قىشىما
(پوۆەست)
قوپادا وتىرعان قويلى اۋىل شات-شالەكەي بولدى دا قالدى. فەرما مەڭگەرۋشىسى قاسىم تاناۋىنا سۋ جەتپەي ارلى-بەرلى زىر جۇگىرۋدە. جاڭاعى سوۆحوز ورتالىعىنان كەلگەن حابار ونىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، يىرىمگە تۇسكەن جاڭقاداي ءۇيىردى دە اكەتتى. تەلەفونى قۇرعىر دا ءجوندى ەستىلمەي، ىڭىلدادى ما، شىڭىلدادى ما، ايتەۋىر، قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس بىردەڭە جەتكەندەي بولدى.
— قوزى كەرەك، قوزى، — دەدى مە، نەمەنە ءوزى.
قاسىم قوراعا قاراي بورساڭداپ جۇگىرىپ بارا جاتىپ، تۇرا قالدى. سويلەسكەنىن قايتا ەسىنە ءتۇسىردى. — مىقتىمىز كەلە جاتىر، قىستا تۋعان قوزىدان ەڭ جاقسى دەگەن بىرەۋىن جەتكىزۋ كەرەك.
زەردەسىنە تۇيگەنى وسى بولدى. قاي مىقتى، نەگە كەلە جاتىر، ونى انىقتاپ سۇراماپتى-اۋ. بۇعان سوۆحوز باسشىلارىنان باستاپ، اۋداننان، وبلىستان، رەسپۋبليكادان، اناۋ موسكۆادان كەلەتىننىڭ ءبارى دوكەي. سوندا وعان قوناقاسى بەرۋ ءۇشىن بە، تۋعانىنا ەكى اي بولعان قوزىنى سويۋعا بولا ما ەكەن؟ ودان دا قىسىر تۇساقتىڭ ءبىرىن جىبەر دەمەي مە.
قايىرا انىقتاۋعا قورقاق سوقتاپ، ءبىراز ساسقالاقتاعان-دى. سول كەزدە «سىيلىققا» دەگەن ءسوز ەسىنە ساپ ەتە قالدى. قوزىنى، سىيلىققا!
تۇسىنسە بۇيىرماسىن. قاسىم نە دە بولسا تەلەفونعا بارۋعا قايتا وقتالدى. اياعىنىڭ استىنداعى قار سىقىر-سىقىر ەتىپ، قىستىڭ ءالى كەتە قويماعانىن ەسىنە سالعانداي. بۇل جاقتا مارتتىڭ باس كەزىندە قاردىڭ شەتى دە ويىلمايدى. انە، كورمەيسىڭ بە، اينالانىڭ ءمىز باقپاستان سىرەسىپ جاتقانىن. ال مۇنىڭ قورالارىندا كادىمگى كوكتەم، شۋلاعان ءتول. بىلتىردان بەرى وسى فەرماعا كوكتەم تاپ وسىلاي ەرتە كەلەتىن بولدى. ەلدىڭ قويى ەندى تۋا باستاعاندا، مۇنىڭ قوزىلارى كوزدى قىزىقتىرىپ، ويناق سالىپ جۇرەدى.
وتكەن جىلدان بەرى قاسىمعا دەگەن ىقىلاس تا اسا زور. قاتىرىپ قورالارىن جاڭادان سالىپ بەردى. شوپانداردىڭ ۇيلەرىن دە سىڭعىرلاتىپ قويدى. مايا-مايا ءشوپ — اناۋ، قوزىعا دەگەن كوك بالاۋساسى ءبىر بولەك.
قويشى، اياقاستى جۇماق ورنادى دا قالدى. اينالايىن مالاشەنكو دەگەن قايدان شىعىپ ەدى ءوزى، سونىڭ ارقاسىندا ءبىز دە قارق بولىپ قالدىق قوي.
العاشقى كەزدە قاسىم مىرس ەتىپ كۇلگەن-دى. وۋ، قازاق سوناۋ اتام زاماننان قىستا ءتول الماۋشى ما ەدى. مارقا دەگەنىڭ سول ەرتە تۋعان قوزى عوي. جاز باستالىسىمەن مارقا سويىپ، ماسايراپ، دۋ-دۋ بولىپ جاتپاۋشى ما ەدىك. جەكەمەنشىك قويى بارلار كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاي ەتەدى. ەندى، مىنە، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، جاڭا ءادىس، ويباي، بۇل كەرەمەت، قويدىڭ سانىن كۇرت وسىرەتىن جول تابىلدى دەپ شۋلاپ جاتىرمىز. گازەت، جۋرنال، راديو دەگەنىڭ دە قۇرىققا سىرىق جالعاپ، قۇتىرتىپ جىبەردى. وسى فەرما جونىندە دە ءبىراز دۇنيە جازىلىپ قالدى. «جەتىسۋدىڭ مالاشەنكوسى» دەپ قاسەكەڭدى دە وندى-سولدى ماقتاپ-ماقتاپ قويدى. اق قوزىنى قۇشاقتاپ، شوپاندارى دا جۋرنال بەتىنەن جىميىپ شىعا كەلدى. اسىلحاننىڭ بالالارى اكەسىنىڭ سونداي سۋرەتىن ءۇيىنىڭ ءتورت قابىرعاسىنا تۇگەل ءىلىپ تاستاپتى.
مانا تاڭەرتەڭگى وبلىستىق راديو حابارى دا وسى فەرمانىڭ ومىرىنەن باستالدى. قوزىلاردى سابيدەي ماپەلەپ وتىر دەپ سوقتى-اۋ، شىركىندەر. مايالارى قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي دەپ ءبىر ءبوستىردى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، مال مەن ادامنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بولماي كەتتى. قوزىسى سابيدەي، ءسابيى قوزىداي.
ال ءبىز بولساق، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەيتىن تەمىردەي ءبىر كەرەمەت بولدىق تا شىقتىق. كۇلكىسىز، ۇيقىسىز نەعىلعان تىرلىك سوندا؟ وسىنى وزدەرى ءسال ويلانباي ما ەكەن؟
وۋ، ءباتىر-اۋ، سول ماقتاۋعا ءوزىمىز دە ۇيرەنىپ بارامىز با، قالاي؟! «سەن — دانىشپانسىڭ، دانىشپانسىڭ» دەپ قۇلاعىڭا قۇيا بەرسە، دانىشپان بوپ كەتۋىڭ دە قيىن ەمەس سياقتى. باسقا جەرگە بارعاندا، كادىمگىدەي قورازدانىپ، ءبىزدى بىلەسىڭدەر مە دەگەندەي، اينالامىزعا ماڭعازدانا قارايمىز. اۋدان، وبلىس دەگەندەرىڭ ءسوز بولماي قالدى. ومىراۋلاپ ەندى رەسپۋبليكاعا ءبىر شىقساق دەپ جۇرگەن ارام وي كوڭىلدىڭ ءبىر قىرتىسىندا جانە جاتقان جوق پا؟ اسىرەسە، اسىلحاندى ايتساڭشى، ول مىنبەدەن جوسىلتا جونەلۋگە ابدەن توسەلىپ الدى. ءبىراق، وبالى نە، جۇمىستى دا جاپىرىپ ىستەيدى. اسىرەسە، ۇرىقتاندىرۋ كەزىندە، مال تولدەگەن كەزدە تىنىم تاپپايتىنىن ايتساڭشى. مال ءۇشىن جارالعان، شىركىن! اتتەڭ، ءبىلىمى جوق، ەڭ بولماسا تەحنيكۋم تاۋىسسا، ەندىگى ءبىر جەردە باستىق بولىپ ءجۇرۋى ءسوزسىز-اق. قايران جاس-اي، قالاي عانا وقىماي قالدى ەكەن؟ ساۋلىقتارىن، قوزىلارىن ايتپاي تانيسىڭ. مەن مۇندالاپ اسىلحاننىڭ وتارىنان ەكەنىن انادايدان ءبىلدىرىپ تۇرادى. الگى تاپسىرعان قوزىسىن وسى وتاردان تاڭداسا دا بولار.
قامالاعان ويدان سەلت ەتكەندە، قاسىم كۇننىڭ بۇزىلىپ كەلە جاتقانىن بايقادى. باتىس جاق قاراۋىتىپ تۇنەرە قاپتى. بۇكىل بىتىمىمەن بوراننىڭ ءيىسىن سەزگەندەي. ونىڭ ۇستىنە، اناۋ اشىق الاڭداعى شاشقان شوپتە جۇرگەن قويلار قوزىلارىن ەرتىپ، قوراعا قاراي بەتتەدى. مال ەكەش مال دا ءبىر نارسەنى سەزدى مە قالاي. قوراسىز وي باققان سوناۋ جىلدارى مۇنداي تۇنەرگەن كۇن ءتىپتى زارەڭدى الىپ جىبەرۋشى ەدى-اۋ! قوزى تۇرعاي، ءىرى قويدىڭ ءوزىن قورعالاتاتىن جەر بولمايتىن. قىستا قوي قوزداتۋ قايدا، كەش كوكتەمنىڭ وزىندە قارا سۋىق جاس ءتولدى شەشەك كەلگەندەي جاپىرىپ سالاتىن.
وسى اسىلحاننىڭ اكەسى بايبالانىڭ سول ءبىر جىلعى ەرلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىندە. قاڭتار بىلاي تۇرسىن، اقپاننىڭ ءوزى ادەتتەگىدەن وزگەشە جىلىمشىدى دا تۇردى. ءتىپتى ءجىپسىپ قار ەري باستادى. سوندا بايبالانىڭ «وسىنداي جىلىمسىعان قىسىڭنان قورقام، ءار نارسەنىڭ مەزگىلىمەن بولعانى جاقسى، بەيۋاقىتتا شاقىرعان اتەشتىڭ دە باسىن جۇلماي ما؟ مىناۋ بوران شاقىرىپ تۇرعان پالە، بيىلعى جىل اق قوياننىڭ ءوزى عوي، جۇت بولىپ جۇرمەسىن» دەگەنى بار. ايتقانداي-اق، ناۋرىز تۋىسىمەن بوران سوقسىن كەلىپ، ءبىر كۇن ەمەس، بەس كۇن قاتارىنان سوقتى. ەرىگىسى كەلىپ، ەلجىرەپ جاتقان قار كوك مۇز بولىپ قاتتى دا قالدى. بەس كۇنگى بوران ونىڭ بەتىن ابدەن سىرەلەپ تاستادى.
سول بوراندا بايبالا وتارىمەن ۇشتى-كۇيلى جوعالدى دا كەتتى. بۇكىل سوۆحوز بولىپ بوران باسىلىسىمەن ال ىزدە، جات تا ىزدە. بايبالا دا جوق، وتار دا جوق. قوپادان تومەنگى قويانشىدان ارى باستالاتىن قۇمنىڭ اراسىندا تىنتپەگەن جەر قالمادى. قۇمدى وڭىردە قاردىڭ قالىڭ بولعانىن قاسىمنىڭ العاش كورگەنى سول. قۇم شاعىل ما، قار شاعىل ما، ايىرىپ بولمايدى.
بارلىق جەردە مالعا كۇرەك اشقان كۇن تۋدى. قىرۋار قويدى مۇنداي امالمەن امان الىپ قالارسىڭ با، ايتەۋىر، دالباسا عوي. كوزىمىزدەن سورامىز اعىپ، جەلىندەپ تۇرعان ساۋلىقتاردىڭ توپالاڭ تيگەندەي دومالاعانىن كوردىك. قار سىرەسكەن كۇيى سۇستى مۇحيتتاي بەزەرىپ جاتىپ الدى. كۇن بۇگىن جىلىنار، ەرتەڭ جىلىنار دەپ ۇزدىگىپ ولدىك ابدەن. جىلىنۋ قايدا، ءتىپتى جىبىگەنشە-اق وتار-وتارىمەن قويدى جۇت دەگەن پالەڭە بەرىپ تە بولدىق. كادىمگى اق سيراق جۇت بولدى. قوراسىز، ءشوپسىز قوي وسىرگىڭ كەلسە، وسىلاي ەتەمىن دەپ تابيعات اششى ساباعىن تاعى الدىمىزعا ءبىر تارتتى.
