازابى بولادى ەكەن.
قايران سول كۇندەر، جۇماق كۇندەر، ماس كۇندەر، قىمبات كۇندەر! مەنىڭ پيانينو ويناعانىمدى قاتتى ۇناتۋشى ەدى. ول ەلتىگەن، ەلجىرەگەن سايىن مەندە ەس قالمايتىن، قاناتتانىپ كەتەتىنمىن. كۇي ارقىلى تىلدەسىپ، بار اسىل سەزىمىمدى شابىت كەرنەپ، شاتتىق كەرنەپ كەتەتىن كەزدەر بولۋشى ەدى. باقىت دەگەن وسى عوي دەپ ۇعاتىنمىن. بالقىپ بارىپ موينىنا اسىلاتىنمىن. كەۋدەسىنە قىسىپ-قىسىپ، قۇشىرلانا ءسۇيۋشى ەدى.
اياقاستى قيىر شىعىسقا كوشەتىن بولدىق. ءۆاسيلييدىڭ جۇمىسى سوندا اۋىستى. دىبىستان دا شاپشاڭ سامولەتتەردى سىنايمىز دەدى. جاھاننامنىڭ تۇبىنە كەتسەم دە قاسىمدا ۆاسيام جۇرسە بولدى ماعان. ەتەكتەن تارتىپ جاتقان بالا جوق. ەكەۋمىز دە نارەستەنى اڭسايمىز. قىزىق كورەمىز، ول بوپەنى الديلەگەندى ارمان ەتەدى. مەن تۋرا وزىندەي ءبىر ۇل تۋعىم كەلەدى. ءبىراق ءالى بالا جوق. جاسپىز عوي، ءومىر الدا دەپ ءبىر-بىرىمىزدى جۇباتامىز. قايتا ءقازىر قىز بەن جىگىت بولىپ جۇرە تۇرايىق.
جۇمىسى بۇرىنعىدان كوپ اۋىرلادى. كەيدە مەڭ-زەڭ بولىپ كەلەدى. ماعان ءبارىن تاپتىشتەپ ايتپايدى. ايتقانمەن مەن سامولەتتەن نە تۇسىنەم. اسكەري قالاشىقتا بالالارعا مۋزىكادان ساباق بەرەم. بالالاردى قاتتى جاقسى كورەم. تۇرمىس جاقسى. تابىس جەتەدى. ۆاسيليي جاڭا جەردە جاقسى بەدەلگە نە بولدى. ونىڭ ارقاسىندا مەنى دە الاقاندارىندا ۇستايدى. كۇيەۋى — سىناقشى-ۇشقىش، ايەلى — پيانيست. جۇرتقا سيرەك كەزدەسەتىن جۇپ بولىپ كورىنەمىز. «نە كوپ، ۇشقىش كوپ، سيرەك كەزدەسەتىن جان سەنسىڭ عوي»، — دەپ ۆاسيا مەنى جەر-كوككە سىيعىزبايدى. ءبىراق ەكەۋمىزدەگى سيرەكتىك باسقا، سۇيىسپەندىك سيرەكتىگى ەكەنىن ول كەزدە بىردە بايقاساق، بىردە بايقامادىق-اۋ دەيمىن.
جاقسىلىققا دا، جاماندىققا دا ادام ۇيرەنىپ كەتەتىن بولسا كەرەك. ءۆاسيلييدىڭ ازامات رەتىندەگى مىنەزدىلىگى دە ۇيرەنشىكتى بولدى. دىبىستان شاپشاڭ دەگەن ءسوز العاشىندا زارەمدى العان. ەندى وعان دا ۇيرەندىم. جاڭا تەحنيكانى سىناۋشى دەگەن دە تۋ باستا قورقىنىشتى بولدى. Heگe سوعان باردى، سىنالعان، سەنىمدى سامولەتتەرمەن نەگە ۇشا بەرمەيدى دەدىم. وسىنىڭ ءبارىن تىڭداپ وتىرىپ ءبىر كۇنى ۆاسيليي كۇلگەن-دى.
— سەنىڭ ەركىڭە جىبەرسە، مەنى تەپليساعا سالىپ قويۋدان تايىنباسسىڭ. جاڭانى ءبىلۋ، جاڭانى زەرتتەۋ... سەن ونىڭ راحاتىن بىلمەيسىڭ. ول دەگەن عاجاپ قوي، ول دەگەن... قالاي ايتسام ەكەن، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى ەمەس پە. ىزدەمەسە، تاپپاسا ءومىر ءومىر مە. وندا ول ءولى عوي. تابام، بىلەم، بىلسەم دەپ جانباساڭ، جانىڭ دا تەز مۇجىلادى. جانىڭ قارتايعان سوڭ ءتانىڭنىڭ جاستىعىنان نە پايدا، تۋماي جاتىپ — ءولۋ، ونبەي جاتىپ سولۋ دەگەن — سول.
مىنە، سوزدەرى وسىلاي كەلەتىن. تىنىم، جان كۇتۋ دەگەن وعان جات بولاتىن. لاپىلداپ جانىپ، قاشان كورسەڭ قايناپ تۇراتىن ءبىر پەندە ەدى.
اۆياسيانىڭ بولاشاعىن عاجاپ سۋرەتتەيتىن. نەبىر ءتاتتى قيالعا كەتەتىن. «دىبىستىڭ شاپشاڭدىعى، جارىقتىڭ شاپشاڭدىعى — ونىڭ ءبارىن باسىپ وزامىز. ادامزات ءوزىنىڭ ناعىز كەمەلدى شاعىنا كەلدى. ونىڭ اناۋ كىشكەنە جۇمىر باسى نەبىر عالاماتتى جاسايدى ءالى» دەيتىن.
— وسىنداي داۋىردە سەن ماعان ىركىل، ءىلبى دەيسىڭ. ساق بول دەگەنىڭ — سامارقاۋلىققا شاقىرعانىڭ. ول مەنى ءتىرى ولىك ەتۋگە يتەرگەنىڭمەن پارا-پار.
ءقايسىبىرىن ايتىپ تاۋىسا الام. مۇنداي جاندى العان بەتىنەن قايتارۋ قيىن دەپ ءتۇيدىم. ءبىراق جاڭا سىناققا كەتكەن سايىن جاندى شۇبەرەككە تۇيەم دە وتىرام. امان-ەسەن كورىسكەن سوڭ ءبارى قايتا ۇمىت بولادى. وسىلاي كۇندەر، كۇندەر ەمەس-اۋ، جىلدار ءوتىپ جاتتى.
مەكتەپكە كەزەكتى ساباعىما بارعانمىن. بالالار جامىراي تەرەزەگە قارادى. ەكى-ۇش جەڭىل ماشيناسى جينالىپ قاپتى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى پوليگون جاققا زۋلاي جونەلدى. جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. كۇزەت ەشقايسىمىزدى ول جاققا اياق باستىرعان جوق. ىشىمنەن جاراتۋشىعا سيىنىپ، امان كورسەت دەپ تۇرمىن. جەڭىل جاردەمدەر تىكە اۋرۋحاناعا تارتتى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءىشىمىز سەزدى. وڭ جوق، ءتۇس جوق ءبىز دە جەتتىك. ءبىراق جىبەرمەدى.
جۇرەگى قۇرعىر قاتەلەسپەپتى. قۇلاعان ءۆاسيلييدىڭ سامولەتى بولىپ شىقتى.
— ءتىرى مە؟ — دەدىم ويبايلاپ.
— ءتىرى، ءتىرى ءبىراق ەسىن بىلمەيدى، — دەدى.
وزدەرىنىڭ بىردە بولماسا بىردە قۇلاپ، اجالدارىنىڭ ءتۇبى سامولەتتەن بولاتىنىن بىلە مە، ايتەۋىر اسكەري ۇشقىشتارىڭ وتە سابىرلى كەلەدى.
«ءتىرى» دەگەن ءسوز ءدات، قۇر سۇلدەمدى سۇيرەپ ۇيگە كەلدىم. ءبارىبىر مەنى قاسىنا جىبەرمەيدى. ءقازىر وندا تەك دارىگەرلەر. ۇشقىشقا ايەل بولساڭ، ءداتىڭ مىقتى بولسىن، سەنىڭ باقىتىڭ اسپانداپ ءجۇرىپ-جۇرىپ، قۇلديلاپ ءبىر-اق تۇسەدى. سونداي كۇيدەمىن. دۇنيە توڭكەرىلىپ، ءبارى تەرىس اينالىپ كەتكەندەي بولدى.
ۆاسيليي ءۇش كۇننەن كەيىن ەسىن جيىپ، ءۇش كۇن وتكەن سوڭ قاسىنا باردىم. مۇرنى، كوزى عانا اشىق قالعان جەردىڭ ءبارى اق مارلىگە وراۋلى، سۇلىق جاتىر. كادىمگى تابىتتا جاتقاننان ايىرماشىلىعى شامالى. ەڭىرەپ قاسىندا وتىرمىن. ماعان ءالسىز عانا كوز تاستايدى. تانىپ جاتىر ما، جوق پا، ونى ءبىلۋ قيىن. كوزىن اۋدارعانىنا قاراعاندا، تانىپ جاتقان سياقتى. ءتىل جوق. سول جاتقاننان ءبىر اي ءتىلسىز جاتتى. جۇمىستى تاستاپ وسى اۋرۋحاناعا كوشتىم. توسەگىم قاسىندا. باياعى ورماننىڭ ىشىندە دە ءوستىپ تەسىلىپ جاتۋشى ەدى. اينالا انتالاعان جاۋ، جاتار ورنىڭ دا جايسىز، مەديسينا دەگەندە ءپىرىمىز دە، قۇدايىمىز دا مەدسەسترا مەنىڭ شەشەم بولاتىن. وعان قاراعاندا مىناۋ جۇماق قوي، دارىگەرلەر شەتىنەن ىعاي مەن سىعاي. اۋىق-اۋىق تاڭۋىن تازارتىپ، جاس بالاداي كۇتىپ وتىر. امان الىپ قالاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەم. ونىڭ ۇستىنە قيىن كەزەڭنەن وتكەن سەكىلدى. نەشە ءتۇرلى وي كەلەدى. سوناۋ ورمان ىشىندە ءوستىپ جاتىپ-اق جاستىق بۇلا سەزىمدى وياتىپ ەدى. ەندى جارى بولىپ جانىم شىعىپ قاسىندا وتىرمىن. الدەبىرەۋ:
— جۇرەگىندە ءۇز ءقازىر. كۇيەۋىندە تىكەسىنەن تىك تۇرعىزىپ جىبەرەمىز، — دەسە ءۇزىپ-اق بەرەر ەدىم. قيال شىركىن ءوستىپ-وستىپ كەيدە الداۋسىراتادى. نەمىستىڭ قاندى تىرناعى، پارتيزاندىق قىسپاق ءومىر — بارىنەن دە امان قالىپ، بەيبىت كۇندە مىناداي بەينەتكە تۇسكەنى وكىنىشتى. اكەنى بەردىم، شەشەنى بەردىم، قالاساڭ ءوزىمدى-اق ال، ءبىراق ءۆاسيلييدى امان قالدىر دەپ زارلانام ىشىمنەن. مۇنداي ادام سيرەك قوي، مۇنداي ادام ءومىر ءسۇرۋى كەرەك قوي. قانشاما قوقىستارىڭ بار، سولارعا-اق تۇزاعىڭدى سالمايسىڭ با؟ نە جازدىم، «ادال ماحابباتقا — اق باتا» دەمەۋشى مە ەدى، كوز ءتيدى-اۋ، ماعان مۇنى دا كوپ كوردى-اۋ دەپ قۇسالانام. قاسىنان تيتتەي شىقسام اجال شىركىن ۇرلاپ الىپ كەتەتىندەي كورىنەدى. ءاي، زارەم كەتۋشى ەدى-اۋ، تىم تاتۋلىقتان قورقۋشى ەم، ءومىرى قىسقا بولاتىن ادامدار الدە سوڭداي بولا ما!