سول جىلدى كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن بايبالا جوعالعان جىل دەيمىز. «سونىمەن، ول تابىلدى ما» دەيسىز عوي. تابىلعاندا قانداي. جەر اياعى كەڭىپ، اۋىر قىستان ەستى ەندى-ەندى جيا باستاعاندا ءبىر وتارى ەكەۋ بولىپ، ءدىن امان كۇيى بايبالامىز قايتىپ ورالدى. كۇدەر ۇزگەن ءۇي-ىشى كورگەندەرىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى. ايەلى اۋەلى تالىپ قالدى. اسىلحان اكەسىنىڭ جەتىسى مەن قىرقىن بەرىپ، سۇيەگىن قار كەتكەن سوڭ ىزدەمەك-تى، اۋەلى وعان ەسكەرتكىش سالۋعا كىرپىش، ونى-پۇنى قۇرىلىس ماتەريالىن جيناي باستاعان بولاتىن. سەنەرسىڭ بە، سەنبەسسىڭ
ال ءبىز بولساق، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەيتىن تەمىردەي ءبىر كەرەمەت بولدىق تا شىقتىق. كۇلكىسىز، ۇيقىسىز نەعىلعان تىرلىك سوندا؟ وسىنى وزدەرى ءسال ويلانباي ما ەكەن؟
وۋ، ءباتىر-اۋ، سول ماقتاۋعا ءوزىمىز دە ۇيرەنىپ بارامىز با، قالاي؟! «سەن — دانىشپانسىڭ، دانىشپانسىڭ» دەپ قۇلاعىڭا قۇيا بەرسە، دانىشپان بوپ كەتۋىڭ دە قيىن ەمەس سياقتى. باسقا جەرگە بارعاندا، كادىمگىدەي قورازدانىپ، ءبىزدى بىلەسىڭدەر مە دەگەندەي، اينالامىزعا ماڭعازدانا قارايمىز. اۋدان، وبلىس دەگەندەرىڭ ءسوز بولماي قالدى. ومىراۋلاپ ەندى رەسپۋبليكاعا ءبىر شىقساق دەپ جۇرگەن ارام وي كوڭىلدىڭ ءبىر قىرتىسىندا جانە جاتقان جوق پا؟ اسىرەسە، اسىلحاندى ايتساڭشى، ول مىنبەدەن جوسىلتا جونەلۋگە ابدەن توسەلىپ الدى. ءبىراق، وبالى نە، جۇمىستى دا جاپىرىپ ىستەيدى. اسىرەسە، ۇرىقتاندىرۋ كەزىندە، مال تولدەگەن كەزدە تىنىم تاپپايتىنىن ايتساڭشى. مال ءۇشىن جارالعان، شىركىن! اتتەڭ، ءبىلىمى جوق، ەڭ بولماسا تەحنيكۋم تاۋىسسا، ەندىگى ءبىر جەردە باستىق بولىپ ءجۇرۋى ءسوزسىز-اق. قايران جاس-اي، قالاي عانا وقىماي قالدى ەكەن؟ ساۋلىقتارىن، قوزىلارىن ايتپاي تانيسىڭ. مەنمۇندالاپ اسىلحاننىڭ وتارىنان ەكەنىن انادايدان ءبىلدىرىپ تۇرادى. الگى تاپسىرعان قوزىسىن وسى وتاردان تاڭداسا دا بولار.
قامالاعان ويدان سەلت ەتكەندە، قاسىم كۇننىڭ بۇزىلىپ كەلە جاتقانىن بايقادى. باتىس جاق قاراۋىتىپ تۇنەرە قاپتى. بۇكىل بىتىمىمەن بوراننىڭ ءيىسىن سەزگەندەي. ونىڭ ۇستىنە، اناۋ اشىق الانداعى شاشقان شوپتە جۇرگەن قويلار قوزىلارىن ەرتىپ، قوراعا قاراي بەتتەدى. مال ەكەش مال دا ءبىر نارسەنى سەزدى مە قالاي. قوراسىز قوي باققان سوناۋ جىلدارى مۇنداي تۇنەرگەن كۇن ءتىپتى زارەڭدى الىپ جىبەرۋشى ەدى-اۋ! قوزى تۇرعاي، ءىرى قويدىڭ ءوزىن قورعالاتاتىن جەر بولمايتىن. قىستا قوي قوزداتۋ قايدا، كەش كوكتەمنىڭ وزىندە قارا سۋىق جاس ءتولدى شەشەك كەلگەندەي جاپىرىپ سالاتىن.
وسى اسىلحاننىڭ اكەسى بايبالانىڭ سول ءبىر جىلعى ەرلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىندە. قاڭتار بىلاي تۇرسىن، اقپاننىڭ ءوزى ادەتتەگىدەن وزگەشە جىلىمشىدى دا تۇردى. ءتىپتى ءجىپسىپ قار ەري باستادى. سوندا بايبالانىڭ «وسىنداي جىلىمسىعان قىسىڭنان قورقام، ءار نارسەنىڭ مەزگىلىمەن بولعانى جاقسى، بەيۋاقىتتا شاقىرعان اتەشتىڭ دە باسىن جۇلماي ما؟ مىناۋ بوران شاقىرىپ تۇرعان پالە، بيىلعى جىل اق قوياننىڭ ءوزى عوي، جۇت بولىپ جۇرمەسىن» دەگەنى بار. ايتقانداي-اق، ناۋرىز تۋىسىمەن بوران سوقسىن كەلىپ، ءبىر كۇن ەمەس، بەس كۇن قاتارىنان سوقتى. ەرىگىسى كەلىپ، ەلجىرەپ جاتقان قار كوك مۇز بولىپ قاتتى دا قالدى. بەس كۇنگى بوران ونىڭ بەتىن ابدەن سىرەلەپ تاستادى.
سول بوراندا بايبالا وتارىمەن ۇشتى-كۇيلى جوعالدى دا كەتتى. بۇكىل سوۆحوز بولىپ بوران باسىلىسىمەن ال ىزدە، جات تا ىزدە. بايبالا دا جوق، وتار دا جوق. قوپادان تومەنگى قوياندىدان ارى باستالاتىن قۇمنىڭ اراسىندا تىنتپەگەن جەر قالمادى. قۇمدى وڭىردە قاردىڭ قالىڭ بولعانىن قاسىمنىڭ العاش كورگەنى سول. قۇم شاعىل ما، قار شاعىل ما، ايىرىپ بولمايدى.
بارلىق جەردە مالعا كۇرەك اشقان كۇن تۋدى. قىرۋار قويدى مۇنداي امالمەن امان الىپ قالارسىڭ با، ايتەۋىر، دالباسا عوي. كوزىمىزدەن سورامىز اعىپ، جەلىندەپ تۇرعان ساۋلىقتاردىڭ توپالاڭ تيگەندەي دومالاعانىن كوردىك. قار سىرەسكەن كۇيى سۇستى مۇحيتتاي بەزەرىپ جاتىپ الدى. كۇن بۇگىن جىلىنار، ەرتەڭ جىلىنار دەپ ۇزدىگىپ ولدىك ابدەن. جىلىنۋ قايدا، ءتىپتى جىبىگەنشە-اق وتار-وتارىمەن قويدى جۇت دەگەن پالەڭە بەرىپ تە بولدىق. كادىمگى اق سيراق جۇت بولدى. قوراسىز، ءشوپسىز قوي وسىرگىڭ كەلسە، وسىلاي ەتەمىن دەپ تابيعات اششى ساباعىن تاعى الدىمىزعا ءبىر تارتتى.
سول جىلدى كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن بايبالا جوعالعان جىل دەيمىز. «سونىمەن، ول تابىلدى ما» دەيسىز عوي. تابىلعاندا قانداي. جەر اياعى كەڭىپ، اۋىر قىستان ەستى ەندى-ەندى جيا باستاعاندا ءبىر وتارى ەكەۋ بولىپ، ءدىن امان كۇيى بايبالامىز قايتىپ ورالدى. كۇدەر ۇزگەن ءۇي-ىشى كورگەندەرىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى. ايەلى اۋەلى تالىپ قالدى. اسىلحان اكەسىنىڭ جەتىسى مەن قىرقىن بەرىپ، سۇيەگىن قار كەتكەن سوڭ ىزدەمەكتى، اۋەلى وعان ەسكەرتكىش سالۋعا كىرپىش، ونى-پۇنى قۇرىلىس ماتەريالىن جيناي باستاعان بولاتىن. سەنەرسىڭ بە، سەنبەسسىڭ بە، مىنە، شىندىق وسىلاي. ومىردە نە بولمايدى دەگەن راس-اۋ، تەگى.
سول جازدا اۋدان تۇڭعىش رەت «شوپاندار سلەتىن» وتكىزدى. ونداعى وي ەڭسەنى ەزىپ كەتكەن قىس زاۋالىن جەڭىلدەتۋ ەدى. ەشكىولمەستىڭ ەتەگىندەگى جازىققا كيىز ۇيلەردەن قالاشىق تۇرعىزىلىپ، توي جاسالدى. بايگە، قىز قۋۋ، تولىپ جاتقان سپورت ويىندارى بولدى. مۇنىڭ الدىندا جينالىس اشىلىپ، وزاتتارعا كىلەم، ەر-توقىم، تاعى باسقا باعالى سىيلىقتار بەرىلدى.
قاسىمنىڭ تاڭ قالاتىنى — سول سلەت كەرەمەت ءبىر تابىستىڭ قورىتىندىسىن شىعارعانداي داڭعىراپ ءوتتى. كۇنى كەشە جاپپاي تەنتىرەپ، سابان-توپانعا دەيىن سوناۋ الىس وبلىستاردان تاسىعانى ءبىرىنىڭ ەسىندە قالماعان سەكىلدى. وۋ، قىس زاردابىن مۇنشا تەز ۇمىتۋعا بولا ما ەكەن؟ جايىلىم ارشۋعا سالامىز دەپ، جوندەۋلى تۇرعان تراكتورلار دا ىستەن شىقتى ەمەس پە؟ سونىڭ سالدارىنان كوكتەم ەگىسى دە ءاۋپىرىم تاڭىرىممەن كەش ءبىتتى. «جۇت جەتى اعايىندى» دەمەكشى، ونىڭ مىنا ەگىسكە دە، ءسويتىپ، سالقىنى ءتيىپ تۇر. كەش سالىنعان ەگىننەن مول ءونىم بولا قويار ما ەكەن؟ كۇن جىلىنا سالىسىمەن ايعايعا باسىپ، تۇك كورمەگەندەي ەندى ۋرالاپ جاتىرمىز. ەڭ بولماسا باياندامادا كىمنىڭ قالاي سورلاعانى، اششى دا بولسا، ايتىلۋى كەرەك ەدى عوي. بۇكىل اۋدان بويىنشا ءار ءجۇز ساۋلىقتان — ەلۋ قوزى. ياعني ەكى ساۋلىقتان — ءبىر قوزى. توي ەمەس، قارالى جىل جاريالايتىن جاعداي عوي بۇل.
قاراپ تۇرساڭ، بۇل زۇلماتقا كىنالى ەشبىر جان جوق سياقتى. ايتەۋىر، ءبارىن كوتەرىپ جاتقان تابيعات سورلى. «اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعى، قىستىڭ قاتتىلىعى قابىرعامىزعا مىقتاپ باتتى. سوندا دا قىس قاھارىنا قايراتىمىزدى قارسى قويدىق». ينكۋباتوردان شىققان تاۋىقتىڭ بالاپانىنداي، بىر-بىرىنە ۇقساس، جۇرەك تىرنايتىن وسىنداي سوزدەر. قاسىم بىردە شىداي الماي:
— اتاڭنىڭ باسى، قايراتىمدى قارسى قويدىم دەگەنشە، قىستان قالتىراپ ارەڭ شىقتىم دەمەيسىڭ بە، — دەپ قالدى.
بۇل ءسوزدى قۇلاعى شالىپ قالعان اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وعان وقتى كوزىن قادادى. جاق ءجۇنى سۋىققا توڭعانداي ءتىپتى ۇرپيە قالىپتى. قاسىم دا ودان كوز الماي سىزدانىپ وتىر. ەكەۋى ىشتەي ارباسىپ كەتكەن سياقتى. حاتشى بولسا «اياز بي، ءالىڭدى ءبىل»، پىسىقسىماي ارتىندى قىسىپ وتىرمايسىڭ با» دەيدى-اۋ تەگى! قاسىم بولسا «قاي شەكەمىزدىڭ قىزعاندىعىنان وسى تويدى وتكىزىپ جاتىرمىز، اق سيراق بولساق تا، اتوي سالا بەرەمىز بە، تەگى» دەگەندەي. جىنىنىڭ كەلگەنى سونشا، اتىپ تۇرىپ، ءبارىن ايداي قىلىپ ايتقىسى دا كەلدى. تابيعاتتىڭ قاتالدىعى ەمەس، ءبىزدىڭ دارمەنسىزدىگىمىزگە، داڭعويلىعىمىزعا ونىڭ شىعارعان ءادىل ۇكىمى بۇل. قاتتى قىس كەلسە، ال ەندى مە، كەلەر جىلعا ءبارىن تاپ-تۇيناقتاي ەتپەسەك پە دەپ كولعا تۇكىرىنەمىز. جاز شىقتى-اق ءبارى قايتا ۇمىت بولادى. كۇز كەلسە-اق شوپانداردى تاعى الدايمىز، بيىلشا امالداپ شىعايىق، كەلەر جىلى جۇماق ورنايدى دەپ سوعامىز. ءبارىن ول سورلىلاردىڭ وزىنە ۇيىپ-توگىپ اۋدارا سالامىز. ارتىڭنان ازىق تا كەلەدى، مونشا دا بولادى دەپ قۇمنىڭ اراسىنا ايداپ تاستايمىز. اللاحۋاكبار، سونىمەن ءىس بىتەدى. جىلدا قايتالاپ، جىلدا جينالىپ كەلە جاتقان داعدى بۇل. بىرەۋ الدەنە دەپ اۋزىن اشا باستاسا:
— اتاڭ قازاق سوناۋ اتام زاماننان-اق قويدى وسىلاي باعاتىن، مۇنشا مالعا شوپ شاق كەلە مە، قورا قايدان بولسىن؟ — دەپ اۋزىنا قۇم قۇيامىز. وگىز ولمەس، اربا سىنباس ءبىر تىرشىلىك، ايتەۋىر، «باس سىنسا — بورىك ىشىندە، قول سىنسا — جەڭ ىشىندە» دەپ ءجۇرىپ جاتقان ميتىڭ ءومىر. اششى شىندىقتى ايتايىن دەسەڭ، كورمەيسىڭ بە، جاڭا سەكرەتار وقتى كوزىمەن اتىپ جىبەردى. قاڭلاسساڭ بولدى، وسى كورگەن كۇنىڭە زار بولاسىڭ. سىلتاۋ تاۋىپ، جۇمىستان ەرتەڭىنە-اق ايداپ شىعادى. شيەتتەي بالا-شاعا، اسىراپ كور سوسىن. سەن جۇمىستان بوساعان سوڭ، باقاداي شۋلاسىن دا قالسىن. وي، ءتاڭىر-اي، لاۋازىم قورقىنىشىنان قاتتى قورقىنىش بول ماي بارا جاتىر-اۋ، تەگى. ءبارى وسىنىڭ جولىندا قۇربان. حاتشى ءوزى تۇرعان كەزدە اۋداننان شي شىقپاسا ەكەن دەپ بايەك، سوۆحوز ديرەكتورى مەن پارتورگ تا سولاي ەتەدى. مەن دە سىلاپ-سيپاپ، فەرماما شان جۋىتقىم كەلمەيدى. وسى جولدا كوزدى جۇمىپ جىبەرىپ، الداۋعا دا بارامىز. جەتپەي قالسا، جەكەمەنشىگىندەگى قويدى دا قوعامدىق مالعا قوسىپ جىبەرەمىز. قالاي بولعاندا دا وزىڭنەن جوعارى تۇرعان باسشىنىڭ قاھارىنا ىلىكپەۋ كەرەك. ىلىكسەڭ، ءبىتتى، جۇمىسپەن قوشتاسا بەر. پارتبيلەتكە جارماسسا، مۇلدە دالادا قالعانىڭ. ەش پەندەگە كەرەك ەمەسسىڭ، شىنى «كاپۋت» سول.
وسى قارسى پىكىر ايتام دەپ قوي ءار كەز كوز تۇرتكى بولىپ جۇرگەنى. كولحوز پرەدسەداتەل اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى بولدى، جۇمىسى جامان اتالعان جوق. ءبىراق سىناپ سويلەگەنى ءۇشىن ەكەۋىندە دە جالپ ەتە ءتۇستى. وزىمەن قاتار شىققانداردىڭ الدى كەۋدەلەپ وبلىستىق مەكەمەگە بارىپ قالدى، اۋداندىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ جۇرگەندەرى دە بار. ۇندەمەي، تالاي جەردە ۇيدەي پالەدەن قۇتىلىپ ءجۇر ولار. ال مۇنىڭ «قاسارىسپاسى» ۇستايدى دا قالادى. وتىرىك ايتا الماي، ءوزىن ۇستاپ بەرىپ تۇرعانى. شىنشىلدىعى ءۇشىن مۇنى باعالاپ جاتقان ەشكىم جوق. سوۆحوزعا ديرەكتور بولىپ جۇرگەن كەزدە قۇرداسىنىڭ مازاق قىلعانى ءالى ەسىندە:
— ءاي، قاسىم، سەن قىزىقسىڭ! ەكەۋمىز دە — مايداندا بولعان ادامبىز. «ۋرالاپ» الدىمەن بۇرىن جۇگىرگەن ولە مە، جوق، بۇعىڭقىراپ ارتىن باققان بۇرىن ولە مە؟ ارينە، «ۋرالاپ» تۇرا جۇگىرگەن الدىمەن ولەدى. راس، ولار تالاي شابۋىلعا باستايدى، جاۋدىڭ دا تالاي زارەسىن الادى. سوعىس اياقتالدى، كىم ءبىلىپ جاتىر سولاردى ەندى. سەن دە «ۋرالاپ» تۋرا بەتكە شابا بەرمە، ارتىندى ويلا، ارتىندى!
— شىرىك پالساپاڭمەن ءوزىڭ باي بول. جەڭىسكە جەتكەنىمىز دە سول جانكەشتىلەردىڭ ارقاسى ەمەس پە. ءبۇيتىپ بىلشىلداعانشا، سولاردىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا باس يسەڭشى. مىنا شالقاقتاپ جۇرگەنىڭ كىمنىڭ ارقاسى؟ سولاردىڭ ەرلىگىنىڭ ارقاسى. جالىنداپ جانار ءومىردى قۋاتسىز بىقسىق شامعا ايىرباستا دەيسىڭ بە؟ جوق، ول بولا قويماس.
— الدىمەن بالا-شاعاڭنىڭ قامىن ويلا! سەندەيدى جۋاسىتۋ ءقازىر تۇككە دە تۇرمايدى.
سول قۇرداسىنىڭ ساندىراعى راس بولىپ بارا ما، نەمەنە، ءوزى؟ توبەسىنەن ءبىر ەمەس، ەكى رەت ۇردى، ەندى، مىنە، فەرما مەڭگەرۋشىسى. جاسىعىسى كەلمەسە دە، باسىلىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ادامنىڭ ءجۇزىن جارقىن ەتىپ، ىشكى قۋاتىن لاۋلاتاتىن تەگى جاقسى قىزمەت پە دەيمىن.
ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوقتىڭ كەرى كەلدى. بىردە ايەلىنىڭ دە جەر-جەبىرىنە جەتكەنى بار.
— پرينسيپ، پرينسيپ! نە تاپتىڭ سول پرينسيپىڭنەن؟ وزىڭدەيلەر باياعىدا-اق ۇلكەن قىزمەتكە جوعارىلاپ، ىشكەنى — الدىڭدا، ىشپەگەنى — ارتىندا، راحات ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. استىندا — ماشينا، اق دەگەنى — العىس، قارا دەگەنى — قارعىس. ال سەن بولساڭ، فەرما باسقارعانىڭا ءمازسىڭ. قىسى-جازى بوق-سىدىكتىڭ ورتاسىندا ومالامىز دا وتىرامىز. وسى ما ءپرينسيپىڭنىڭ جەتكىزگەن جەرى؟ جۇرت مايلى قاسىقتاي جىلپىلداپ، باستىقتاردىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ كەتەدى، سەن ودىرايىپ، مەنى تانى دەيسىڭ دە جۇرەسىڭ. ەل قۇساپ ارتىن باعىپ سويلەۋ دەگەن جانە جوق، توبەسىنەن قويىپ قالىپ وتىرعانىڭ.
— ءوي، مەن شىنىن ايتام عوي. مايموڭكەلەۋ قولىمنان كەلمەسە قايتەم؟
— شىندىقتى ايتام دەپ، شىرقىمىزدى بۇزىپ بولدىڭ عوي. ەل سياقتى ءبىز دە ءومىردىڭ ورىنە شىقپايمىز با، وسى مالمەن مال بولىپ كەتكەنىمىز بە؟ اناۋ جۇرتتى كوردىڭ بە، سوۆحوز ورتالىعىنان قاراعايداي ەتىپ ءۇي تۇرعىزىپ جاتىر. سەندە ول دا جوق. وسى قوپادا سۇيەگىمىز قالسىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟ قاراشى وزىڭە، شوپانداردان قانشا ايىرماشىلىعىڭ قالدى، ءباتىر-اۋ، بالالاردى، اكە-شەشەڭدى باعىپ، نەسىنە وقىتتىم سەنى؟ نە ءۇشىن كەرەك انا ديپلوم، قورباڭ-قورباڭ ەتىپ ءتىپتى ءجۇرىسىڭ دە وزگەرىپ بارادى.
استە اشىنا قويمايتىن كەرىمبالانىڭ وسى سوزدەرى قاسىمنىڭ ءۇش كۇن ۇيقىسىن بۇزعان ەدى. شىنىمەن-اق وسىنىڭ ءبارىن ءوز پىكىرىمنىڭ بولعانى ءۇشىن تاۋىپ ءجۇرمىن بە؟ شىنىمەن-اق قيسىق جارالعان جانمىن با؟ سول ۇرتتىعىم مىناۋ سلەتتىڭ پرەزيديۋمىنا قوقيتىپ وتىرعىزىپ قويعاندا دا كەلمەسە قايتەر ەدى. ءاي، يت مىنەز-اي، بىتكەن-اق ەكەنسىڭ-اۋ. ەلدىڭ ءبارى: «بۇل — عاجاپ، جاقسى ويلاپ تابىلعان نارسە، مالشىلارعا، اسىرەسە، قويشىلارعا دەگەن قامقورلىقتىڭ كەرەمەت كورىنىسى، ءبىر جاساپ قالدىق، اۋداندىق كوميتەتكە، ونىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا كوپ-كوپ راقمەت»، — دەپ جاتىر. ال مەن بولسام، كەرىسىنشە: «نە بەتىمىزبەن دابدىرايمىز، قويدى ەسىردىك دەپ پە، بۇگىنگى كوپىرمە ءسوز كەلەر جىلى مالعا ازىق، قورا-جاي بولادى دەپ پە؟ ودان-داعى كوڭىلدەگى اششى زاپىراندى شىعارمايمىز با، بارشا بولىپ اقىلداسپايمىز با، اق سيراق ەتەر جىلداردىڭ ەندى قايتىپ ورالماسىنا توسقاۋىل قايسى، سونى تاپپايمىز با، بۇدان وتكەن تىعىرىق بولا ما، ودان شىعۋدىڭ جولى قايسى؟ جاۋىردى جابا توقۋ مالىمىزدى دا، جانىمىزدى دا جۇدەتىپ بولدى ەمەس پە؟ نەگە ايتپايمىز شىندىقتى، ويباي، نەگە ايتپايمىز؟!» — دەپ ويلايمىن. ءبىر-بىر كىلەم العانىنا ءماز بولىپ، كەشە كوزدەرىنەن قاندى سوراسى اققان شوپاندار دا، العىستان باسقاعا اۋزى بارماي، مىنبەدەن موپ-موماقان بوپ ءتۇسىپ جاتىر. نە ولاردىڭ تاياعىن تارتىپ الا ما، قاي لاۋازىمىنان ايىرىلادى؟ باياعى سۇرلەۋ، ءبىر سۇرلەۋ، كەتىپ بارام سونىمەن.
شاتىر-شۇتىر سوعىلعان قول، قوشەمەتشىل كۇپىلدەگەن مۋزىكا. وسىنىڭ ءبارى ىشىنە سىيماي، قاسىم قىرانشا ءتۇيىلىپ قايدان شىقسا ودان شىقسىن سويلەپ كەتكىسى كەلدى. تاعى شايتان تۇرتە باستادى. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كوزىمەن ارباسىپ قالعانى دا وسى ءسات ەدى. ول «اتاڭنىڭ باسى» دەپ وزگەگە ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن سونشاما شاتىنادى، ال تەڭىزدەي تولقىپ، بۋىپ وتىرعان مىناۋ اششى ويلاردى ورتاعا سالسا، نە ىستەيدى؟ ونى ءبىر ءتاڭىردىڭ ءوزى ءبىلسىن. تىڭدارىن تىڭداپ الىپ، ارتىنان جىمىن بىلدىرمەي باۋىزدايتىن شىعار. وسى فەرما مەڭگەرۋشىلىگىنىڭ ءوزىن ارەڭ بەرگەن جوق پا ەدى. باستاپقىشا ءتىپتى كەلىسپەي قويىپتى-اۋ، اۋەلى. ايتەۋىر، سوۆحوز ديرەكتورى يۆان ۆاسيليەۆيچ زاحارچەنكونىڭ زورلاۋىمەن شاققا دەگەندە كونىپتى.
يۆان ۆاسيليەۆيچ — مال جايىن جاقسى بىلەتىن ادام. جاڭا ءىستى قولعا العانىن جەرىنە جەتكىزبەي تىنبايدى.
— قاسىم وڭالبايەۆتان باسقا ادامىم جوق، — دەپ وتىرىپ الىپتى-اۋ ول دا. راقمەت وعان.
بيۋروعا بەكۋگە كەلگەندە جينالعان جۇرتتى ۇزاق كۇتتىرىپ قويىپ، ارلى-بەرلى ماڭعازدانا ۇندەمەي ءجۇرىپ العانىن ءوز كوزىمەن كوردى.
الدەن ۋاقىتتا ارتىنا ۇستاعان قولىن بوساتىپ، ىڭىرانعان كۇيى سۇق ساۋساعىن شوشايتتى دا:
– سىزگە اۋدان ابىرويىن تاپسىرىپ وتىرعانىمىزدى تۇسىنەسىز بە؟ زاحارچەنكو جولداس، بۇل ءسوز سىزگە دە قاتىستى. وسى ادامدى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاعان ءوزىڭىز عوي. «ماقتاعان قىز تويدانىڭ...» كەرى كەلىپ جۇرمەسىن، — دەپ قارق-قارق كۇلدى. ءسويتتى دە، لەزدە بەتى بازدانىپ، كۇلكى ويناعان ءجۇزى وپ-وڭاي اشۋ شاقىرا قالدى. كوڭىلدى كۇيدەن اشۋلى كۇيگە قالاي تەز اۋىسادى، ءا!