كۇندىز-تۇنى تەلمىرەم دە وتىرام. ءبىر اي دەگەندە ارەڭ ءتىلى شىقتى. كادىمگى جاس بالانىڭ ءتىلى شىققانداي بۇكىل اۋرۋحانا قاتتى قۋاندىق. بۇل دۇنيە قايىرىمسىز بولماسا كەرەك ەدى. باسە، ءۇيستىپ-ۇيستىپ بەتىن بەرى قاراتساڭ — مىڭ دا ءبىر تاۋبە. سويلەسۋ دەگەننىڭ عالامات قۋانىش ەكەنىن ەندى سەزدىك. سونىڭ وزىنە دۇنيە كەڭىپ، اسپان اشىلعانداي بولدى.
— وت كەشىپ، ورمان ىشىندە قالعاندا دا ءۇيستىپ قاسىمدا وتىرىپ ەڭ. تاعى دا تەلمىرتىپ قويدىم-اۋ سەنى، — دەدى ۆاسيليي قينالىپ.
— قامىقپا. جانارىڭا قاراپ جانىڭنىڭ قالعانىن كورگەننىڭ ءوزى مەن ءۇشىن نە تۇرادى. سول ءبىر سەنىمەن تابىستىرعان كۇنگە مىڭ دا ءبىر راقمەت. سونداعى سامولەتىڭدى اتىپ تۇسىرگەن نەمىسكە راقمەت. ايتپەسە سەنىمەن كەزدەسەم بە، جوق پا، قۇداي ءبىلسىن.
ۆاسيليي كۇلدى. ءبىراق دەنەسى كۇلگەندى دە اۋىرسىندى.
— نەمىسكە راقمەت ايتقان سەنى كوردىم، — دەدى ءۇزىپ-ۇزىپ.
— ءبىر اشتىقتىڭ ءبىر توقتىعى، ءبىر بارلىقتىڭ ءبىر جوقتىعى بولادى دەگەن. اشتىعىن دا، جوقتىعىن دا كوردىك. ءومىر ءوز زاڭىنا بەرىك بولسا، ەندىگى كورسەتەرى جاقسىلىق بولسا كەرەك ەدى. وسى جولدان امان قالعانىڭا قاراعاندا، مەنىڭ زارىم قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتسە كەرەك. قول-اياعىڭ دوپ بولىپ قالسا دا، جانىڭ كەۋدەڭدە بولسىنشى. ماعان باسقانىڭ كەرەگى جوق.
ءۇيستىپ سويلەي بەرەم، سويلەي بەرەم. بىردە جىميىپ، بىردە ءۇنسىز تىڭداۋدان جالىقپايدى.
— قيىن كەزەڭ ارتتا قالدى عوي. ەندى وڭالاتىن شىعارمىن. ءبىراق سامولەتپەن قوشتاسقاننىڭ الدى وسى بولار، — دەپ كۇرسىندى.
— سامولەتىڭ قۇرىسىن. سامولەتتەن ءمۇيىزىڭ شىقسا جاتىرسىڭ عوي. قورا سىپىرساق تا كۇن كورەرمىز. ونى كوپ ويلا.
— ە، ماياجان. كوككە شىرقاپ ءبىر شىققانعا نە جەتسىن! قيادان تۋعان جەردى ءبىر شولعاندا كەۋدەنى كەرنەيتىن كەرەمەت شابىتتى سەن باستان كەشكەن جان ەمەسسىڭ عوي. ۇلى بولىپ تۋعانىڭا شىن شاتتاناتىن شاق سول. كوزدەن ەندى بۇلبۇل ۇشتى دەسەڭشى.
— اسپانىڭدى ايتپاشى ەندى. جەردەگىلەر جۇرتتا قالىپ جاتقان جوق قوي.
— پيانينو تارتشى.
مەن كۇلدىم.
— اۋرۋحانادا كىسى پيانينو تارتا ما ەكەن؟
— سەن قاسىمدا وتىرعان سوڭ ۇيدە ەكەنمىن دەپ قالسام... ساعىندىم ساۋساعىڭدى. كۇندە ءبىر تىڭداسام تەز جازىلار ەدىم. پيانينوندى وسىندا الدىرشى. باستىقتارعا سوي دەپ ايتشى.
جىلعا جاقىنداعاندا گيپستەن الدىمەن قولى الىندى، سوسىن ەپتەپ قوزعالا باستادى. تاياققا سۇيەنىپ ورنىنان تۇردى. بالانىڭ ءتاي-تاي باسقانىنان ەرجەتىپ ەسەيگەنگە دەيىنگى ارەكەتى انانىڭ كوز الدىندا قالادى عوي. تاپ سونداي بولدى. بالاشا باقىلاپ، بالاشا ماپەلەۋگە تۋرا كەلدى. ەڭ ۇلكەن قۋانىش اۋرۋحانادان ۇيگە كەلگەنى بولدى. اۋىق-اۋىق باسى اينالاتىنى بار. مۇنىڭا دا شۇكىر دەدىك.
ءۆاسيلييدى وبالى نە، ۇشقىشتار قاۋىمى كۋرورتتان كۋرورتقا جىبەردى. ءسويتىپ ءجۇرىپ بالداعىن تاستادى. ءبىراق سامولەتكە قايتا وتىرۋعا جارامادى. پەنسياعا شىقتى.
مەن تاپ وسى تۇستا بالا جونىندە كوپ ويلاندىم. مەكتەپتەن كەلەم، ۇيگە سىيماي جۇرەدى. ەرمەك كەرەك-اق. ءبىر كۇنى كوپتەن كوكەيىمدە جۇرگەن ويىمدى جايىپ سالدىم. بالا اسىراپ الايىق دەدىم.
— مەنىڭ تۋاتىن ءتۇرىم جوق. كوزىڭ جەتكەن بولار. رەنجىمەيمىن. باسقا ايەل ال. بولماسا...
ءۆاسيلييدىڭ اشۋلانعانىن العاش كورگەنىم سول. بۋلىعىپ ۇندەي الماي قالدى. جاعىمنان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى. قوسىلعالى ەتىمە تيگەن العاش تاياق. وندا دا ءوزىم سۇراپ الدىم. باسىن كوتەرە الماي ءۇش كۇن جاتىپ قالدى. ءتورتىنشى كۇنى:
— مەن دەسەڭ ونداي ءسوزدى ەندى ايتۋشى بولما! — دەدى. مەن ۇندەمەدىم.
كۇندە كەزدەسەتىن جەرىمىزگە مايا دەنيسوۆنا كەلمەدى. ەكى ساعاتتاي كۇتتىم. اۋىرىپ قالدى ما ەكەن، ول دا ەمدەلىپ جۇرگەن ادام عوي. كادىمگىدەي ەلەگىزىپ ىزدەيمىن، ۇيرەنىسىپ قالىپپىز. بارعان سايىن ءوزى سۇيكىمدى بولىپ بارادى. سىرتى عانا ەمەس، ءىشى دە سۇلۋ ادام ەكەنىنە كوزىم جەتكەندەي. ءومىرىنىڭ قيلى-قيلى بولىپ قالىپتاسۋىن كورمەيسىڭ بە. مۇنداي ادامدى تەگى ءبىر نارسەدەن قىسىپ تاستايدى. بالاسىز، ۇرپاقسىز بولعانىنا جانىڭ اشيدى. ءوزى دە قاتتى ۋايىمدايدى ەكەن. انا بوپ جارالعان سوڭ سۇيەك جارىپ، پەرزەنت تۋعانعا نە جەتسىن. مۇمكىن، وسىندا سودان ەمدەلىپ جۇرگەن شىعار. بۇگىنگى مەديسينانىڭ كۇشىنەن كەلمەيتىن نە بار.
قولىمنان كەلسە، بايعۇستىڭ ءبىر قايعىسىن كەمىتۋگە ءازىرمىن-اق، امال نە، دارىگەر ەمەسپىن عوي. الدە سول نەگىزدە كۇيەۋىنەن اجىراسىپ كەتتى مە ەكەن؟ مۇنداي جىگەرلى ايەل ونداي باتىل قادامعا دا بارا الادى. نازىكتىك، ادەمىلىكپەن بىرگە بويىندا جىگەر دە قايناپ تۇرعان جوق پا. كەي-كەيدە كوزىن تونكەرىپ تاستاعاندا ار جاعىنداعى وت سونى اڭعارتپاي ما!
ءۆاسيلييدى ءوزى ولەردەي جاقسى كورەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى شىن ماحاببات بىلەم. سول اق ماحابباتى ءۇشىن جاساۋى مۇمكىن جاڭاعىداي قادامدى. ءۆاسيلييدىڭ پەرزەنتتى كوكسەۋى مۇنىڭ جانىن جانشىمايدى دەيسىز بە. ەڭ سۇيىكتى ادامىن نەگە قۇلازىتۋى كەرەك، نەگە اكە بولۋ باقىتىنان ايىرۋى كەرەك. سول ءۇشىن دە اق ماحابباتىن قۇربان ەتۋگە بار بۇل ادام. ءاي، ۆاسيليي وعان جىبەرە قويماس. ۇرپاقسىز وتسە دە، مايادان ايىرىلا قويماس.