ەندى، مىنە، جالعىز اۋىز ءسوزىم ءۇشىن وقتى كوزىن قاداپ وتىر. وسى ساتتە قاس قىلعانداي، ايەلىنىڭ اشۋى دا تۇسە كەتسىن ەسىنە: «ءپرينسيپىڭ قۇرىسىن». ايەلدىڭ اششى ءسوزى، حاتشىنىڭ وقتى كوزى ەكەۋى جينالىپ، جانىن جانىشتى-اۋ دەيسىڭ. سويلە دەپ كوتەرىلگەن تولقىن سەزىمدى مىناۋ سۇستى كۇش تاپاپ بارا ما، قالاي؟ بۇلقىنىپ كورىپ ەدى، جىبەرەر ءتۇرى جوق، شىدەرسىز بايلاپ، تۇنشىقتىرىپ تاستادى. قاسەكەڭە دە جان كەرەك، حاتشىمەن ايەلى ەكى قولقادان قىسقانداي بولعان سوڭ، جىم بولدى. قۇرداسىنىڭ اناۋ جىلعى سەنى جۋاسىتۋ تۇككە دە تۇرمايدى دەگەنى وسى بولماسا جارار ەدى. باياعىشا كەدەيدىڭ ءبىر قىزى تويعا جىبەرمەدىڭ دەپ اكەسىنە بايبالام سالعاندا، اكەسى: «ە، قاراعىم-اي، مەن جىبەرمەي تۇر دەيسىڭ بە، بارعىزباسىڭ بارعىزباس»، — دەگەن ەكەن. اكەسىنىڭ رۇقساتىن العانعا قۋانعان قىز كيىنەيىن دەپ ۇيگە كىرسە، ۇستىنە ىلەر لىپاسى بولماي شىعىپتى. «اكەمنىڭ «بارعىزباسىڭ بارعىزباس» دەگەنى وسى ەكەن عوي، ءاي، قۋ كەدەيلىك-اي» دەپ قىز جىلاپ وتىرا كەتكەن ەكەن دەيدى. قاسىمنىڭ دا سويلەتپەسى سويلەتپەي، جىم بولعان جوق پا، ءبىراق ول لاعىنەتتى كىمگە ايتادى؟ اشۋلى ايەلىنە مە، ايبارلى ءبىرىنشى حاتشىعا ما، جوق، الدە وسى ءبىر سۇيەلدەي قاساڭدانىپ كەلە جاتقان تارتىپكە مە؟ تۇيمەدەي جاقسىلىق بولسا، دابىرايتىپ، شۋ ەتە قالۋ، تۇيەدەي كەمشىلىك بولسا، تۇك كورمەگەندەي كوزدى جۇما قويۋ قايدا اكەپ سوعار ەكەن؟..
وسى كەزدە مىنبەگە بايبالا شاقىرىلدى. ءجۇزى ابدەن توتىققان، جالاق بولعان ەرىندەرى ءالى جازىلا قويماپتى، تىلىمدەنىپ، قانتالاپ تۇر. قاپساعاي، باتىر تۇلعالى دەنەسى مەن قويۋ شوقشا ساقالىنا بىردەن كوز تۇسەدى. اسىلحان دا وسىنداي ءبىتىمدى بولىپ، تۋرا اكەسىنە تارتىپ كەلەدى-اۋ. بايبالانىڭ قىران كوزىندە مۇڭ بار. سول مۇڭلى كوزىن الىسقا تاستاپ، ءالى ءۇنسىز تۇر. كەشەگى قيىن كۇندەرى ەسىنە ءتۇسىپ، ويىنا ويران سالىپ تۇر ما ەكەن؟
بوران ۇدايى ءۇش كۇن سوقتى، بايبالا وتارىمەن تاعى ءۇش كوش جەردەي اۋىلدان قاشىقتادى. ىزدەۋشى اتاۋلىدان ەندى مۇلدە كۇدەر ءۇزدى. ولار سەكسەۋىلدى ءوڭىردىڭ شەتىنە دەيىن كەلدى دە، شاعىل-شاعىلدىڭ اراسىن تىنتۋمەن عانا تىنعان شىعار. ءبىر جەردەن قىرىلىپ جاتقان وتاردى، سەرەيىپ جاتقان بايبالانى كورمەك بولعان شىعار. جەر جۇتقانداي جوق، ەندى قايدان تابادى؟ امالى تاۋسىلعان قارتتىڭ ارى قاراي قاردىڭ جۇقالىعىن قۋالاپ كەتە بەرگەنى كاپەرلەرىنە كەلدى دەيسىڭ بە.
قويدىڭ جايى تابىلدى، جايىلىم بار. كۇن اشىلعاننان بەرى ولار ءتىپتى سۇيسىنە ورىستەپ، مىنا قارا وتتان باس المايدى. قاراگەر دە انەۋكۇنگى ءجۇنى ۇيىسىپ، ۇرپيگەن كۇيدەن وزگەرىپ، ارلەنە باستاپتى. ونىنشى كۇن دەگەندە بارىپ ۇستىنەن ەر-توقىم الىندى. ارقاسى بازدانىپ، ەندى بولماسا جاۋىر بولۋعا اينالعان ەكەن. مالى توعايعانمەن، بايبالانىڭ ءوز ءحالى مۇشكىلدەنە باستادى. قورجىنداعى قور ءبىتتى، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ءبىر قويدى الىپ ۇرۋدان باسقا امالى قالعان جوق...
ىشىنەن ۇلى اسىلحاندى بوقتايدى. يت-اۋ، ەڭ بولماسا جاتپاي-تۇرماي سەن ىزدەمەيسىڭ بە؟ «اكەڭنىڭ سۇيەگى دالادا قالىپتى» دەگەن جاقسى ات بوپ پا، ەرتەڭ ءوز قۇربىلارىڭ-اق بەتىڭە باسادى عوي. كەمپىرىنىڭ ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم بولىپ وتىرعانى دا كوز الدىنا كەلدى. كۇندە كەتكەن جاعىما قاراپ، داۋىس سالىپ، كۇڭىرەنىپ جۇرگەن شىعار سورلى.
— وزىڭە سەرىك بولاتىن، ەڭ بولماسا تۇنگى كۇزەتكە جارايتىن ءبىر توقال المايسىڭ با، مەنەن قايرات كەتىپ بارادى، — دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. قالجىڭى شىعار دەپ جۇرسە، بىر-ەكى رەت ءتىپتى پىعارلاپ ايتتى.
توقال دەمەكشى، ويدى وي قۋالاپ، وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىنعى ءبىر وقيعا ويىنا ورالدى. اۋىلدىڭ ءقادىرلى شوپانىن سوۆحوز بولىپ پەنسياعا شىعارعان بولاتىن. ەر-تۇرمانىمەن ءبىر سايگۇلىكتى سىيلاپ، ەستە قالارلىقتاي توي جاساعان ەدى. اقساقال دا اۋىل ازاماتتارىنا قارىزدار بولىپ قالعىسى كەلمەي، تايلى-تاياعىمەن قوناققا شاقىرعان-دى. سوندا ۇيدە كىسى كۇتىپ، ءبىر جاستاۋ ايەل ءجۇردى. اراقتى ءبىراز تاستاپ قىزىپ العان سوڭ، كەيبىر جەڭىل مىنەزدى جىگىتتەر بىر-بىرىنە كوزىن قىسىپ، ايەل جاققا قاراي ىمداي بەردى.
— قاريا، مىنا كىسى سىزگە كىم بولادى، بالدىزىڭىز با؟ — دەپ ءبىرى جىمىسقى كۇلدى.
ولاردىڭ سىڭايىن بايقاعان شال قوزعالاقتاپ بارىپ، دەنەسىن تۇزەدى دە، جايلى مۇرتىن سىيپاپ قويىپ:
— ول ءبىزدىڭ توقال بولادى. تۇرتكىلەپ بىلگىلەرىڭ كەپ وتىرعانى سول عوي، — دەدى كۇلىپ. — ال جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقان وزدەرىڭ، ەندى سوزگە قۇلاق توسىڭدار. ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا:
— ەگەر قوي ءوسسىن دەسەڭدەر، بۇگىن مالدا جۇرگەن شالدارعا ءبىر-بىر توقال الىپ بەرىڭدەر. نەگە دەيسىندەر عوي؟ قازىرگى قورالارىڭ جۇتاڭ، شوپتەرىڭ تاپشى كۇيىندە مالعا ەشبىر جاس بارمايدى. بۇل سىڭايمەن شالدارعا ءالى ۇزاق قول ارتاسىڭدار. ولار باسى كورگە تيگەنشە ايانباس تا. ءبىراق تەمىر ەمەس قوي. سەندەر وزدەرىڭە جايلى ءادىس تاۋىپ العانسىڭدار. ءوزىڭ كۇندىز باعاسىڭ، ايەلىڭ تۇندە كۇزەتەدى، «ءما، ءبىر وتار قوي، قىستاۋىڭ — اناۋ، جايلاۋىڭ — مىناۋ» دەيسىندەر دە، شال-قۇتاندى الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالاسىڭدار. جازدى قويشى، سورلايتىنىمىز قىستا عوي. جايلى قورا قايدا، انە-مىنە دەپ ءالى سوزىپ كەلەسىڭدەر. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىقتىرماعا قىستاتامىز. «اقساقال سىزگە سەندىك» دەيسىڭدەر دە، كوكتەم كەلگەنشە، اللاحۋاكبار، توبە كورسەتپەيسىڭدەر.
مىنە، جارىلقاعاندارىڭنىڭ ءتۇرى وسى. سوندا كوعام مالىن مەن قالاي امان ساقتاۋىم كەرەك؟ ارىڭ ءۇشىن جانىڭدى شۇبەرەككە تۇيەسىڭ. كەمپىردىڭ اتى — كەمپىر. ول كۇزەت تۇرعاي، شايىندى قايناتىپ بەرسە، مىڭ دا ءبىر راقمەت. كەمپىردى ايايمىن دەپ كۇندىز دە، تۇندە دە ءبىر ءوزىڭ سالپىلداپ جۇرگەنىڭ. ءبىز دە تەمىر ەمەسپىز عوي. ءبىر كۇنى شارشاپ بولدىرىپ، وتارلى قويدان ايىرىلىپ قالساڭ شە؟ ونداي كەزدە اكىرەڭدەپ، ءاستى-ۇستىن قوپارا تەكسەرۋگە ءازىر تۇراسىڭدار. وسىنداي «قامقورلىقتارىڭنىڭ» ارقاسىندا كەمپىر سەرىك بولا الا ما؟ ال ايەلىڭ جاستاۋ بولسا، قانشا ايتقانمەن، ءبىر جاعىڭا شىعادى عوي. ونىڭ سىرتىندا ءبىز دە سوۆەت ادامىمىز، بالالارىمىز وقىسا ەكەن، ءبىلىمدى بولسا ەكەن دەيمىز. قۇم ىشىندە اشىپ بەرىپ وتىرعان مەكتەبىڭ قايسى؟!
مىنە، سوسىن ورتالىقتان ءۇي سالىپ بەردىم دە، كەمپىرىمە بالالارىڭدى وقىت دەدىم. بالالاردى تاربيەلەپ ول وتىر. توقالمەن مالدارىڭدى باعىپ مەن ءجۇرمىن. — اقساقال ءۇنسىز قالعان جۇرتتى ويلى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى دە:
— وسىدان مەملەكەتكە، مىنا وتىرعان سەندەرگە كەلگەن زالال بار ما؟
ءۇيدىڭ ءىشى قىران-توپان كۇلكى. شاي قۇيىپ وتىرعان كەلىنشەك شىرايلى اق سارى ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، الدەنەنى ايتۋعا وقتالدى. جۇرت ۇيدەن اتا جونەلگەنىن كۇتىپ ەدى، جوق، باسىنداعى ورامالىن پاڭدانا ءبىر تۇزەپ قويدى دا:
— قارتىمدى ءبىر ەمەس، بەس جىگىتكە بەرمەيمىن. اراق ىشپەيدى، شىلىم تارتپايدى. تابىسى جەتەدى، ايالاپ الاقانىندا ۇستاپ وتىر. ودان ارتىق نە كەرەك؟ جاسقا شىققانداردى كورىپ ءجۇرمىز عوي. كوكالا قويداي كۇندە تاياق جەيدى. ءبىر قوسىلىپ، ءبىر اجىراسقان ومىرلەرى قۇرىسىن.
— ال، بالەم، وزدەرىڭە دە سول كەرەك، — دەدى بىرەۋ ءۇي تولى كۇلكىنى باسا ايعايلاپ.
بايبالا وسى اڭگىمەنىڭ قاق ورتاسىندا بولعان ەدى. كەمپىرىنە ايتىپ كەلگەندە:
— سەن عوي دەيسىڭ بە، ول شالدىڭ ەسەبى تۇگەل، — دەپ كۇلگەن بولاتىن. سول جولى ەندى بۇدان بىلاي كۇزەتكە شىعا المايتىنىن، شارشاعانىن ايتىپ، سوۆحوزدان كومەكشى سۇراۋدى ءوتىندى.
ادام قىزىق-اۋ تەگى، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، مىناۋ ميداي دالادا توقال تۋرالى وي باسىنا قايدان كەلدى. بايبالا مىرس ەتىپ، جاپادان جالعىز وز-وزىنەن كۇلدى.
سوناۋ قىتايدان 1955 جىلى ەلىم دەپ، جۇرتىم دەپ كوشىپ كەلىپ ەدى. راقمەت، قۇشاق جايا قارسى الدى. ءمولدىر بۇلاقتا — ءمولدىر سۋ، ءمولدىر كوڭىلدەن — ءمولدىر ىقىلاس. ساعىنىپ كەلگەن وتانىنا، ونىڭ سوۆحوزىنا، فەرماسىنا، مىناۋ وتارىنا دەگەن ىقىلاسى شەكسىز تازا ەدى. ەندى شىرىگەن جۇمىرتقاداي ايدالادا قالعانى ما؟ قار كەتىپ، كۇن جىلىنسا دا، ىزدەۋشى نەگە جوق؟ تاڭداۋلى شوپان تۇرعاي، ءبىر وتار قوي تۇرعاي، تىشقاق لاقتى دا ىزدەيدى ەمەس پە؟ تىشقاق لاق قۇرلى بولماعانىم با، بۇل قالاي؟
سول كەتكەننەن مول كەتىپ، وتارى قىرىلدىعا، ءوزى جوعالدىعا سانالعان بايبالا وتاردىڭ اياعى ءوسىپ، قويلار ەندى قوزدار شاقتا كوكتەن تۇسكەندەي اۋىلىنا امان-ەسەن ورالعان-دى. جىم-جىلاس جوعالعان ەكى ايدىڭ ىشىندە نە كورمەدى؟
مىنبەدە مانادان بەرى تاماعىنا تاس تىعىلعانداي تۇرىپ قالعانى — وسىنىڭ ءبارى كوز الدىنا كەلدى. ءۇي-ىشىنىڭ ۋلاپ-شۋلاپ، سوۆحوزىنىڭ قۋانا قارسى العانى، زاحارچەنكونىڭ ساقال-مۇرتتان كورىنبەي كەتكەن بەت-اۋزىن تۇك قالدىرماي سۇيگەنى، وبلىستىق راديو مەن گازەتتە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاۋسىلماي جاتقان ماقتاۋ، مىناۋ اۋداندىق سلەتتىڭ تورىندە قوقيىپ وتىرعانى، مىنبەگە ءسوز سويلەۋگە شىققانى — ءبارى-بارى بايبالانىڭ ەسىنە ءتۇستى. ءبىراق ەسىنە تۇسكەن سايىن ءبىر قالشىل تۇلا بويىن تۇگەل بيلەپ، تىتىرەتىپ اكەتىپ بارادى. ءتىلىن بايلاپ، بۋىندىرىپ تۇرعان دا سول قالشىل.
ۇنسىزدىكتى بولگەن اۋپارتكوم حاتشىسىنىڭ قاتقىل داۋسى بولدى:
— اقساقال، ايتىڭىز، ايتىڭىز. قالاي بولدى، قالاي جەڭدىڭىز قيىندىقتى؟ سوۆەت ادامىنا ءتان ەرلىك دەپ وتىرمىز ونى.
قاسىم قادالعان كۇيى بايبالادان كوز الماي قاپتى. بۇگەشىگەسىنە دەيىن، بارلىق مۇڭ-زارىن، قالاي كۇنەلتكەنىن تۇگىن قالدىرماي ول تۇگەل ايتىپ بەرگەن-دى. باستان كەشپەك تۇرعاي، بۇل اڭگىمەنى جۇرەگى بار ادامعا تىڭداۋدىڭ ءوزى اۋىر. سونىڭ ءبارى ۇمىت بولىپ، بۇل دا ەندى الدىڭعى سويلەگەندەردەي سىلدىرلاتا جونەلەر مە ەكەن؟ جوق، تولقىپ تۇر عوي، انە شوقشا ساقالى مەن قويۋ مۇرتىنىڭ ءاربىر تۇگى، ءاربىر ءاجىمى جىبىرلاپ كەتتى عوي.
ميكروفوننان ارەڭ دەگەندە قارلىققان داۋىس شىقتى.
— قاراقتارىم-اي، ايتا الاتىن ءتۇرىم جوق. وسى كۇنگە، مىنا سەندەرگە جەتە الام عوي دەمەپ ەدىم. كورەتىن جارىعىم بار ەكەن.
بايبالا ءوزىن-وزى ۇستاي الماي ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى.
قاسىم دا كوڭىلى بۇزىلىپ، كوزىنەن جاس پارلاپ كەتكەنىن بايقاماي قالدى. بايبالانىڭ ەكى ايعا سوزىلعان ازاپتى كۇندەرى مۇنىڭ دا جانىن جانشىپ، جۇيە-جۇيەسىن بوساتىپ جىبەرگەندەي. قويشىنىڭ مۇڭىڭ قوي باققان عانا ۇقپاي ما؟
ءبىراق بايبالانىڭ مۇڭىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي قاسىمداي ۇعا العان جوق. «ادەمى ۇيىمداستىرىلعان سلەتتىڭ شەشۋشى ساتىنە جەتە بەرگەندە مىنا شالدىڭ جىلاپ بۇلدىرگەنى-اي، ءا». اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى قاتالبايەۆتىڭ ويى تاپ وسى. ونى ىزبارلانا قالعان جۇزىنەن اڭعارۋ قيىن ەمەس-تى. اناۋ فەرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ بوساعانىنا جول بولسىن. اشۋ شاقىرعان كۇيى تاعى جالت قاراسا، جاستى كوزىمەن ول دا حاتشىنى جەپ بارادى ەكەن. تۇسىنسەڭدەرشى بايبالانى. ونىڭ مۇڭى ءوزىنىڭ عانا مۇڭى ما؟! وسى كەزدە ميكروفوننان:
— جولداستار، جولداستار، كەلەسى ءسوز... — دەگەن داۋىس شىقتى.
مىناۋ بۇزىلعان كۇن ءبارىن ەسكە سالىپ، قاسىمدى تالاي جىلداردىڭ قويناۋىنان شىعاردى-اۋ. فەرما كەڭسەسىنىڭ ەسىگىن ەندى اشا بەرەيىن دەگەندە، ارعى جاقتان پىر-پىر ەتكەن گاز-69 ماشيناسىنىڭ داۋسى شىقتى. جالت بۇرىلعانشا، ودان ساۋ ەتىپ ءۇش ادام تۇسە قالدى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى وتاربەك ءادىلجانوۆ، سوۆحوز ديرەكتورى يۆان ۆاسيليەۆيچ زاحارچەنكو، پارتكوم سەكرەتارى ءجۇرسىن نىعمەتوۆ. «ءا، جاقسى بولدى، ماناعى اڭگىمە توركىنىن ەندى وزدەرىنەن انىقتاپ ءبىلىپ الامىن» دەپ ءتۇيدى قاسىم. اماندىقتان سوڭ قوناقتاردى كەڭسەگە كىرۋگە شاقىردى.
— جوق، ۋاقىت كەتىرمەيىك. كانە، قاسەكە، ەڭ كۇيلى، ەڭ ادەمى دەگەن ءبىر قوزىڭدى ۇستا، ءبارىمىز كورەيىك، — دەدى ءادىلجانوۆ.
— بارلىق قوزى دا جاقسى، بىر-بىرىنەن بولەتىنى جوق.
— دەگەنمەن، دەگەنمەن. ەڭ ءتاۋىرىن. ەڭ جاقسىسىن.
وسىلايشا، تازا قازاقشا سويلەگەن يۆان ۆاسيليەۆيچ كوزىمەن اينالادان قوزىلاردى ىزدەدى.
— قوراعا كىرىپ كەتتى. كورمەيسىز بە، كۇن بۇزىلىپ كەلەدى.
— قىستا تۋعان قوزىنىڭ اقىلى دا ەرتە كىرە مە دەيمىن. پالەلەرىن كوردىڭ بە؟ — ءجۇرسىن نىعمەتوۆ ءوستىپ تۇرعانداردى ءبىر كۇلدىردى.
ۇشەۋىنىڭ دە جۇزىندە ءارى تولقۋ، ءارى ءبىر مازاسىزدىق بار سەكىلدى.
— ءبارىڭىز دە وسى جالعىز قوزىعا بولا كەلدىڭىزدەر مە؟ — ءادىلجانوۆ قاسىمنىڭ سوزىنەن مىسقىل تاڭىرقاۋدى تاني قويدى دا، ءوزىنىڭ سىپايى مىنەزىنە باسىپ:
— قازبالاپ قايتەسىز، ءبارىن ارتىنان بىلە جاتاسىز. ءوزىڭىز ادەمىلەپ كيىنىڭىز. مىنا ءسىز ەكەۋمىز سول قوزىنى تاڭعى التىعا دەيىن الماتىعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. ەندى ءتۇسىندىڭىز بە؟ قاساقانا مىنا كۇننىڭ بۇزىلا قالعانىن قاراشى، — دەدى. سوزگە زاحارچەنكو قوسىلدى:
— و، قاسەكە، قىستا تۋعان قوزىڭىزبەن ايدى اسپانعا ءبىر شىعارايىن دەپ تۇرسىز عوي. جەلاتەلنو، اناۋ اسىلحان بايبالايەۆتىڭ وتارىنان تاڭداڭىز. ءوزىن الماتىعا اتتاندىرىپ تا ۇلگەردىك. ءبىرىنشى حاتشىمەن ەكەۋى بىرگە كەتتى. ەندىگى تالدىقورعاننان اسا جىعىلعان شىعار.
قاسىم انىق-قانىعىنا ابدەن تۇسىنبەسە دە، ايتەۋىر، مۇنىڭ اسا ءبىر ۇلكەن تاپسىرما ەكەنىن كوكەيىنە تۇيگەندەي بولدى.
— جۇرىڭىزدەر، ءبارىمىز بىرگە تاڭدايىق.
ماشينا كورسە بالالاردىڭ ادەتى ەمەس پە، جىپىرلاپ جينالا قالاتىن. ۇلكەندەردىڭ سوزدەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ تۇرعان اسىلحاننىڭ ەدىگەسى:
— مەن قوزىمدى بەرمەيمىن، ول ەنەسىنەن كەتسە جىلايدى، — دەدى ەركەلەي سويلەپ. — ونىڭ ۇستىنە، ۇيدە كوكەم جوق. كوكەم ەشكىمگە كورسەتپەي، ءوزىڭ باك دەگەن. مەن وعان ىلعي نان بەرەم، ءسۇت بەرەم.
«بالالى ءۇيدىڭ ۇرلىعى جاتپاس» دەگەن، مىنانىڭ ءسوزى باعۋى بولەك ءبىر قوزىعا مەڭزەپ تۇرعان عوي. — پارتكوم وسىلايشا ءتۇيىن جاسادى.
بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءبىر-بىر سۇيىكتىسى بار. وقۋدان كەلىسىمەن سولارىن ماپەلەپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتقانى. ەرتە قوزداتقان ەڭ الدىمەن وقۋشىلارعا جاقسى بولدى. قىسقى كانيكۋلىندا ەرمەك، — دەپ سوزگە ارالاستى قاسىم. — قويىپ العان اتتارىنىڭ ءوزى قىزىق. ۇرعاشى بولسا — تىمەركە، جايتاڭكوز، جىلاۋىق، كەكىرەكباس، تۋاسال، ەركەك بولسا — نانقۇمار، بۇرىكقۇلاق، جىلتىركوز، ارەڭتۋعان، جىبىرقۇيرىق، جىلتىڭباي بولىپ كەلەدى.
تۇرعاندار راحاتتانىپ دۋ كۇلدى. بالالار ولارعا قوسىلا ءماز بولدى.
— ارەڭ تۋعانى قالاي، ءسىرا ءبىر تاريحى بار عوي.
— ول راس، — دەدى قاسىم. — ەنەسى ءۇش قوزى كوتەرىپ، تۋاردا قاتتى قينالدى. سودان وپەراسيا جاساپ الدىق. ارەڭتۋعان — سونىڭ ەڭ كەنجەسى. ال جىلتىڭباي دەيتىنى جەم بەرىپ ۇيرەتكەن سوڭ، جىلتىڭداپ ۇيگە كەلەدى دە تۇرادى. سودان جىلتىڭباي اتانىپ كەتكەن.
— گۇلسىم، — دەدى قاسىم ءوز قىزىنا، — ۇيگە بارىپ، ماماڭا ايت، قازانعا اس سالىپ، شاي قويسىن.
— جوق، قاسەكە، اۋرە بولماڭىز. ءقازىر ءجۇرۋىمىز كەرەك. تاڭعى التىعا جەتپەسەك، وندا تۇگەل قۇريمىز. جازامىزدى الدىمەن قاتالبايەۆ جولداستىڭ ءوزى-اق بەرەدى، دەدى وتاربەك.
— ۇيدەگى جەڭگەلەرىڭنىڭ شايى تەز قاينايدى.
— جوق، ءوزىمىزدى-وزىمىز بوگەمەيىك. كانە، قوزىلار قاي جاقتا؟ بالالار دا بۇلاردىڭ سوڭىنان شۇبىرا بەرىپ ەدى، قاسىم:
— بارىڭدار ۇيگە. سەندەردىڭ قوزىلارىڭا ەشكىم تيمەيدى، دەدى.
— وتىرىك ايتپايسىڭدار ما؟ — دەدى ەدىگە بۇرتيىپ. مەن ەرتەڭ نانسوعارىممەن سۋرەتكە ءتۇسىپ، گازەتكە شىعام. سوسىن ەڭبەك ەرى بولام.
— مارقۇم بايبالانىڭ نەمەرەسى عوي. مالجاندىسىن كوردىڭ بە؟
— وي، ناعىز شوپان سول ەدى، — دەپ زاحارچەنكو باسىن شايقادى. مۇنىسىندا ءبىر وكىنىش بارداي. — اتاسىنا تارتسا، جامان بولماس.