كىم بىلەدى، ومىردە نەبىر كۇتپەگەن جايلار بولا بەرەدى. اڭگىمەسىنىڭ ءبارىن وتكەن شاقپەن ايتۋىنا قاراعاندا، ءبىر پالە بار سياقتى. نە دە بولسا ءوزى تەرەڭ قايعىنىڭ ادامى. بىلدىرگىسى كەلمەگەنمەن، قاپ تۇبىندەگى قانجارداي انا جەردەن دە، مىنا جەردەن دە تەسىپ شىعىپ تۇر ەمەس پە. مەنىڭ سىرقاتىم مۇنىڭ قايعىسىنىڭ قاسىندا انشەيىن بىردەڭە. دەسە داعى-ماعان دا اسا ءبىر اياۋشىلىقپەن قارايتىن سياقتى. اياۋشىلىق قانا ەمەس-اۋ دەيمىن... ادامنىڭ ءبىرىن-بىرى ءتۇسىنىسىپ اڭگىمەلەسۋىنىڭ ءوزى قانداي عانيبەت. باس قوسىپ سويلەسە قالعاندى بولدى-بىتتىگە سانايتىندارعا جىنىم كەلەدى تەگى. ويلى، اقىلدى اڭگىمە ايتىپ، كەۋدەڭە نۇر قۇيا بىلگەن ادامعا ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايمىن. ونداي ساتتە ارام پيعىل ءبىلدىرىپ، ناپسىزدىك كورسەتۋدەن اسقان وسپادارلىق جوق دەپ بىلەم. بۇل سەزىمدى دە، پاراساتتى دا اياققا باسقاندىق. نەشە كۇنگە سوزىلعان جاراستى اڭگىمەمىزدە وسىنداي ءوز بيىگىمدى ءوزىم تومەندەتپەۋگە، تومپەشىك ەتپەۋگە تىرىستىم. مىناۋ جان سونداي قۇرمەت كورسەتۋگە لايىق تا. ونىڭ ءومىرى، ونىڭ كورگەنى مەنىڭ ۇرپاعىمنىڭ باسىنان كەشكەنى. قيىندىعىندا — ەرلىك، مۇڭىندا — مۇحيت سىر، كۇلكىسىندە — كۇن نۇرلى قۋات، كوز جاسىندا — ۇمىتىلماس تاريح بار. بالالىعىنىڭ ءوزى باقىت ءۇشىن كۇرەسكە ارنالعان، جاسىنا جەتپەي ەسەيىپ، ۋاقىتىنان ەرتە ەرجەتكەن جاندار ەمەسپىز بە.
ەكەۋمىز دە ءومىرىمىزدى وسىلاي باعالاعاندىقتان با، تەز شۇيىركەلەسىپ، تەز تابىسىپ كەتتىك. ەكەۋمىزدى دە كۋرورتقا اكەلىپ جۇرگەن جاستىقتىڭ، جاقسى تۇرمىستىڭ جەلىگى ەمەس، قيىندىقتان قالعان جۇرەك دەمىگى، قيىندىقتار قالدىرعان دەرت سالقىنى بولسا كەرەك.
مىنە، نەشە ساعات بويى تىنىشىم كەتىپ، ونى ىزدەپ تۇرعانىم دا سونداي ورتاق سىردىڭ، ايتار ورتاق جىردىڭ بارلىعىنان شىعار. جەتكىزە جازىپ، تەبىرەنە شەرتە بىلگەن ادامعا ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ بالالىق شاعى، بالعىن جۇرەگىنىڭ مۇڭى مىڭ ءبىر تۇننەن دە زارلى، مىڭ ءبىر تۇننەن دە ءارلى ەستىلمەسىنە كىم كەپىل. ول — ۋكراينانىڭ قىزى، مەن قازاقتىڭ ۇلى. تاعدىرىمىزدىڭ تۇتاستىعى، ۇقساستىعى دا بار.
جۇرەگىم تاعى شانشا باستاعانداي. مايا دەنيسوۆنانى ىزدەيمىن. سونىمەن سىرلاسقاننان بەرى سىرقاتىم جەڭىلدەپ، سىڭايىم كىرىپ قالعان سياقتى ەدى. باستاعان ەمىن اقىر اياعىنا دەيىن اپارماي عايىپ بولعانى قالاي؟ قىزىعىپ جاتىپ، ويانعاندا قينالاتىن وسىنداي ءبىر ءتاتتى تۇستەر بولادى دەۋشى ەدى. مايا دەنيسوۆنانى وڭىمدە كورگەنىمە وزىمشە سەمىرىپ، قاسىندا جۇرگەنىمە قۋانىپ ءجۇر ەدىم. شىنىمەن ءتۇس بولعانى ما؟ جوق... جوق، سىمباتتى سۇلۋ قالپىندا، كەزدەسكەن سايىن كەر مارالداي كەرىلىپ، كوڭىلىڭدى تويدىرىپ ءبىر كەتپەۋشى مە ەدى. جان سىرىنىڭ جاقسى كۋاگەرى بولىپ قالماۋشى ما ەدىم.
تىم بولماسا تاعدىرىنىڭ نەمەن تىنعانىن بىلە الماي قالدىم-اۋ. اياۋشىلىق سەزىمىمدى وياتىپ-وياتىپ جوق بولعانى نەسى. پۋتيەۆكاسىنىڭ قاي مەزگىلگە دەيىن ەكەنىن دە سۇراماپپىن. كەتپەيتىندەي كورگەم عوي. اڭقاۋ باسىم، ەندى تىپىرلاپ ىزدەپ تۇرمىن. وسىدان كەلمەي كەتسە، وقىپ جاتقان ويلى كىتابىمدى جوعالتقانداي وكىنىشى كەتپەيدى-اۋ.
كوزىممەن دە، كوڭىلىممەن دە ىزدەگەن ءتورت كۇنىم ناتيجەسىز بولدى. قايدا، قاي ساناتورييدە جاتقانىن دا سۇراماپپىن. انەۋ ءبىر كۇنگى مەن جاتقان ساناتورييدە بىرگە بيلەگەنىمىز ەسىمە ءتۇستى، ەسىمە ءتۇستى ەمەس-اۋ، تۇپ-تۋرا كوز الدىما كەلدى. ۇستىندە قىناما بەل قىزىل جىبەك كويلەگى، اياعىندا بيىك وكشە ادەمى تۋفلي. شاشىن «حالا» دەگەن اسا سۇيكىمدى مودامەن جاساتقان. بيگە كەلگەن تالاي جىگىت قاداعان كوزىن الا الماي، تامسانىپ تۇرىپ ەدى. مىناداي كەلىنشەكپەن بيلەۋگە العاشقىدا ءوزىم دە جۇرەكسىندىم.
كوڭىلىمنىڭ تولقۋىن مايا قولىمنىڭ دىرىلىنەن بايقاپ قالسا كەرەك. سابىرلان دەگەندەي اقىرىن عانا قىسىپ قويدى. العاشقى بي جامان شىققان جوق. اياعىمنىڭ باس بىلەتىندىگىنىڭ ارقاسىندا بويىمدى تەز جينادىم. بايقايمىن، مۋزىكانىڭ ادامى ەمەس پە، دەنيسوۆنا بالقىپ، بار ناقىشىمەن بيلەۋدى قالايتىن سەكىلدى. اسا ءبىر زور ءلاززات الىپ، كۇي تولقىنىندا قازداي قالقىپ كەتەدى. جاقسى بيلەيتىندەردىڭ الدىمەن شىققىسى كەلىپ تۇراتىنى قاشاننان ماعان ايان. توپىر كوبەيگەنشە تولقىپ ءبىر قالۋ كەرەك. الدىمەن شىعامىز، مايا اينالعاندا باسىن ءسال عانا شالقايتىپ، اققۋ موينىن ادەمى ءيىپ الادى. قىزىل جىبەك كويلەك قىنا بەلگە قىسا جابىسىپ، ونسىز دا سۇلۋ بىتكەن مىقىنعا ەرەكشە سىمبات بەرەدى. قۇلىن جونىنا جابىسقان الاقاندى العىڭ كەلمەي مۋزىكامەن قوسا ەلتيسىڭ. قوس انارىنىڭ قاپ-قاتتى ۇشى اينالعان سايىن كەۋدەڭدى ءتۇرتىپ قاشىپ، ءتۇرتىپ قاشىپ قىتىقتايدى. تىنىشىڭدى بۇزۋ ءۇشىن ادەيى ازىلدەپ كەلە جاتقان سەكىلدى. دۇنيەنىڭ ءبارى ۇمىت بولىپ، ءبيدىڭ قىزىعىنا ەندى تۇستىك-اۋ دەگەندە جۇرەگى قۇرعىر اۋىزعا تىعىلىپ، لۇپىلدەي جونەلدى.
مايا سوندا بارىپ اۋىراتىنىمدى اڭعاردى. دەرەۋ سىرتقا الىپ شىقتى. ءبيدىڭ بۇزىلعانىنا رەنجىدىم مەن. جۇرەگىمە ىزا بولعانىم سونشا، ءۇزىلىپ كەتسە دە قايتا كەتكىم كەلدى.
— جۇرەكپەن ويناماڭىز، بايقاڭىز، — دەدى مايا. — مەن دە كوپتەن بيلەگەن جوق ەدىم. ءبىر جولعا سول جارايدى.
كوز الدىما وسى سۋرەت كەلگەندە مايانى ءتىپتى ساعىنىپ كەتتىم. مۇنداي ايەلدى ۆاسيليي قالاي جاقسى كورمەيدى. اقىل دەسەڭ اقىل، ونەر دەسەڭ ونەر، مىنەز دەسەڭ مىنەز بار. كەيدە ءبىر ادامعا تابيعات ءوستىپ ءبارىن توگە سالادى دا، بىرەۋدى مۇلدە جۇرداي قىلادى. ءبىراق مايانىڭ دا ءوز قايعىسى وزىنە جەتەرلىك. ول بار سۇلۋلىعىن دا، بايلىعىن دا، اقىلىن دا ءبىر پەرزەنتكە ايىرباستاپ-اق جىبەرەر ەدى. ءۆاسيلييدىڭ جاس ءسابيدى ءبىر يىسكەگەنىنە ءبارىن قۇربان ەتۋگە ءازىر. سۇيگەنىنىڭ سۇيەگىنە دەيىن باتىپ جۇرگەن قايعىسىن ول ءوستىپ جەڭىلدەتۋگە دە بار.
...ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. مايا دەنيسوۆنا كەلە جاتىر. الدە كۇندە ىزدەپ، كۇندە ويلاعان سوڭ كوزىمە سولاي قۇر ەلەستەدى مە. ءوز جانارىما ءوزىم سەنبەي، كوز الدىمدى ءسۇرتىپ-سۇرتىپ جىبەردىم. تاپ ءوزى، كۇلىم قاعىپ كەلە جاتىر. مەنىڭ بالاشا ابدىراپ، سابىرسىزدانىپ تۇرعانىمدى قىزىق كورىپ كەلە جاتقان سياقتى.
قۇشاعىمدى جايا تۇرا ۇمتىلدىم. ءسال قىمسىنعانداي سىڭاي بايقاتتى. قارايمىن با، كادىمگى تاتۋ دوستارداي ساعىنىسىپ كورىستىك.
— باۋىر باسىپ قالىپپىز-اۋ، ءوزى.
ادەتتەگىدەي قاباعىن كەرە نازبەن ايتتى بۇل ءسوزىن. وسى ءبىر كەيپى دە كەلىستى-اق ءوزىنىڭ. جاڭا تۋعان ايداي قاسى يىلە جوعارى كوتەرىلەدى دە، تۇنىق جانارىنا سۇلۋلىق سۋرەتى تۇسەدى. ءارى كەربەز، ءارى ويلى كورىنەدى سول ساتتە. سەنىڭ قۇمارلىعىڭ قانشا اتتاي تۋلاعانمەن، جاڭاعى كوزقاراس ونىڭ شاۋجايىنان تارتىپ تاك-تاك ايتادى.
— ءيا، اۋىرىپ قالعان جوقسىز با؟
— ءولىپ قالا جازدادىم دەسە دە بولعانداي.
مەن شوشىپ كەتتىم.
— ۇلىمنان، ماكسيمىمنەن «ماما، تەز جەت، اۋرۋحاناعا ءتۇستىم» دەگەن تەلەگرامما كەلدى. جانىم شىعىپ كەتە جازدادى.
«ۇلىمنان!» مەن تاڭىرقاعانىمدى جاسىرا المادىم. قايداعى ۇل؟ كۇنى كەشە عانا بالا-اي دەپ زار جىلاماپ پا ەدى. ءيا، ءيا... ءبىراق اڭگىمەنىڭ اياعى بىتكەن جوق-تى. مۇمكىن، تار دۇنيە كەڭىپ، ءتاڭىرى جارىلقاعان شىعار...
— ءالقيسسا، قاي جەرگە كەلىپ ەدىك؟ — دەپ مەنىڭ ەسىمە مىڭ ءبىر ءتۇندى سالدى.
— ءيا، ءيا... قيىر شىعىستا ۆاسيليي سامولەتكە قايتا مىنە المايتىن بولدى دەدىڭىز.
— جوق، ايەل ال دەپ ايتام دەپ تاياق جەگەن جەرگە توقتامادىق پا؟
— ۇمىتپاپسىز. مەن ءسىزدى تاياق جەگىزۋگە قيماي تۇر ەدىم. ءدال وسى جەردە توقتاعانسىز.
— نەگە ۇمىتايىن. ۇمىتپاق تۇرعاي، سول شاپالاقتى ساعىندىم عوي...
قيىر شىعىستان كوشتىك. تۇرعان جەرىمىز دە، دوستارىمىز دا جاقسى ەدى. وسى ماكسيم ءۇشىن كوشتىك. قۇلاق ەتىن كۇندە قىرىق رەت جەپ ءجۇرىپ، ءۆاسيلييدى اقىرى كوندىرگەن-دى.
— باسقا ايەل الۋعا ما؟
مەنىڭ داۋسىم شوشىنا شىقتى بىلەم، مايا دەنيسوۆنا كۇلدى.
— السا نەسى بار؟ ءسىز مەنى ۇستىمە ايەل العانعا قيمايسىز با؟
— سىزدەي ادامدى كيۋ مۇمكىن ەمەس.
— ۆاسيليي دە تاپ وسى ءسىز سەكىلدى ويلاعان بولۋ كەرەك. كونبەي قويدى، — قالجىڭ ارالاس، سوڭعى ءسوزىن كۇلكىگە كومكەرە سويلەدى مايا. — بالا الۋعا اقىرى كەلىستى. سودان ول جاقتان كەتۋدى ءجون كوردىك. كىم بىلەدى، ەرتەڭ ەسەيگەن سوڭ بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ «سەن اسىراندىسىڭ» دەپ جۇرە مە. ول بالاعا دا، بىزگە دە وڭاي تيمەيدى عوي. سودان اتىن ماكسيم قويدىق. نە دەيسىز، كۋرسك قالاسىنا ءبىر جاسار ۇلدى انا بولىپ كەلدىم.
اقىلدى ىستەلگەن شارۋا ەكەنىنە ابدەن كوزىم جەتتى. ۆاسيلييگە كەرەمەت الدانىش بولدى. اسپاندى دا، سامولەتتى دە ۇمىتتى. ماكسيم ءبارىنىڭ، بۇكىل عۇمىر بويعى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىردى. سەنەسىز بە، سەنبەيسىز بە، مەنەن ءسۇت شىقتى. انالىق مەيىردەن الپىس تامىردىڭ يىگەن ءساتىن سىزگە ايتىپ جەتكىزە الماسپىن. بۇكىل عالامنىڭ وسى مەيىردەن جارالعانىن، ونى ۇستاپ تۇرعان دا وسى مەيىر ەكەنىن سوندا عانا ۇقتىم. انامنىڭ اق ءسۇتىن ەمگەندە ونىڭ تۇلا بويى قالاي ەلجىرەگەنىن سوندا ءتۇسىندىم. «بالام، بالانىڭ ءقادىرىن بالالى بولعاندا بىلەرسىڭ» دەگەن ءسوز دە وسىندايدا ايتىلسا كەرەك.
وبالى نە، ماكسيمنىڭ باعۋى تۇگەل ۆاسيلييدىڭ موينىنا اۋدى. ۇستىنە ءتۇسىپ كەتە جازدايدى. مۇنداي بالاجان بولار ما. باياعىدان ءقايتىپ شىداپ جۇرگەن. تيتتەي ىڭق ەتسە بولدى، وراۋىمەن قولىنا الا قويادى. تۇنىمەن كوتەرىپ شىعادى. ءوزىنىڭ باسى اۋىراتىنى بار، شارشاپ قالا ما دەپ مەن بايەك، مەنى اياپ ول بايەك. كەي تۇندەرى ءبىرىمىزدى-بىرىمىز اياپ، ەكەۋمىز دە تىكەدەن تىك تۇرىپ شىعامىز.
ءبىراق شارشامايمىز. انتونوۆتاردىڭ ۇرپاعىنىڭ ۇزىلمەگەنىنە مەن قۋانىشتى، مەنىڭ ەمشەگىمنەن ءسۇت شىعىپ، انالىق ماحابباتىمنىڭ ويانعانىنا ول ءماز. اۋىق-اۋىق ۇنسىزدىك باسىپ، ءۇيدىڭ اجارى كەتىپ قالاتىن كەزدەن قۇتىلدىق. بالانىڭ جىلاعانىنىڭ ءوزى قىزىق كورىنەتىن ساتتەر بولادى ەكەن. ۇيىمىزگە تولاستاماس تىرشىلىك تىنىسى ەنگەندەي بولدى. ەڭبەكتەگەنى، ءتاي-تاي باسقانى، جۇرگەنى، كۇلگەنى — ءبارى-بارى ءوز الدىنا ايتا بەرسەڭ قىزىق-قىزىق تاراۋ.
تىنىمسىز ادام قيىن بولادى ەكەن. كۋرسكىگە كەلگەن سوڭ تىنىق دەنساۋلىعىڭدى تۇزە دەگەنىمە قاراماستان، ۆاسيليي وزىنە ماستەرسكوي سالدى. اعاش ۇستالىعىمەن اينالىستى. بالاسىن تومپاڭداتىپ قاسىنا الىپ، بىردەڭە جاساپ جاتادى. ۇلىن دەتسادقا بەرۋگە سەنبەيدى. اۋىرتىپ الادى دەپ قورقادى. پەنسياداعى اداممىن، ءوزىم-اق باعامىن دەيدى. قيىر شىعىستا جالاقىنى جاقسى الىپ تۇردىق. قورىمىز دا، پەنسياسى بار، قولىمىزعا تيەرى دە جەتىپ جاتىر. وبالى نە، ۆاسيلييگە تۇرمىسقا شىققالى دۇنيەدەن تارلىق كورگەن ەمەسپىن. ىشىپ-جەمىمىز مول بولدى. ەندى اينالدىرعان ءۇش باس، ءبارى جەتەدى. كەشەگى قان كەشكەن سۇراپىل سوعىس كۇندەرى وسىنداي شاقتى ارمان ەتتىك ەمەس پە. شۇكىر، بۇعان دا جەتتىك دەيمىز. «ءبىر جوقتىقتىڭ ءبىر توقتىعى» بار دەگەن وسى دا.
ءبىراق كەي-كەيدە ۆاسيليي 43-كە كەلىپ، پەنسيونەر بولعانىنا قينالادى. ۇشقىشتار وسىلاي ەرتە قارتايادى دەپ قالجىڭداعان بولام. جانىن جەيتىن جايسىز ويلاردان اۋلاقتاتقىم كەلەدى. مايدان كۇندەرىن بىلاي قويعاندا، ەكى قۇلاپ، ەكى ءولىپ تىرىلگەنىنىڭ ءوزى نە تۇرادى. سەن دۇنيەگە ەكى كەلىپ، ەكى ءجۇز جاساعان ادامسىڭ. قايتا پەنسياعا كەش شىقتىڭ. ومىرتقاڭ ءۇزىلدى، جامباسىڭ سىندى، ميىڭ زاقىمداندى. سوڭعى قۇلاعانىڭدا ساعان جاساعان وپەراسيانى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. باسىڭنان — ءبىر، ومىرتقاڭنان — ەكى. وسىنىڭ ءبارىن ازىرقانامىسىڭ. سەن وتانعا رازى بولساڭ، وتان ساعان رازى. ەندى مىنا ماكسيمدى ويلا، وسى ەرتە جەتىم قالىپ جۇرمەسىن. ساقتان دەيمىن. كۋرسكىگە كەلگەننەن بەرى ەكى رەت ەسىڭنەن تانىپ اۋرۋحاناعا ءتۇستىڭ. سونىڭ ءبارى سوناۋ سامولەتتەن تاپقان پايداڭ عوي. سەنىڭ باسىڭدا بۇل ومىرىڭە جەتەرلىك ۇلكەن زاقىمنىڭ ءىزى بار. ساعان تىنىشتىق كەرەك. سول ءۇشىن دە وسى جەرگە كەلدىك ەمەس پە. جۇمىس ىستەۋ سەن ءۇشىن ءقاۋىپتى. قالعان عۇمىرىمىزدا راحات ءومىر سۇرەيىكشى.