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن بۇلار قوراعا كىردى. كۇن قاراۋىتىپ كەتكەننەن-اق وندا شام جاعىلعان-دى. قوزىلار ەمۋى كەرەك قوي. ەنەسىمەن قوسا كوزدەرى جارىققا شاعىلىسىپ، جاسىلدانا جالت-جۇلت ەتەدى. ەدىرەيىپ ءبارى كەلگەندەرگە قارادى. اسىرەسە، قوزىلاردىڭ قاراسى سۇيكىمدى-اق.
— مىناۋ نەشە ايلىق؟
— بۇل ەكى جارىم ايلىق. ءۇش ايلىقتى بولەك ۇستاپ، بولەك باعامىز. مىنالاردى دا ەمىپ بولعان سوڭ، ءبولىپ اكەتىپ، ءوز قوراسىنا قامايمىز. مىڭ دا ءبىر راقمەت، بارلىق جاعدايدى جاسادىڭىزدار عوي.
قاسىمنىڭ اياقاستى الماتىعا جۇرەتىن بولعانى ءتورت ءۇيلى شاعىن فەرماعا تەز تارادى. تاڭداۋ ارەڭتۋعانعا ءتۇستى. قاسىم كوتەرىپ اكەپ، اۋىز بولمەسىنە قويدى دا، قوناقتاردان دايىن شايدان بىرەر شىنى اۋىز ءتيۋدى ءوتىڭدى.
— باستى جۇمىستى جاساعان جوقسىز، ءالى، — دەدى وتاربەك قاسىمعا. قيمىلى تەز ءبىر ايەلگە انا قوزىنى جاقسىلاپ شومىلدىرتىڭىز. سابىنداپ تۇرىپ شومىلدىرسىن. جۇنىندە ءبىر دە سالتاق بولماسىن. سوسىن قۇرعاتسىن. ايتپەسە جولدا توڭدىرىپ الامىز. بىرەر كۇندىك جەمىن، ءشوبىن، سۋىن جانە سالىڭىز ماشيناعا.
قاسىم بۇل جۇمىستى ءوز ايەلىنە تاپسىردى دا، شاي قۇيۋدى قولىنا الدى.
— وزگە ساپاسىن قايدام، جەڭگەلەرىڭنىڭ شاپشاڭدىعىندا ءمىن جوق. وسىندا ءبىر قۇداسى «كەرىمبالانىڭ ۇيىنە بارعانىندا قوناق شەشىنىپ ۇلگەرگەنشە، ونىڭ ساماۋرىنى كەلىپ تە ۇلگەرەدى» دەپ ماقتايدى.
— مانا شايعا قاراعىمىز كەلمەپ ەدى. بۇيىرعان جىبەرمەيدى دەگەن راس-اۋ، — دەدى يۆان ۆاسيليەۆيچ ماتەلدەپ.
— قاراپ وتىرعانشا اڭگىمە بولسىن، يۆان ۆاسيليەۆيچ. سىزگە ءبىر ەرتەدە بولعان جايدى ايتايىن. مەنىڭ مىنا كورشى اقسۋ اۋدانىنان ەكەنىمدى بىلەسىز عوي. جالپى، بۇل جاق اقسۋ، قاپالدى اسا بولمەيدى. سوناۋ وتىزىنشى جىلدارى سول اقسۋ اۋدانىنىڭ قارابوگەت دەگەن اۋىلىنا اۋداننان ءبىر وكىل كەلىپتى. شىكىرەيىپ، ەشكىمدى مەنسىنبەي، ءوزىن وعاش ۇستاپتى. ول كەزدە اۋىل تۇرعاي، اۋداندا قوناق ۇي بار ما؟ تۇسكەن ۇيىندە دە بەتالدى كەربەزدەنىپ، كەرىلە بەرىپتى. سودان اسىل دەگەن ءبىر قۋ ەكەش شال الگى وكىلدى ۇيرەتپەك بوپتى. قاسىنا ەرىپ ءجۇرىپ، تاماق ىشكەن جەردە:
— پالەڭ شەكە، ءبىز قاراڭعى ادامدارمىز، بىلە بەرمەيمىز عوي، وسى الگى وقىعان ادامنىڭ تاماق ىشپەيدى دەگەنى راس پا؟ — دەيدى ەكەن.
سوندا الگى وكىل ماڭعازدانىپ، الدىنا كەلگەن استان بىر-ەكى شۇقىپ قانا:
— بولدىم، — دەپ قويا سالادى دەيدى.
قويشى، ءسويتىپ، ءبىر ۇيدەن، ەكى ۇيدەن، ءبىر كۇن، ەكى كۇن الگى ماقتانشاققا اسىل اقساقال تاماق ىشتىرمەي قويىپتى. ءۇشىنشى كۇنى وكىل اسىلدىڭ قاسىنان قاشىپ، اۋىلدىڭ شەتىندەگى ءبىر ۇيدەن بيداي كوجە سۇراپ ءىشىپتى دەيدى. مىنا شايدان قاعىلىپ، سول وكىل قۇساي جازدادىق-اۋ دەيمىن دە.
— ءسىزدى قايدام، ءوزىمىز ءقازىر ەت اكەلسە دە دايىنبىز. اۋپارتكومنىڭ حاتشىلارى ەت جەمەيدى دەيدى عوي، راس پا، وتەكە،
دەپ يۆان ۆاسيليەۆيچ قارق-قارق كۇلدى.
— الماتىعا ءوزىڭىز بارمايتىن بولعان سوڭ، اسىقپاي وتىرماقسىز عوي، — دەدى وتاربەك تە ەسەسىن جىبەرمەي.
— ال قوزى دايىن، — دەدى كەرىمبالا ەسىكتەن جارقىراي كىرىپ.
— قاي قوزى، قازانداعى قوزى ما؟
قازاقشا قالجىڭعا كەلگەندە الدىنا ەشكىمدى جىبەرمەيتىن يۆان ۆاسيليەۆيچ تاعى ءبىر جاندى جەردەن ۇستادى. مالشىلاردىڭ ونى جاقسى كورەتىنى دە وسى قالتقىسىز اشىق مىنەزى. بايبالا مارقۇمنىڭ بىردە ول تۋرالى:
— ۇرىسسا، مىقتاپ ۇرسادى. قالجىڭداسا، قاتىرادى، جاسايمىن دەسە، جاسايدى. باستىق بولسا، وسىنداي بولسىن، — دەگەنى بار.
مىنە، سول رياسىز قالجىڭىنا باسىپ، كەرىمبالانى قاسىمىمەن قوسا ءبىر قاعىپ قالدى.
— كوتەك، نە دەيدى، مەن شومىلدىرعان قوزىنى ايتام. — ءبارى راحاتتانىپ دۋ كۇلدى.
— ساسپا، ساسپا، قازانداعىم دا دايىن دەمەيسىڭ بە!
قاسىم ايەلىنە جاقتاسۋعا شىقتى.
— ساساتىن تۇك تە جوق. قولىمىزدان تالاي جاقسىلار ءدام تاتقان. يۆان ۆاسيليەۆيچتى قويشى، وتاربەك قاينىم ەسىكتى ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىر ەدى، سوعان ۇيالىپ تۇرمىن.
— كەرىمبالا بىردەن ارتىق تاتىرمايدى، — دەدى زاحارچەنكو ەكى-ۇشتى استارلى سوزىنە ءوزى سىلق-سىلق كۇلىپ. ءبارى تاعى قىران-توپان بولدى.
— تۋ، يۆان ۆاسيليەۆيچ-اي، ءسىزدى سوزدەن جەڭۋ قيىن. دىڭكەڭدى ءبارىن قازاقشا ايتىپ قۇرتادى عوي، دەدى كەرىمبالا جەڭىلگەنىن مويىنداپ. — ال ديرەكتورعا ەرەگىسكەندە مەن قازانعا اس سالدىم.
— ويباي، جەڭگەي، — دەپ وتاربەك ورنىنان اتىپ تۇردى. — راقمەت. الماتىدان قايتقان سوڭ، يۆان ۆاسيليەۆيچ ەكەۋىڭىزدىڭ قالجىڭدارىڭىزدى تىڭداۋعا ارنايى ءبىر كەلەيىك. ساعاتىنا قارادى دا:
— 40 مينۋتتان كەيىن قاتالبايەۆ سارىوزەكتەن تەلەفون سوعۋى كەرەك. سوۆحوز ورتالىعىنا جەتپەسەك بولمايدى، — دەدى.
ءبىر قابىرعادا تىرەلىپ تۇرعان كىتاپقا، توردەگى ءىلۋلى دومبىراعا كوزى ءتۇستى. سەكرەتاردىڭ بۇل بارلاۋىن بايقاپ قالعان يۆان ۆاسيليەۆيچ:
— مۇنداي جەكە كىتاپحانا اۋدانىڭىزدا جوق. ال قاسەكەڭنىڭ ءانىن تىڭداساڭىز، سىلەكەيىڭىز اعادى. كەرىمبالا ەكەۋى قوسىلعاندا... ەتو بەسپودوبنو، — دەدى.
ءۇستى-باسى قار-قار ءبىر بالا القىم-جۇلقىم جۇگىرىپ كىرگەن كۇيى:
— قاتالبايەۆ تەلەفون سوعىپ جاتىر، — دەپ ءسوزىن ءۇزىپ-ۇزىپ ارەڭ ايتتى.
— اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر، بۇزاۋ تاياق جەگىزەر. بۇل — سارىوزەكتەن.
جاپىرىلا كەڭسەگە بەتتەدى. قاسىم جول ءجۇرۋ قامىنا كىرىستى. ترۋبكانى الىسىمەن-اق ءادىلجانوۆ نىلگە سالعان جىپتەي قىزارىپ سالا بەردى. «ءيا، ءيا» دەپ ىڭىلداپ تىڭداپ تۇر.
— ءقازىر شىعامىز، ءقازىر شىعامىز.
تەلەفونعا ءبىر، تۇرعاندارعا ءبىر قارايدى وتاربەك. قىسىلىپ تۇرعانىن سەزگەن يۆان ۆاسيليەۆيچ جۇرسىنگە ەسىكتى ىمدادى. شىعا تۇرايىق دەگەنى. اشۋىنا مىنسە، قاتالبايەۆتىڭ اي-شايعا قارامايتىنىن ول جاقسى بىلەدى. ەكىنشى حاتشى ما، اۋداندىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى مە، ەركەك پە، ايەل مە — ول اۋزىنا كەلگەنىن ىرىكپەيدى. وتاربەكتىڭ دە شەكەسىن قىزدىرىپ جاتپاعان سياقتى. «ءالى فەرمادان شىققان جوقسىڭدار ما» دەگەن ءسوزىن قۇلاعى شالىپ قالدى. اسا ءزىلدى ايتىلدى ول.
اتتەڭ، وسى مىنەزى. ايتپەسە جۇمىستى بىلەدى-اق. كۇن-تۇن تىنباي، 24 ساعات جۇمىس ىستەۋگە بار. دەنساۋلىقتى دا بەرگەن وزىنە. اۋداننىڭ ءاربىر بۇتاسىن، قاي جەردە كىمنىڭ وتارى وتىرعانىن جاتقا سوعادى. قىسۋىن قىسادى-اق. ءبىراق سول قىسا بەرەم دەپ ءجونسىز كەتىپ قالادى. اۋداندا ءبىر تايسالاتىنى — وسى يۆان ۆاسيليەۆيچ. ونىڭ وزىندىك سىرى بار. بۇل دا العاشقى كەزدە قارسى ءسوز ايتپاي جۇرەتىن-دى. جوق، ءتىپتى شىداۋعا بولماي بارادى، مىسقىلداپ، كەكەتىپ، قورلاپ سويلەيدى. تالاپ ەت، ۇرىس، سۇرا جۇمىستى، ءبىراق تىلدەمە، نامىسقا تيمە. ءبىر وڭاشادا زاحارچەنكو دا اتتىڭ باسىن جىبەردى، تارتىنعان جوق. بولىمسىز نارسەگە بولا جانىن سونشا قاجاعانى. سودان بەرى مۇنىمەن ابايلاپ سويلەيتىن بولدى. تەرىستەن جەل تۇرسا، مۇنىڭ دا كوتەرىلىپ كەتەتىنىن بايقادى. ونىڭ ۇستىنە، سوۆحوزى جاقسى، جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر، بىلىكتى ديرەكتوردىڭ ءبىرى. ءسويتىپ، بۇققانعا سۇعا بەرگىسى كەلەتىن مىنەزىن ءبىراز قويعىزعان بولعاندى.
ال وتاربەك بولسا، مۇنىڭ مىنەزى جۇمساق. سونىسى ءۇشىن دە جاڭا ءبىراز ىعىتىپ الدى ونى. ءبىراق بۇل دا ادام عوي، اشىندىرا بەرسە، جۇمساقتان دا جۋان شىعۋى مۇمكىن.
— راسيا قويدىر دەيسىز بە؟ قايدا، ماشيناعا ما؟
— مەنىڭ اكەمنىڭ باسىنا قويدىر دەپ تۇرعام جوق قوي. ارينە، ماشيناعا!
زىڭ ەتكىزىپ قاتالبايەۆ ترۋبكانى قويا سالدى. وتاربەك قالتاسىنان ورامالىن الىپ، ماندايىن ءسۇرتتى.
— ورتالىقتا راسيا بار عوي، — دەدى ول دالاعا شىعا سالىسىمەن زاحارچەنكونى، نىعمەتوۆتى وزىنە شاقىرىپ.
— بار، بار جاڭا راسيا. جۋىردا العانبىز.
ەندەشە، تەز جەتەيىك. ونى ورناتۋعا دا ءبىراز ۋاقىت كەتەتىن شىعار.
دالا تاستاي قاراڭعى. قاتالبايەۆپەن بىرگە سەندەردى مەن دە قىسپاققا الارمىن دەگەندەي بوران گۋ-گۋ ەتەدى. ماشينا جارىعىنىڭ استىنداعى قار ۇيتقي جاۋىپ، ونسىز دا ابىرجۋلى كوڭىلدى ابىرجىتا ءتۇستى.
ەكى اياقتى مىناۋ پەندەلەردىڭ نەگە سونشا اياقاستى ابىر-سابىر بولىپ قالعانى ماشينانىڭ ارتىنداعى قۋىستا تۇرعان ارەڭتۋعانعا عانا بەيمالىم. ونىڭ سەزگەنى — جاتار ورنى كۇندەگىسىنەن وزگەشە بوپ كەتتى. ماشينا قوزعالىپ قالعاندا «ءما» دەپ ءبىر ماڭىرادى دا، اۋىلىمەن قوشتاسقانداي بولدى. قىر جولىمەن شوقاڭ-شوقاڭ ەتكەن ءتورت دوڭگەلەك ونى استىڭعى جاعىنان كوتەرىپ تاستاپ، كوتەرىپ تاستاپ كەلەدى. كۇندە تىپ-تىنىش تۇراتىن قوراسى تىم قوزعالاقتاعىش بوپ كەتكەن سياقتى. تاناۋلارى دەلديىپ، اۋىزدارى جىپ-جىپ كۇيسەپ تۇراتىن سەرىكتەرى دە جوق قاسىندا. سولارمەن قىزىق سەكىلدى ەدى.
— قوزىڭ توڭىپ قالماي ما؟ — دەدى زاحارچەنكو قاسىندا وتىرعان قاسىمعا.
— جوق، يۆان ۆاسيليەۆيچ! استىندا ءبىر تون، ەكى جاعىنان ەكى توندى قالقالاپ جانە قويدىم. ول از دەسەڭىز، فەرماداعى جىلى توننىڭ ءبارىن الىپ شىقتىم.
— ءوزىمىز توڭساق تا، قوزى توڭباسىن، — دەپ الدىڭعى ورىندىقتا شوفەر قاسىندا وتىرعان وتاربەك كۇلدى.
— بىزدە سولاي عوي تەگى. ادام نە بولسا، و بولسىن، مال امان بولسىن. ال مالدى ادام باعاتىنىن ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز-اۋ!
قاسىمنىڭ قوتىر ءتىلى تاعى قىشىپ كەتتى. ءبىراق بۇعان ەشكىم جاۋاپ قاتقان جوق. ءبارى ءۇنسىز وتىرا بەردى.
انە-مىنە دەگەنشە ورتالىققا دا جەتىپ، كەرەك-جاراقتىڭ ءبارىن الىپ، ۇزاق جولعا سايلاندى. مانادان بوتەن وزگەرىس اق قوزى ءۇشىن پيك-پيك ەتكەن بىردەڭەنىڭ پايدا بولعانى عانا. جاتپاي، ءالى اياعىنان تىك تۇر. قارعىپ شىعىپ كەتەيىن دەسە، اينالاسى قورشاۋلى. ول جاعىنان دا، بۇل جاعىنان دا جۇپ-جۇمساق بىردەڭەلەر جىبەرمەيدى. بار كۇشىن جيىپ، بىر-ەكى رەت قارعىلاقتاپ كارىپ ەدى، ونىسىنان ەشتەڭە شىقپادى.
— ال وتەكە، قاسەكە، جول بولسىن! ابىرويلى قايتىڭدار. ارەڭتۋعانعا — اق جول! — دەدى يۆان ۆاسيليەۆيچ. — قۇرداسجاندى قۇدايعا، سودان سوڭ بىزگە تاپسىرارسىڭ.
ماشينانىڭ ەسىگىن جاۋىن جاتىپ زاحارچەنكو بوران قاقپالاعان اۋزىن كەڭىنەن اشا قارق-قارق كۇلدى. ارتىنشا تاعى دا ايعايلاپ:
— اق قوزى ەندى بىزدىكى ەمەس، اۋداندىكى، — دەدى.
ماشينا پىر-پىر ەتكەن كۇيى بوراندى ءتۇننىڭ تۇڭعيىعىڭا كىردى دە كەتتى.
«اق قوزى ەندى بىزدىكى ەمەس، اۋداندىكى». مۇنىڭ توركىنىن وتاربەك تۇسىنە قويدى. بۇدان ءارى قاتالبايەۆ ەكەۋىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ دەگەن ءسوز. قۇرداسجانى كەرىمبالا بولدى دا. جاڭاعى از عانا ۋاقىت ىشىندە ول كىسى وزىنە جاقسى اسەر قالدىرعانداي.
— جەڭگەيدىڭ ماماندىعى كىم، قاسەكە؟ — وتاربەك ءۇنسىز وتىرعاننان گورى سەرىگىن اڭگىمەگە تارتپاق بولدى.
— قازىرگى ماماندىعىن ايتاسىڭ با؟
— قازىرگىسى-اق بولسىن.
ءادىلجانوۆ قاسىمنىڭ سەنگە كوشكەنىنە وزگە باستىق قۇساپ، شام شاقىرعان جوق، جاسىم كىشى بولعان سوڭ، جاقىنداي سويلەگەنى شىعار دەپ ءتۇيدى.
— قازىرگى ماماندىعى — كۇيەۋ باعۋ. — وتاربەككە قوسا شوفەر دە كۇلدى.
— ەي، بالا، سەن الدىڭا قارا. مىنا بوراندا ءبىر جەرگە توڭكەرىپ الىپ جۇرسەڭ... سوسىن عۇمىر-عۇمىرىمىزدا سۇيەككە تاڭبا بول ار.
قاسىم بۇل ءسوزدى قاتقىلداۋ ايتتى دا، اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىرا بەردى.
— مەنىڭ ءبىر مايدانداس دوسىم بار. ناعىز قىلجاقباستىڭ ءوزى. ءبىراق اسكەردە كوزگە تۇسكەن باتىل بولدى. اۋىلعا كەلىسىمەن سول دوسىم قىزمەت سۇراپ، اۋداندىق سوۆەتكە بارادى. اۋداندىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتى ول كەزدە بەدەلدى. قازىرگىدەي ەرتەلى-كەش رايكومنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرا بەرمەيتىن. سودان كادر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ليستوك تولتىرىپ، «ماماندىعىڭىز كىم» دەپ سۇرايدى.
— ماماندىعىم — كىسى ءولتىرۋ، — دەيدى ول جۇلىپ العانداي. الگى كىسى شوشىپ كەتىپ:
— كىسى ءولتىرۋىڭىز نە، نە سويلەپ وتىرسىز؟ — دەيدى.
— قاتۋلانباڭىز، ءوزىڭىز نە سويلەپ وتىرسىز؟ ونىنشى كلاستى بىتىرەر-بىتىرمەستەن اسكەرگە كەتتىم. بارا سوعىسقا كىردىم. بەس جىل بويى فاشيستەردى ءولتىردىم. سودان قايتىپ كەلىپ تۇرعانىم وسى. مەندە كىسى ولتىرگەننەن باسقا قانداي ماماندىق بولادى؟ ءوزىڭىز دە ويلانبايسىز با؟
كادروۆيك ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ، سودان جاقسى جۇمىس بەرىپتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول دوسىم جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءجۇر.
كۇلكىدەن وتاربەك تە سويلەي الماي، شوفەر جىگىت تە رۋلمەن قوسا يىعىن سەلكىلدەتتى. بۇل اڭگىمەدەن بەيقام ءتورت اياعىن باۋىرىنا الىپ، اسفالت جولعا تۇسكەن سوڭ جانى تىنشىعان تومپيعان اق قوزى عانا.
— سول ايتقانداي، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى قاسىم، الا جازداي ايدالادا جۇرەتىن، قىس بولسا، قوپادان شىعا المايتىن كەرىمبالادا مەنى باققاننان باسقا قانداي ماماندىق بولادى؟ قولىنىڭ ءىس بىلەتىنى جاقسى، ايتەۋىر. قويلى اۋىلدىڭ بار بالاسىنا، ايەل-ەركەگىنە كيىم تىگىپ، ەرمەك قىلادى.
— ايەل ءۇشىن ماماندىقتىڭ كوكەسى سول عوي.
— كوكەسى كوكە-اۋ! ءبىراق جىراق ءجۇرىس شارشاتىپ تا جىبەرەدى ەكەن. «فەرمادان باسقا ساعان جۇمىس جوق پا، بالالار دا ەسەيىپ قالدى» دەپ ماعان كەيدە قىڭقىلداپ، كەيدە اشۋعا دا باسىپ جىبەرەدى.
— و، كەرىمبالا، كەرىمبالا ەدى عوي، — دەدى بۇدان كەيىن قاسەكەڭ داۋسىن سوزىڭقىراپ. ار جاعى سوناۋ ءبىر جىلداردىڭ جىقپىل-جىقپىلىنا كىرىپ كەتكەن سياقتى. وتاربەكتىڭ قوسىمشا سۇراعىن كۇتپەي-اق قاسەكەڭ جاستىق شاقتىڭ جارقىن ءبىر بەتىن اشقىسى كەلدى.
...اسكەردەن كەلگەن بەتىم. تۋرا جيىرما ۇشكە تولعام. ەكى يىقتى جۇلىپ جەپ، ەندى ايەل الۋ پروبلەماسى تۋدى. لەيتەنانت شەنى ول كەزدە بۇل قىرىڭا گەنەرالداي. ساپ-سارالا بوپ كوشەگە شىعا كەلگەنىندە، قىزدارىڭ سۇقتانىپ-اق قالادى. وندا مىنا «قوڭىربەل» جىلقى زاۆودى. شىركىن-اي، اناۋ جوتالار وڭشەڭ سايگۇلىككە سىڭسىپ جاتۋشى ەدى. مەنىڭشە، ورىسكە جىلقىدان ارتىق ءسان بەرەتىن تۇلىك جوق. اسكەرگە نەبىر اققۋ مويىن ادەمى تۇلپارلار الىنىپتى-اۋ. سوعىستان كەيىن سەمەن ميحايلوۆيچ بۋدەننىيدىڭ ءوزى وسىندا ەكى رەت كەلىپ كەتتى. سول كىسىگە قىمىز ۇسىنعان سول اناۋ كەرىمبالا جەڭگەڭ. ءجۇز دەسەم ارتىق بولار، وتىز كەلىنشەكتىڭ ىشىنەن تانداپ اپاردى.
— قويشى، الدىمەن قالاي تانىسقانىمدى ايتايىن. — قاسەكەڭ بۇرىنعىدان دا جايدارىلانىپ، اڭگىمەنى اجارلاي تۇسكىسى كەلىپ ەدى، ەتە قالدى.
— اللو، اللو! تىڭداپ تۇرعان — ءادىلجانوۆ. پريەم.
— قاي جەردە جۇرسىڭدەر دەيسىز بە؟ بوراننان ءجوندى ەستىلمەيدى. بوراننان.
— شاماسى تالدىقورعانعا تاياپ قالدىق.
— بوران... تالدىقورعان. قايداعى بوران؟ مانا ءبىز شىققاندا كۇن اشىق ەدى عوي.
قاتالبايەۆتىڭ داۋسى قاتتى، ءارى ۇزدىك-ۇزدىك شىقتى.
ماشينانىڭ ىشىندەگى ايقاي-شۋدان اق قوزى ويانىپ كەتتى مە، ارت جاقتان تىپىر ەستىلدى.
— سەندەردە ەس بار ما؟ بوران بولسا، ادام جالعىز ماشينامەن شىعا ما ەكەن؟ ءبىر جەردە تۇرىپ نەمەسە توڭكەرىلىپ قالساڭدار قايتەسىڭدەر؟
وتاربەك ەستىلۋى تىم ءالسىز بولعان سوڭ، شوفەرگە توقتا دەپ بەلگى بەردى. مۇمكىن سوندا دۇرىس ەستىلەر.
الگىدەن گورى دۇرىس، داۋىس تالىپ جەتكەنىمەن ەستىلۋى ايقىن.
— شىمىر قاتالبايەۆيچ! الاڭداماڭىز. ايتقان ۋاقىتتا جەتەمىز. مىناۋ بوران، مۇمكىن، تالدىقورعاننان ارى باسەڭسىر. پريەم.
— تالدىقورعاننان زاپاس ماشينا ۇيىمداستىرسا قايتەدى؟ قوزى قايدا، قوزى؟
— قوزى جاقسى، اكەلە جاتقانىمىز سول عوي، شىمىر قاتالبايەۆيچ! وراۋلى جاتىر. پريەم.
— وراۋلى جاتىر؟ تۇنشىعىپ قالسا قايتەسىڭدەر؟ بار ما ءوزى؟ كوپ كەشىكپەي الماتىدان تەلەفون سوعام. ساعات نەشە؟ پريەم.
— ساعات كەشكى توعىزدان اسىپ بارادى. — قاسىمعا بورانداعى ءونىمسىز ميتىڭ جۇرىستەن بە، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالعانداي كورىنىپ ەدى.