مۇنداي سوزدەرىمدى كادىمگىدەي تىڭداپ قالادى. كەلىسكەندەي بولامىز. ءبىراق جاراتىلىس دەگەن قيىن ەكەن. تىپىرلاپ قايتا مازاسىزدانا باستايدى. اقىرى جۇمىسسىز وتىرا المايتىنىنا كوزىم جەتتى. ءوزىن قوعامنان تىس، كەرەكسىز بولىپ قالعان جانداي سەزىندى. وعان قاتتى كۇيزەلدى. جيناق كاسساسىنان پەنسياسىن الۋ — ول ءۇشىن ازاپ. شال-كەمپىردىڭ اراسىندا بولىپ قارتايىپ، قينالىپ قايتادى. قۇرعىر، مىنا جاقسى كورگەن ادامىڭنىڭ جانىنداعى بولىمسىز رەنىشتى سەزگىش بولادى ەكەنسىڭ. سەنىڭ دە وز-وزىڭنەن مازاڭ كەتە باستايدى.
سەنەسىز بە، كۋرسكىگە كەلگەننەن سوڭ بىردە قۇلاپ قالعانىن جۇمىستا وتىرىپ ءبىلدىم. تاپ سول ساتتە جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ وز-وزىنەن شىدامىم كەتتى. ۇيگە بارعىم كەلىپ الاسۇردىم. قاتەلەسپەپپىن، ەسسىز قۇلاپ قالعانىنىڭ ۇستىنەن شىقتىم. اۋىق-اۋىق وسىلاي اۋىراتىندى شىعارعان-دى.
جۇمىستان بوساپ، مۇلدە قاسىندا وتىرعىم دا كەلدى. ءبىراق وعان ودان ءارى قينالاتىنىن بايقادىم. مەنى جۇمىستان، بالاسىن باقشادان كۇتكەننىڭ ءوزى وعان قۋانىش. قاسىندا وتىرۋىم اۋرۋىن ۇدايى ەسكە سالۋمەن پارا-پار ەدى.
قويشى، اقىرى جۇمىسقا تۇردى. اۋەسقوي ۇشقىشتاردىڭ قالالىق كلۋبىن باسقاردى. سامولەتپەن تاعى دا بايلانىستى. بايقايمىن، ءوڭى كىرىپ، قايتا تۇلەپ، جاسارىپ كەلەدى. باسىنىڭ ۇستاماسى دا توقتاعان سياقتى. كەي كۇندەرى شارشاپ كەلسە دە، ماعان بىلدىرگىسى كەلمەيدى. پيانينو تارتقىزادى. ەندىگى تىڭداۋشى ەكەۋ. ماكسيم دە ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ادەمى ءوسىپ كەلەدى. اينالدىراتىنى — اكەسى. مەن پيانينو تارتقاندا وعان ولەڭ ايتقىزادى. كادىمگىدەي دۋماندى ءبىر ەلمىز. بالاسىنا دەپ كىتاپ جيناپ تاستادى. بۇرىن دا ءوزى كىتاپقۇمار ەدى. ەندى ەكى ادامنىڭ اتىنا جينايدى. كورىنگەن ويىنشىقتى الادى. ءبىر بولمە ويىنشىققا تولى. كادىمگى ويىنشىق ماگازينى دەسە دە بولعانداي.
ءومىر بارلىق قالپىنا كەلىپ، كەتىگىمىز بىتەلىپ، كەمىستىگىمىز تولعان شاققا جەتتىك. ۇشقىشتار كلۋبىنان بالالار ۇيگە كوپ كەلە باستادى. ۆاسيليي ولارعا كىتاپحاناسىن كورسەتەدى، كىتاپ بەرەدى نە وقۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ماستەرسكويىندا جۇمىسقا سالىپ، مودەلدەر جاساتادى. بالالاردىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، ۆاسيليي بۇلار وقيتىن مەكتەپتەرمەن دە تىعىز بايلانىستا كورىنەدى. ۇشتىك باعاسى بارلار كلۋبقا قابىلدانبايدى. ۇشقىشتىققا دەگەن اۋەستىك ۇلگەرىمگە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزىپتى. مەكتەپتەردەن، قالالىق پارتيا كوميتەتىنەن تانىستار كوبەيدى. تاربيە تاقىرىبىنا لەكسيا وقۋعا جۇمسادى. قالالىق «ءبىلىم» قوعامىنا مۇشە بولدىم دەپ كەلدى ءبىر كۇنى. كۋرسكىدەگى ۇشقىشتاردىڭ كوبى ءۇيدىڭ تەلەفونىن ءبىلىپ الىپ، مازا بەرمەيدى. كادىمگى قيىر شىعىستاعىداي مۇرنىنا سۋ جەتپەيتىن ءومىر باستالدى.
اۋىرىپ قالا ما دەپ قورقام. ءازىر جاقسى. مازاسىز قىزمەتكە ۇيرەنگەن ادامدى تىنىشتىقتىڭ ءوزى اۋىرتاتىن بولۋ كەرەك. مەيلى دەدىم. دوستارىنىڭ، جولداستارىنىڭ مىقتاپ كوبەيگەنىن ماكسيمنىڭ تۋعان كۇنىندە ءبىلدىم. شاقىرا بەرىپتى، شاقىرا بەرىپتى. ءۇش بولمەلى ءۇيدىڭ ەكى بولمەسىنە ارەڭ سىيدى. كۇزدە بالامىزدىڭ وقۋعا باراتىنىن، تاعى جينالاتىنىمىزدى ايتتىق. ۇيدە دوستارى بولعاندا ءوزىنىڭ ارقاسى ۇستاپ، ەرەكشە جارقىن بولاتىن ادەتى ەدى. تاپ سولاي بولدى. قيىر شىعىستاعى دوستاردان كەلگەن قۇتتىقتاۋ تەلەگراممالاردى وقىدى. ءارقايسىسىن وتىرعاندارعا تاپتىشتەپ تانىستىردى. ماعان پيانينو ويناتتى.
نەگە ەكەنىن قايدام، باياعى موسكۆا مەن كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن كەش ەسىمە ءتۇستى. ءدال سونداعىداي جايناپ، سونداعىداي باسقاردى دەيسىڭ. بالاسىنا دا ولەڭ ايتقىزدى. كوپتەن كورىنىس بەرمەگەن قىزعانىشى قۇرعىر مەنىڭ قايتا مازامدى الدى. ارادا وتكەن ءبىراز جىل، باسقا تۇسكەن اۋىرتپالىق باسىپ تاستاعان با دەسەم، جوق، كەيبىر كەلىنشەكتەردىڭ ۆاسياعا قىلمىڭداي قالعانىن كورىپ، ىشىمە شوق تۇسە باستادى. ءبىز ايەل زاتى قىزىقپىز عوي. اۋىرسا جىلايمىز، ساۋ بولسا قىزعانامىز. بايقايمىن، مەن بابىمدا بولا السام، جىگىتىم بابىندا سەكىلدى. بالامنىڭ تۋعان كۇنى كوزىمدى سوعان جەتكىزدى.
— اتتەڭ، ىشە الماي قور بولدىم-اۋ، — دەدى كەشتەن سوڭ ۆاسيليي.
— وكىنىشىڭ سول عانا بولسىن.
دارىگەرلەر ىشىمدىك جاعىنا ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالعان بولاتىن.
...جازدىڭ تامىلجىعان جاقسى ءبىر كۇنى ەدى. ۆاسيا جاس جىگىت پەن ءبىر جاس قىزدى ەرتىپ كەلدى. مەنىمەن ولاردى تانىستىردى. ەكى كۇننەن سوڭ سەنبى بولاتىن.
— مايا، مىنا جاستار ۇيلەنبەكشى ەكەن. توي جاسايتىن جەرلەرى جوق. ەكەۋمىز سياقتى تۇل جەتىم. دوستارىن شاقىرسىن. تويلارىن بىزدىكىندە-اق وتكىزسە قايتەدى؟
ءۆاسيلييدىڭ ءسوزىن عۇمىرى ەكى ەتىپ كورمەگەن باسىم كەلىستىم. ءوزى باسقارىپ، ءوزى دۇرىلدەتىپ وتكىزدى. جاستار قاتتى رازى بولدى. نيكولاي دەگەن جىگىت تۋعان اعاسىنداي كورىپ، ودان كەيىن كەلىنشەگى ەكەۋى ۇيدەن شىقپايتىن بولدى.
— مەن كىسى تانىسام، وسى نيكولايدان جاقسى ۇشقىش شىعادى. كوپ ساپالارى سوعان كەلەدى، — دەپ وتىراتىن ول جوقتا.
ءبىزدىڭ ءۇي ەكىنشى اەروكلۋبقا اينالدى. ءۆاسيلييدىڭ ماستەرسكويى كادىمگى مودەلدەر مۋزەيى بولدى. ءبىر كۇن كلۋب جۇمىسى، ءبىر كۇن «ءبىلىم» قوعامىندا، ءبىر كۇن مەكتەپتەردە — مۇرىنعا سۋ جەتپەي ءجۇردى. كەي-كەيدە اۋىرىپ تا قويادى، ءبىراق وعان ءمان بەرىپ جۇرگەن ول جوق.
سونداي ۇيدە جاتقان ءبىر كۇنى قالالىق پارتيا كوميتەتىنەن تەلەفون سوقتى. ازايا سويلەستى. اڭگىمە نە جايىندا ەكەنىن اڭعارا المادىم. قاسىنا كەلسەم، ماعان ءاسۇيدى نۇسقايدى. ەستىمەسىن دەگەندەي.
— ماشينا جىبەرىڭدەر، ءقازىر كەلەم، — دەدى.
ءتۇنى بويى ورالعان جوق. مەن كوز ىلمەدىم. ءبىراق بىرەۋ اۋىق-اۋىق تەلەفون سوعىپ تۇردى.
— الاڭداماڭىز، ۆاسيليي ميحايلوۆيچ سىزگە تىنىعا بەرسىن دەدى.
— بۇل نە جۇمباق؟ ءوزى نەگە سويلەسپەيدى.
ەرتەسىنە كوزى شۇڭىرەيىپ شارشاپ ورالدى. جاسىرعىسى كەلدى. مەن تاقىمداپ بولمادىم.
— ەشكىمگە ايتپا. جۇرت قۇلاقتانسا، قالا ۇرەيلەنىپ جۇرەر. نەمىستەردىڭ كومىپ كەتكەن بومبا قويماسى تابىلدى. سونى قاۋىپسىزدەندىرۋ كەرەك. ماماندار جينالىپ اقىلداسۋدامىز. ۇشقىش رەتىندە مەنىڭ دە پىكىرىم كەرەك بولعان. ولارىنا راقمەت. بۇل دا مايدان، مايا. اسكەري بولىمشەلەردەن ساپەرلەر شاقىرىلدى. وتە ءقاۋىپتى ءارى كۇردەلى ءىس. بىزدىكى كەڭەسشىلىك قانا. قورىقپا!
زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى.
— سەن ءۇشىن سوعىس باياعىشا بىتكەن. جولاما، ونىڭ ۇستىنە سەن مۇگەدەكسىڭ، دەدىم ايقايلاپ.
— مۇگەدەكسىڭ. مىنا ءسوزدى ايتىپ تۇرعان سەن بە، مايا!
شيقانىنىڭ باسىن جۇلىپ الدىم-اۋ دەيمىن. داۋىسىمىزدىڭ قاتتى شىققانىن كورمەگەن ماكسيم ءۇرپيىپ بىزگە قارايدى.
— ءجاي، اشەيىن. قالجىڭداپ تۇرمىز.
— ءويتىپ قالجىڭدامايدى. سەندەر ۇرسىپ تۇرسىڭدار، دەپ اۋزىن تومپايتتى. جۇگىرىپ بارىپ اكەسىنىڭ موينىنا اسىلدى. الدىنداعى ۇلىڭ ءۇشىن دەگەندەي سىڭاي تانىتتىم دا، ەكىنشى بولمەگە شىعىپ كەتتىم.
كوپ كەشىكپەي كۋرسكىلىكتەرگە ارناپ راديومەن ارنايى حابار بەرىلدى. قالا حالقىن ۇرەيلەنبەۋگە شاقىردى، جەر استىنداعى قويمادان بومبالاردىڭ تاسىلاتىنىن، ءقاۋىپسىز ەتىلەتىنىن حابارلادى. بۇگىنشە ۇيلەرىندە بولماڭدار دەدى. قانشا سابىرعا شاقىرعانمەن، حالىقتىڭ اتى حالىق قوي، ابىرجىپ ۇرەيلى سەزدەردى كوبەيتىپ جىبەردى.
ۆاسيليي دە ۇيدە جوق. جانىمىزدى تاعى شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتىرعانبىز.
جەرگىلىكتى راديو دامىل-دامىل سويلەپ تۇر. ەڭ سوڭعى بومبانى اكەتتى، قالاعا ەندى ءقاۋىپ جوق!
«ۋھ» دەپ جەڭىلدەگەندەي بولدىق. مەنىڭ توبەمنەن ءزىل قارا تاس قايعىنىڭ جانشىعانىنا قانشاما كۇن. ەلمەن بىرگە ەڭسەمدى كوتەرگىم كەلەدى، ءبىراق ەكى يىعىما ەكى پۇت توپىراق ارتىپ قويعانداي بويىمدى الدەنە بوساتپايدى. ماكسيم ءۇشىن عانا كۇلگەن بولام. ول دا اكەسىن ساعات سايىن سۇرايدى. مەكتەپكە بارامىن دەپ ساتىپ العان كىتاپتارىن كەزەك-كەزەك اقتارىپ، اكەسىنە كورسەتۋگە اسىق. ەسىك تىقىر ەتە قالسا تۇرا جۇگىرەدى. نيكولايدىڭ كەلىنشەگى ءوڭى قاشىپ بىرنەشە رەت كەلىپ كەتتى. كۇيەۋى شوفەر ەدى. ول دا ەرىكتى كومسومولەستەر قاتارىندا سول جۇمىستا ءجۇر.
قالا تىكەسىنەن تىك تۇرعان. اسكەري بولىمشەلەرمەن بىرگە بۇكىل اكتيۆ جۇمىلدىرىلعان. بىرنەشە كۆارتال بويى ترانسپورتى جۇرگىزبەي تاستادى. كوشە تولى ميليسيا، سولداتتار. كۇنى بويعى وسى ءبىر كورىنىستىڭ ءوزى-اق زارەڭدى الادى.
ەندى ءبارى تارادى، ءبارى جايما-شۋاق ورنىنا كەلدى. راديودان سالتاناتتى مۋزىكا ويناپ كەتتى. بىرەر جەردەن راكەتا اتىلىپ، بىرەر كوشەدەن ءان ەستىلەدى. قۇمىرسقاشا قاپتاپ حالىق كوشەگە شىقتى. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قالادا تىرشىلىك توقتاپ، ءبىر ءتىرىلدى. كۇنى بويى كوشە دە سۇستى، كوڭىل دە سۇستى ەدى. ەندى ءبارى ماز-مەيرام.
تۇنگى ساعات ون. ۆاسيليي ءالى جوق. ءبىر كەزدە اۋلادان دابىر ەستىلگەندەي بولدى. ءبىر توپ ادام ەكى-ۇش جەڭىل ماشينادان ءتۇسىپ جاتىر. ىشتەرىندە ۆاسيليي كورىنبەيدى. بالامىز ەكەۋمىز تەرەزەگە جابىسىپ قالىپپىز. كەلە جاتقانداردىڭ ءوڭى سۋىق. بۇل تەگىن ءجۇرىس ەمەس.
— قىمباتتى مايا دەنيسوۆنا! — دەدى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى، — ءبىز ۆاسيليي ميحايلوۆيچتەن ايىرىلىپ كەلىپ تۇرمىز.
— پاپام! — دەپ ماكسيمنىڭ شار ەتە قالعانىن بىلەم. ار جاعى ەسىمدە جوق. قۇلاپ بارا جاتقانىمدا تۇرعاندار سۇيەپ قاپتى...
مايا دەنيسوۆنانىڭ كوزى جاساۋراپ، ورامالىن قولىنا الدى. قۇلاپ كەتەر مە دەگەن قاۋىپپەن مەن ونىڭ شىنتاعىنان سۇيەي بەرىپپىن.
— قورىقپاڭىز. قۇلامايمىن. شىنىقتىم. جىلاي-جىلاي كوزدىڭ جاسى دا تاۋسىلدى. قايعىمەن دە ادام قايراتتانادى ەكەن.
بار قۇرمەت، قوشەمەتىمەن بۇكىل قالا سوڭعى ساپارعا ءۆاسيلييدى شىعارىپ سالدى. باسىنا جاقسىلاپ ەسكەرتكىش ورناتتى. ءتورت جىلعى سوعىستان امان قالىپ، ەكى رەت سامولەتتەن قۇلادى وندا دا جانى ولجا بولىپ ەدى. ەندى، مىنە، سوعىس بىتكەن سوڭ 20 جىلدان كەيىن قازا تاپتى. وكىنىشتى مە، جوق پا؟
ونىڭ ۇستىنە قالاي بولعان دەيسىز عوي. سوڭعى بومبانى
نيكولايدىڭ ماشيناسىنا تيەپ، قالادان الىسقا اپارىپ جارۋعا الىپ شىعادى. ءىنىم ەدى، بىرگە بارام دەپ بولمايدى. نيكولاي دا قالىڭىز دەپ وتىنەدى. اجالى عوي، كونبەيدى. ول بىرەۋدى جاقسى كورسە، ونىڭ جولىندا ولۋگە قاشان دا ءازىر. تابيعاتى سولاي بولاتىن. جاس ۇيلەندى دەپ ايادى ما ەكەن. قاستارىندا باسقا اسكەري ماماندار دا بولادى. بۇكىل تەحنولوگيا جاقسىلاپ ويلاستىرىلعان. وعان دەيىنگى بومبالاردىڭ ءبارىن جارعاندا ەشبىر شىعىن بولماعان. ادامدار شەتىنەن ءدىن امان.
نيكولايعا: «اتاڭا نالەت، سوعىستىڭ سوڭعى بومباسىن ءوز قولىممەن جارايىن»، — دەپتى. ءتيىستى جەرىنە، ەلسىز جەرگە، ارينە، بومبا اپارىپ تۇسىرىلەدى. ماشينا دا، كەلگەن ادامدار دا قاجەتتى قاشىقتىققا كەتەدى. كۇنى بۇرىن بەلگىلەنگەن تاساعا تىعىلادى. گۇرس ەتە قالعاندا ساعاتىنا قاراپ ساناپ تۇرعان ۆاسيليي دە ۇشىپ تۇسەدى.
باسىنا قان قۇيىلعان دەيدى. ءدوپ كەلۋىن كوردىڭ بە. نەشە كۇنگى اۋرە، ۇرەي ءوزى جۇقارعان تامىردى جارىپ جىبەرگەن عوي.
مەنىڭ ءبىر قايران بولعانىم، وسىنىڭ ءبارىن مايا دەنيسوۆنا اسا ءبىر سابىرمەن ايتىپ كەلە جاتىر.
— سىزگە مەن ءبىر سۇمدىقتى ايتايىن. جۇرت كوپكە دەيىن تاڭ بولىپ ءجۇردى. سول الگى تالىپ تۇرعان سوڭ كوزىمنەن جاس شىقپاي قويدى. بەدىرەيدىم دە قالدىم. ايتتىم عوي سىزگە، شەشەم ولگەندە سولاي بولدى دەپ. مۇندا دا ءسويتتىم. ءتىسىم قايرالا بەردى. كىمگە قايرادىم؟ شەشەم ولگەندە دارعا اسقان نەمىستەرگە قايراعان شىعارمىن. ءسىز مەنىڭ نە ايتقىم كەلەتىنىن بىلەسىز بە؟ مۇندا دا ول تەگىن قايرالماعان. سوعىس بىتكەن جوق ءالى، — دەدى مايا دەنيسوۆنا جۇلىپ العانداي. ەكى كوزى زارلەنىپ وكتەم سويلەدى. نازىك، نازدى ايەلدىڭ مۇڭىنان گورى قاتال ۇكىمگە ۇقساپ كەتتى ايتقاندارى. كىشكەنە سۇيكىمدى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الىپتى. تاناۋى ءسال عانا قۋسىرىلىپ، ەرىندەرى ءدىرىل قاقتى. ىشىندە وت ويناپ، ول كوپتەن تىنشىعان داۋىلمەن بىرگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقانداي كورىندى ماعان.
— ءسىزدىڭ اناۋ اناڭىزدى دا ولتىرگەن سوعىس. كورگەن قيساپسىز قيىندىعى قىلتاماقتاي دەرت بولىپ جابىسپاعانىنا كىم كەپىل. جاسىڭىزعا جەتپەي جۇرەگىم دەيسىز. وق تيمەگەنمەن، وت تيگەن جۇرەك قوي ول. كادىمگى سوعىس وتىن ايتام. ول شارپىماعان سەميا، ءبىزدىڭ ۇرپاقتا ول وت كۇيدىرمەگەن پەندە بار ما؟ سول كۇيىكتىڭ ءبىر قۇربانى قارسى الدىڭىزدا تۇرعان مىنا مەنمىن. مەنىڭ جاستىعىم، مەنىڭ ماحابباتىم، مەنىڭ عۇمىرىم! مەنى بەدەۋ قىلعان، ۇرپاقسىز قالدىرعان سوعىس ەمەي نەمەنە. «جاسىڭىزدا قاتتى شوشىندىڭىز با، سۋىقتا قالدىڭىز با؟» — دەيدى دارىگەرلەر. قاي شوشىنىپ، قاي سۋىقتا قالعانىمىز ەسىمىزدە. انامنىڭ دارعا اسىلعانىن كورگەننەن اسقان شوشىنۋ بولا ما!
جىلتىراعان سىرتىما قاراپ، ءتورت تۇلىگى ساي شىعار دەپ ويلايتىن بولار. ىشىمدە ساۋ-تامتىق جوق ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. سىرىمدى ۇق، ولشەم جەتپەس قايعىمدى كور دەپ قايسىسىنا ايتام. ءتان جاراسى جازىلار، جان جاراسى جازىلماس دەپ سىزگە ايتقانىم سوندىقتان بولاتىن. بۇل سوعىس تانگە عانا جارا سالعان جوق، جاندى دا جارادار ەتپەدى مە.
جارسىز ايەل قانشا، ۇرىعى اشىلماي ۇرپاقسىز قالعان ۇرعاشى قانشا! كارى قىزدار نەگە كوپ؟ ەركەك تاپپاعاندىقتان ەمەس، ەرىن تاپپاعاندىقتان، ماحابباتىن تاپپاعاندىقتان. قۇربىلارى قۇربان بولىپ كەتتى ولاردىڭ. جاراتىلىستىڭ زاڭى، تىرشىلىكتىڭ قامى دەپ كوڭىلىنە لوقىعا ۇرىنعاننان گورى، ولار قۇلازىپ جۇرسە دە قيالىنان ءنار العاندى ارتىق سانايتىن شىعار. ول كارى قىزدار ءومىرىن بوسقا وكسىتكەننەن گورى ءوستىپ وتكەنىن قالايتىن شىعار. جان جاراسى ەمەي نەمەنە بۇل؟
مەن قايتا شۇكىر دەۋىم كەرەك. جار قۇشتىم، از دا بولسا قىزىق كوردىم. جار بولعاندا قانداي! قىسقا ومىرىمەن قىمبات مۇرا قالدىردى ول ماعان. رۋحاني مۇراسىن ايتام. ۆاسيلييمەن بىرگە تۇرعان جيىرما جىلىم ءبىر جاعىنان، بالتا سابىنداي شولاق كورىنگەنمەن، ءبىر جاعىنان، مىڭ ءبىر تۇندەي ۇزاق حيكايا سەكىلدى. ءاربىر كۇنىن قايتا اقتارىپ وقىسام، جاستىعىما، قايتالانباس ماحابباتىما ورالامىن، وز-وزىمنەن ماس بولام. ورالام دا تۇلەيمىن، ويلانام دا جۇدەيمىن. تۇلەيتىنىم — سونداي جانعا كەزدەيسوق بولسا دا تاپ بولعانىم. كۇنى بۇگىن كورگەن ءتاتتى تۇستەي بولادى دا تۇرادى. ءبىر اۋىق وزىمە-وزىم كۇدىكتەنەم، جاقسى ادامعا جار بولعانىم راس پا دەيمىن. جۇدەيتىنىم — تەز ايىرىلىپ قالعاندىعىم. قىمباتتىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن دە قىسقا ءومىر سۇرگەن شىعار.
ءۆاسيلييدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ اسپانداپ كەتكەنىمدى، اسقار شىڭنان قاراۋعا ۇيرەنگەنىمدى بىلمەپپىن. ول مەنى اسا ءبىر بيىك ولشەم ورىنە تاستاپ كەتىپتى. وزگەلەرگە سول ولشەممەن، سول بيىكتەن قاراپ كوڭىلىم تولمايدى، قارنىم اشادى. باسىڭ جاس، بالاڭ بىرەۋ، كۇيەۋگە شىعىپ ال دەۋشىلەر دە تابىلدى. ءومىرىڭدى وكسىتپە — وندايلاردىڭ ايتار ءسوزى وسى. وكسىتۋ دەگەندى ولار باسقاشا، مەن باسقاشا تۇسىنەتىن بولسام كەرەك. ءۆاسيلييدى ەسىمە العاندا ءبارى الاسا بوپ كەتەتىنىن قايدان ءبىلسىن. توبەشىكتە تۇرىپ موينىمدى سوزعاننان گورى توبەدەن ەركىن شولۋ قانىما ءسىڭىپ كەتىپتى. وسىنداي ولشەممەن تىرلىك ەتۋدى بۇكىل عۇمىرىمەن وسيەتكە قالدىرىپتى. بيىككە عانا ۇشپاپتى، مەنى دە بيىكتە ۇستاپتى. سول بيىكتىگى ءۇشىن عانا وعان تابىنعان ەدىم، ەندى كۇندە ساعىنام. ءبىر كەزدە كوزىمنەن شىقپاعان جاس ءقازىر كول-كوسىر، اعىل-تەگىل. ءبىر جىلعا جەتپەي ءبىرتۇرلى بويىم بوساپ، ءوزىمدى-وزىم ۇستاي المايتىن حالگە ۇشىرادىم. دۇنيە مۇلكى، ءار زاتى، ەسىمە تۇسكەن ءار قارەكەتى ەلجىرەتىپ قويا بەرەدى. سولىعىمدى باسا الماي، سولقىلداپ جاتىپ ۇزاق ءتۇندى وتكىزگەن كەزدەرىم از بولمادى. العاشقى كۇندەرى كوزىمنەن جاس شىقپاعانىنا تاڭ قالسام، ەندى سونشاما كوز جاسىنىڭ كولدەي بولىپ قايدان كەلە بەرەتىنىنە تاڭىرقايمىن.
بالامدى اياۋدان دا قالدىم. ايامايىن دەمەيمىن، ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي كەتەمىن. مەكتەپكە بارعانىن دا كورمەدى-اۋ دەپ وكىنەم. ءبىر ءسات بالاسىن جەتەلەپ، ءماز بولىپ مەكتەپتەن كەلە جاتقانداي ەلەستەيدى. بۇيرا شاشى، قىر مۇرىنى، تىك دەنەسى، نىق ادىمى — تۇگەل كوز الدىما كەلەدى. كۇلىسى، ءجۇرىسى، تىنىسى، تۇرىسى — تاعى دا بويىم بوساپ، الىمنەن ايىرىلا باستايمىن. شارشاعانىم سونشا، ءۇيدى ايىرباستاپ باسقا جەرگە كوشكىم دە كەلدى. ارتىنان ويلاپ قاراسام، ونىم اقىماقتىق ەكەن. نەگە قارا ورنىن تاستاپ، قارا باسىمدى الىپ قاشام. ونىڭ ءار قيمىلىن ەسىمە الىپ، قولى تيگەن ءار دۇنيەسىنە جاناسىپ جۇرگەننىڭ ءوزى جانىما ازىق ەمەس پە. نەگە قاشامىن مەن ودان؟
بۇگىن قارا ورنىنان قاشسام، ەرتەڭ بارىنەن دە قاشقانىم ەمەس پە. جو... جوق، ەسىڭنەن اداسپا، مايا دەنيسوۆنا دەيمىن. سەن باسقا قايرات كورسەت. ءبىر كۇنى تۇسىمدە تۋ سىرتىمنان مىقتاپ قۇشاقتاپ الىپتى. بۇلقىنام، بۇلقىنام، ءجۇزىن كورگىم كەلەدى، جىبەرمەيدى. تاس قىلىپ ۇستاعان كۇيى ابدەن شارشاتتى. اشۋ شاقىرعىم كەلدى. عۇمىرى ءويتىپ قاتتى وينامايتىن. ءتىپتى ورەسكەل كورىندى. الدەن ۋاقىتتا ۆاسيام جارىلاتىن بومباعا ۇقساپ كەلەدى. ايقاي سالىپ، شوشىپ وياندىم. بالامدى دا شوشىتىپ الدىم. سويتسەم، باستىرىلىپ قالىپپىن
مىنە، وسىنداي كەزەڭدەردى دە باستان كەشەمىز. نە دەپ ويلايسىز مۇنى؟ ءتان جاراسى ما، جوق الدە، جان جاراسى ما؟ ارينە، جان جاراسى. مۇنداي ازاپتان گورى ءبىر اياق، ءبىر قولدى كەستىرگەننىڭ ءوزى جەڭىل بولار. جان جاراسىنىڭ جازىلۋى مۇمكىن بە؟ سوعىس ءبىز ءۇشىن بىتكەن جوق دەيتىنىم سوندىقتان.
بىرنەشە جىل بولدى، كۋرورتقا كەلەم. اركىم ءارتۇرلى ويلايدى، ارينە. سىرت سىنىم بولعاندىقتان، قىرىندايتىن دا تابىلىپ قالادى. ءبىراق ولار مەنىڭ قۇمارلىعىمدى قوزدىرمايدى، قايتا زىعىردانىمدى قايناتادى، ءۆاسيلييدىڭ باعاسىن ارتتىرا تۇسەدى. كىسىنەيتىن ەركەكتەر بار عوي، ءبىراق كىسىسى از عوي. كىسىمەن وتكەن ءومىرىمدى ماكتان تۇتام دا، كىسىنەگىش ەركەكتەرگە جيرەنە قارايمىن. ءۆاسيلييدىڭ ارۋاعىنىڭ ءوزى ابىرويىمنىڭ كىلتى.
ولاردىكى دە وزىنشە ءومىر، وزىنشە قىزىق شىعار. شۇرقىراسىپ تەز تابىسار، تەز جابىسار. مەنىڭ ۇعىمىمدا بۇل ار الدىنداعى وپاسىزدىق. ودىراڭداپ، وقىرانعانداردىڭ تالايىن كوردىم، تالايىنىڭ سازايىن دا بەردىم. ويتكەنى بىزدەر رۋحاني ەكى دۇنيەنىڭ ادامدارىمىز. جاناسۋىمىز، تۇتانىپ، تۇتاسۋىمىز مۇمكىن ەمەس.
مىناۋ مۋزىكا تىلىندە «فالىن» دەگەن تەرمين بار. بۇكىل ىرعاقتى، اۋەزدى ءۇندى بۇزىپ-بۇزىپ كەتەدى. تالانتتى ديريجەرلەردىڭ جانىن قيناپ، جۇرەگىن جارالى قىلاتىن سول جاداعاي، جالعان ىرعاق. ونداي ىرعاققا ديريجەرلەر توزە المايدى، اشۋ شاقىرىپ ايقايلاپ جىبەرەتىندەرى دە بولادى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم دا ءبىزدىڭ بۇكىل رۋحاني وركەسترىمىزدەگى كەزدەسىپ قالاتىن جالعان ءۇن، جارامسىز ىرعاق جايلى.
— شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، العاش مەن كەلگەندە قانداي ويدا بولدىڭىز؟ — دەدى مايا دەنيسوۆنا. — ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرگەن ايەل شىعار دەپ قالمادىڭىز با؟
— العاشقىدا، راس، توسىنداۋ بولدى. ءبىراق كەۋدەڭىزدى كەرنەگەن تۇڭعيىق ءبىر سىردى كوزىڭىز جاسىرا العان جوق.
— اڭعارعانىڭىزعا راقمەت. سول سەبەپتى دە ءبىزدىڭ ارامىزدا ادەمى سىيلاستىق ورناپ، سىر شەرتىلدى. جاقسى جاراستىقپەن جان جاراسىنا ەم ىزدەدىك. ۇستامدىلىق دەگەن ۇياتى باردان عانا شىعادى. راقمەت! ەندى ماكسيمىمە جەتەيىن. كورىنگەنگە كوز جاسىمدى كورسەتە بەرۋگە دە نامىستانۋشى ەدىم. سىرت ادامنان سىزگە عانا سىر شاشتىم. ءوزىم سياقتى وزەگى شەرلى مە دەسەم، سىزدىكى انشەيىن جۇرەكتىڭ سوقپاسى ەكەن عوي. جازىلاسىز. قايعىرماڭىز. ودان ۇلكەنىنەن ساقتاسىن.
— كورىسكەنشە. ەرتەڭگە دەيىن امان بولايىق.
مايا دەنيسوۆنا قولىن بۇلعاپ، سىلاڭ قاعىپ بارا جاتتى. مەن اڭىرىپ تۇرىپ قاپپىن. الىستان ءتىپتى ادەمى ەكەن. ءار جىگىت-اق مەنىڭ كەلىنشەگىم وسى بولسىن دەگەندەي.
سىرتى — سىندى، ءىشى — مۇڭدى. تاعدىرى تالايدى تولعاندىراتىن ادام ءبىر. مۇڭىندا دا سۇلۋلىق بار. ادامگەرشىلىكتىڭ، بيىك پاراساتتىڭ، رۋحاني بەرىكتىكتىڭ سۇلۋلىعى. جان جاراسى جاھانعا جار سالىپ تۇر — قۇرىسىن سوعىس! ساق بولىڭدار، ادامدار!
كۋرورتتان قايتار كۇن تايادى. ماكسيم ماماسىنىڭ الدىنان شىققاندا قۋانسىن دەپ ويىنشىق ىزدەدىم. ۇشقىشتىڭ بالاسى ەندى كوسموناۆت بولسىن. گاگاريننىڭ قولدان قۇيىلعان بەينەسىن الدىم. مايا دەنيسوۆنامەن قوشتاسقالى كەلە جاتىرمىن. بىرەۋ «بازارلىق ساتىپ المايسىز با»، — دەدى. قولىندا كول بەتىندە قالقىعان جالعىز اققۋدىڭ بەينەسى. اققۋى دا، كولى دە شىنىنىڭ ىشىندە، سىرتىنان ادەمى كورىنەدى. دەرەۋ اقشاسىن تولەپ الا قويدىم. اسا ءبىر لايىق ەسكەرتكىش تاپتىم-اۋ دەپ قۋانىپ كەتتىم.
— مىناۋ ماكسيمگە! مىناۋ وزىڭىزگە!
اكەلگەن بازارلىق ەسكەرتكىشتەرىمە ۇزاق قاراپ تۇردى دا، مايا دەنيسوۆنا كوزىنە جاس الدى.
— ءسىز ماعان ۇلكەن وي سالىپ تۇرسىز. اكەدەن بالا ارتپاسا، ۇستازدان شاكىرت وزباسا، ىلگەرى باسۋ جوق قوي. نەمدى ايايىن. ۆاسيامنىڭ اكەلىك سەزىمىن وياتقان ماكسيمگە ارنالار ەندى بار ءومىرىم. سونىڭ تىلەۋى، سونىڭ قىزىعى ەندىگى قالعان... سىزگە دە ءلام دەي الماستان انەۋكۇنى بارىپ كەلگەنىم سول عوي. ايتەۋىر ءبارى ءساتتى. جاس دەنە سوقىرىشەكتەن تەز جازىلار. «بار، ەمدەل» دەپ ءوزى قايىرىپ جىبەردى. ەندىگى قامقورىم سول. ىقىلاسىڭىزعا كوپ راقمەت!
— ال ەندى مىناۋ اققۋ، مايا دەنيسوۆنا، مەنىڭ اق كوڭىلىمنىڭ كۋاسى بولسىن. ءبىزدىڭ حالىقتا جاندىدان دۇنيەدەگى ەڭ تاتۋ، بىر-بىرىنە ەڭ ادال وسى قۇس دەگەن اڭىز كوپ، جىر دا جەتەدى. شىنىندا دا سولاي. عالىمدار دا راستايدى ونى. سۇلۋلىق دەگەننىڭ ءوزى تاتۋلىقتا بولسا كەرەك. قانداي ادەمى قۇس، ءا. سۋرەتىنىڭ وزىنە سۇقتانىپ قارايسىڭ. جۇبىن جازبايتىن وسىناۋ شىركىندى ءمۇسىنشى جالعىز جاساپ قويىپتى. ءسىزدىڭ دەمالىس كۇندەرى ايتقان اڭگىمەڭىز ماعان اققۋدىڭ جالعىزسىراعان نارىنداي بوپ ەستىلدى. سۇلۋ قۇستىڭ ءۇنى دە سىندى، مۇڭى دا سىندى. مەن ءۇشىن ءسىز دە سولاي كورىندىڭىز. مۇڭىڭىزدان دا زامانداسىمنىڭ رۋحاني سۇلۋلىعىن كوردىم. وسىناۋ دۇنيە از كۇندە سىزدەن العان اسەرىمدى ەسىڭىزگە سالىپ ءجۇرسىنشى.
— راقمەت! اپىر-اي، مۇنىڭىزعا تولقىپ تا تۇرمىن، ساسىپ تا تۇرمىن. تولقيتىنىم، اققۋ ەكەۋمىزدى جۇپتاعانىڭىز، — دەدى مايا دەنيسوۆنا ابىرجىڭقىراپ. — ساسىپ تۇرعانىم، قولىمدا ەشتەڭە جوق ەدى، مەن بەيباق باسىم ەش نارسە ويلاماپپىن...
— ءسىز مەنى رەنجىتەسىز، مايا دەنيسوۆنا. مەن قارىمىن سۇراپ تۇرعام جوق.
— جو... جوق. عافۋ ەتىڭىز. ولاي دەگەنىم ەمەس.
وقىس وي ءتۇسىپ، قۋانىپ كەتكەن ادامشا ستولدىڭ ۇستىندەگى اق قۇتىنى جۇلىپ الدى.
— مىناۋ وسىندا كەلگەلى ءشولىمدى قاندىرىپ، ءدارۋ سۋىن ءىشىپ جۇرگەن اق قۇتىم ەدى. پورتفەلىڭىزگە سالىپ قويىڭىزشى. كوزىڭىز تۇسكەندە ەڭ بولماسا ەسىڭىزدە جۇرەيىن. وسىنداي ءبىر ەگىلگەن كەلىنشەكتى كورىپ ەم دەرسىز. ءبىراق ول ءوزىڭىز ءۇشىن عانا، ويىڭىزعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن عانا. ايتقان اڭگىمەمدى قۇپيا ۇستاڭىز. جان جاراسىن جاريا ەتە بەرمەيدى عوي. سىرعا بەرىك بولارسىز دەپ سەنەم. شارتىم — وسى. اق قۇتىم ءارى اۋزىڭىزدىڭ قۇلپى بولسىن. سوعان ۋادە ەتەسىز بە؟
ءيا، مەن ۋادە ەتكەن ەدىم. كەشىرىڭىز، مايا دەنيسوۆنا! سوزىمدە ەندى تۇرا المادىم. ءسىز تۋرالى سىرعا قۇلىپ سالىپ قويۋعا ءداتىم بارمادى. ءتان جاراسىن دا، جان جاراسىن دا ەمدەيتىن ۋاقىت دەيدى عوي. سول ۋاقىت مەنى دە اراشالاپ الىپ قالار...
You Might Also Like
-
XXI عاسىردا ماسس-مەديا ءسوزى بۇقارالىق كوممۋنيكاسيا قۇرالدارى ماعىناسىن بىلدىرۋدە. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بۇقارالىق اۋديتورياعا اسەر ەتۋ پروبلەماسى كوپتەگەن عاسىرلار بويى كوپتەگەن ەلدە...
-
1982 جىلدىڭ 10 مارتى. كازتاگ-تىڭ قاربالاس جۇمىسىمەن تاعى دا وي ۇستىندە وتىرعانمىن. «كرەمليەۆقا» زىڭ ەتە قالدى. جالما-جان الا قويدىم. ديمەكەڭنىڭ قوڭىرجاي اشىق داۋسى.