— وتاربەك ءادىلجانوۆيچ، باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ. ۆسە!
— قاسەكە، ايتتى-ايتپادى، قوزىڭىزدىڭ جاعدايى قانداي؟
قاسىم قولىن سالىپ جىبەرىپ، ءبۇيىرىن، تۇمسىعىن سيپادى.
جاس سابيدەي تومپيىپ جاتقانىن سەزدى. مىناۋ ادامداردىڭ بۇل ءۇشىن ءبىرىنىڭ-بىرى كەڭىردەگىنەن الىپ جاتقانىندا شارۋاسى جوق. ەسەبى تۇگەل.
ماشينانىڭ ارەڭ قوزعالعانىنا قاراعاندا، جول ءبىراز بىتەلگەن سياقتى.
— مۇندايدا سابىرلى بولعان جاقسى-اۋ. جاۋاپتى جالعىز ءوزى دە، قالعانىمىز تۇگەل دۋراك بولعانىمىز با؟
قاسەكەڭ قاتقىلداۋ سويلەپ، ورنىنان قوزعالاقتاپ كەتتى.
— «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەسىن» دەيدى قازاق. ءبىرىنشىنىڭ اتى ءبىرىنشى عوي، اقساقال.
— قوزىڭىز امان بولسا، الگى كەرىمبالانىڭ اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەرىڭىزشى. — وتاربەك ونى ادەمى ارناعا قايتا سالعىسى كەلدى.
— ءاي، سورلى كەرىمبالا-اي، ساعان كولدەنەڭ بىردەڭە كەزدەسەدى دە تۇرادى.
— جەڭگەمىزدى سورلى دەمەڭىز، اقساقال.
— سودان نە دەيسىز، زاۆودتا ءبىر ۇلكەن توي بولدى. Aت شاۋىپ، بالۋان كۇرەستى. نەسىن ايتاسىز، سوعىستان ەڭسەسى ءتۇسىپ، تيتىقتاعان حالىقتى ءبىر سەرپىلتكەن كۇن بولدى. ەڭ سوڭىندا قىز قۋۋ باستالدى. ورتاعا سۇلىكتەي قاراعا مىنگەن ءبىر قىز شىقتى. ەكى بۇرىمى توقپاقتاي، اتتىڭ باۋىرىنا دەيىن سالبىراعان. اققۇبانىڭ ءوڭدىسى. اتى دا، بۇرىمى دا، كوزى دە قارا، ءوزى اپپاق. مۇنداي دا ۇيلەسۋ بولادى ەكەن. اق پەن قارانىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جاراستىعى كەلەدى كوز الدىڭا. مەنى قۋۋعا جارايتىن قايسىسىڭ بارسىڭ دەگەندەي، كوزىن توڭكەرە تاستاپ، قامشىسىن سۇلۋ مىقىنىنا ءسال تىرەي، كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇردى. ايتارى جوق، تۋرا سالعان سۋرەت ەندى. مىنگەن اتى — مەنىڭ اتىم، ۇستىندەگى قىزى مەنىڭ جارىم بولسىن دەيتىندەي-اق. جىگىت بولساڭ، باعىندى سىناپ قال.
تەبىنىپ ورتاعا شىققانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم. تورتوبەلىم دە ءوزىمدى ۇققانداي، ويناق سالا قىر كورسەتتى. اۋىل اراسىندا «قاسىم سال» دەگەن اتىم بار. اسكەردەن كەلگەلى ءجيى بولعان ويىن-تويدىڭ وزىمشە كوركى بولىپ جۇرگەم. ءتورت جىل بويى قان كورىپ، ساعىنا شىرقاعاندىقتان با، اندەرىم اجەپتاۋىر شىعىپ ءجۇردى. جينالعان جۇرت قىزدى قايدام، مەنى تاني كەتتى. ءبارى ءدۇر ەتە قالدى. قاسىنا كەلگەن مەنى كورىسىمەن، قىز ۇزىن قوس بۇرىمىن جىيدى دا، باسىنا بورىكشەلەپ ورادى. سىرتىنان قىزىل جىبەك ورامالمەن بايلادى.
كوزىن ماعان قاراي ءبىر توڭكەرىپ تاستادى دا، كومبەگە بۇرىلدى. قىز قۋۋدىڭ قالاي بولاتىنىن كورىپ ءجۇرسىڭ عوي. ەجىكتەپ ءبارىن ايتىپ جاتپايىن. قىسقاسى، شۋ دەگەننەن-اق سۇلىكقارا شاڭىن كورسەتپەي كەتتى. ونىمەن شاپقان مۇنداعى ءتاۋىر جىلقىشىنىڭ قىزى ەكەنىن سورلى باسىم قايدان ءبىلسىن. ونىڭ قاسىندا ەسەكپەن شاپقانداي بولدىم دا قالدىم.
ەندى مەن قاشام، قىز قۋادى. قاسىما جاقىنداي كەلدى دە:
— اسكەردەن كەلگەن ازامات ەكەنسىز. سۇلىكقارا ءسىزدى قويمايدى. اتىڭىزدىڭ ادىمىن كورىپ تۇرمىن. ارىراقتان قاشىڭىز، مەن ىركە تۇرايىن، — دەپ نازدانا كۇلىمسىرەدى.
بايقايمىن، ات قۇلاعىندا وينايتىن ونەرىن مىقتاپ ءبىر كورسەتۋگە بەل بۋىپ شىققان قىز. وقتاۋداي جاراعان اتىنا دا، ءازىنىڭ كەلىستى سىمباتىنا دا ءدۇيىم جۇرتتى ءبىر سۇقتاندىرماقشى.
— جوق، بيكەش، مۇسىركەمەي-اق قويىڭىز. كەزەگىڭىزدى الىڭىز.
قۇلاق تۇندىرار قيقۋدىڭ استىندا ەكىنشى جاقتان زىمىراپ بەردىك. سۇلىكقارا اتتاتقان جوق، جونىمدى توسا بەردىم. ءبىراق قامشى ءالسىز تيەدى. قۇلاشتاپ كەپ كوتەرەدى، قولى باتپايدى. بۇل نامىسىما ودان ءارى ءتيدى. جۇرت ءماز بولىپ، دىردۋعا باسىپ جاتىر. ءبىر ۋاقىتتا:
— جىگىت جەتكەندە سۇيەدى، قىز جەتكەندە نەگە سۇيمەسكە؟ قىز ءۇشىن دە ۇرعاننان سۇيگەن جاقسى شىعار، بۇل ويىننىڭ تارتىبىنە مەن ءسويتىپ وزگەرىس ەنگىزەيىن، قارسىلىعىڭىز بولماسا، — دەدى دە، اتىنىڭ جاقسىلىعىنان ەركىن كەلە جاتقان نەمە اۋزىمنان ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ السىن. جۇپ-جۇمساق ەرنى ەرنىمە تيگەندە، تۇلا بويىم دۋ ەتىپ، ونسىز دا نامىستان ورتەنىپ كەلە جاتقان وزەگىمە شوق ءتۇستى دە كەتتى. قايتادان قامشىسىن كوتەرىپ، ۇستى-ۇستىنە ۇرىپ جاتقانداي بولادى، ءبىراق قولى باتپايدى. مىنە، كەرىمبالا جەڭگەڭمەن تاعدىر سولاي تابىستىرعان.
كەيىن بايقادىم، جىلقىشىنىڭ قىزىندا تەگى سونداي وجەت مىنەزدەر بولادى ەكەن. سول وجەتتىگى ەمەس پە، «كولباستاۋ» كولحوزىندا باسقارما بوپ دۇرىلدەپ تۇرعانىمدا، ءبىر كۇنى كەلدى دە:
— سەن تاستا بۇل جۇمىستى، ديپلوم ال، — دەدى، — بالا-شاعا، كەمپىر-شالدى ءوزىم-اق باعا تۇرام، ءبىر جىلعا قوياننىڭ تەرىسى دە شىدايدى دەمەكشى، وقۋىڭدى بىتىرگەنشە بىردەڭە ەتىپ شىدارمىن. ەرتەڭدى ويلايىق. «ايەل ءۇش كۇندىگىن، ەركەك ءۇش جىلدىعىن ويلاۋى كەرەك» دەيدى عوي، سول ءۇش جىلدىقتى مەن ويلاپ تۇرمىن. بايقايمىن، مىنەزىڭ بولسا تىك، ديپلومىڭ بولسا جوق. ەرتەڭ بىرەۋ ارتىڭنان ءبىر تەۋىپ ايداپ شىعار. ءبىلىمىڭ بولسا — تىرەگىڭ بولادى، بار وقى، — دەدى.
سودان زووۆەتتى بىتىرەيىن. بىرلىك كولحوزىندا ديپلومدى باسقارما بولىپ، كەرىمبالانىڭ دا كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ جۇرگەنىندە وقىس وقيعا بولدى...
ءجۇرىپ كەلە جاتقان ماشينا توقتاي قالدى. الدىنان قاراڭداعان ەكەۋ كورىندى. گاي-دىڭ ادامدارى، قاستارىندا ماشيناسى.
— الماتىعا قوزى الىپ كەلە جاتقان سىزدەر مە؟ — دەدى ەسىكتى اشىپ.
— ءيا، ءبىز!
— وبلىستىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنەن تاپسىرما الدىق. ىلەگە دەيىن قاستارىڭىزدا بولامىز.
وتاربەك قاتتى قۋانىپ كەتتى. ونىسىن جاسىرا الماي:
— راقمەت، جىگىتتەر. مىنا بوران بىزگە قاي جەرگە دەيىن ىلەسەدى؟ — دەدى.
— ونى بوراننان سۇراڭىز. — قۋاقىلاۋ بىرەۋى وسىلاي دەپ كۇلدى. — سارىوزەكتەن ارى بولماسا قالا قويماس.
قوزىسىن ايمالاپ جايعاستىرىپ جۇرگەن قاسىم وز-وزىنەن بىردەڭە دەپ كۇبىرلەيدى.
— اينالايىن، قوشاقانىم. سەنىڭ ارقاڭدا گاي-مەن جۇرەتىن حالگە جەتتىم-اۋ!
گاي الدىندا، بۇلار سوڭىندا، ەندى قوزعالا بەرگەندە زىڭ ەتە قالدى. تاعى راسيا:
— تىڭداپ تۇرعان — ءادىلجانوۆ. پريەم.
— قاي جەرگە كەلدىڭدەر؟ مەن قاتالبايەۆ قوي.
— تالدىقورعانعا كىرەبەرىستە.
— ەي، تاسباقامىسىڭدار، نەگە ونبەيدى جۇرىستەرىڭ؟ گاي شىقتى ما الدارىڭنان؟
— شىقتى، شىقتى. راقمەت، شىمىر قاتالبايەۆيچ! گاي شىقتى دەگەن سوڭ، كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى مە، قاتالبايەۆ ماناعىداي اسا تاقىمدامادى.
— تەزدەتىڭدەر، وتىرمىز عوي سەندەردى كۇتىپ كوگەرىپ.
وتاربەك ترۋبكانى قويا بەرگەندە، تاعى دا اپپارات زىڭ ەتە قالدى. ەندى عانا قوزعالا بەرگەن ماشيناعا ءادىلجانوۆ توقتا دەدى.
— تىڭداپ تۇرعان ءادىلجانوۆ.
— سلۋشاي، ءادىلجانوۆ، سەنىڭ تاعدىرىڭ سول قوزىنىڭ جەتۋ-جەتپەۋىنە بايلانىستى. نەگە قىبىرلاپ كەلەسىڭدەر؟ — داۋىس وكتەم شىقتى.
— بۇل كىم ەكەن؟ — قالاي بولعاندا ۇلكەندەردىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى دە وتاربەك «ەكى» العان ايىپتى بالاداي قورقاقتاي سويلەدى.
— مەن — ستۋجيەۆپىن! مىنا تۇرعان جەردەن اياقتارىڭا جەم ءتۇسىپ، جەتە الماي قويدىڭدار عوي. وبلىستىڭ نامىسى دەگەن نە ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە، قايدان تاپقان مۇنداي جانداردى قاتالبايەۆ؟ ساعات تاڭعى التىدا ىلەگە جەتپەسەڭ، بىزگە وكپەلەمە!
وبلىستار قوسىلىپ، الىس-بەرىس بولعاندا ستۋجيەۆتىڭ ءبىر ۇلكەن جيىندا سويلەگەنىن وتاربەكتىڭ تىڭداعانى بار. ىعىتىپ-ىعىتىپ الىپ، سۇعىپ-سۇعىپ جىبەرەتىن اششى ءتىلدى كىسى ەكەن. «باستىقتارعا ءبارى جاراسادى» دەگەندەي، ول كۇنگى داۋىلداي سوققان ەكپىنىنە اسا ءمان بەرمەگەن-دى. قايتا كەيىن ءوزى دە اۋدانداعى بىر-ەكى جيىندا «ستۋجيەۆشىلەپ» سويلەۋگە تىرىسىپ باققان. ءبىراق ارتىنان وزىنەن ءوزى ۇيالىپ، كوپكە دەيىن ءبىرتۇرلى بوپ جۇرگەن. ءرولدى شىعارا الماعان اكتەردەي مۇڭدى بولىپ قالعان-دى. ادۋىندىقتى دا تابيعات ءوزى انا سۇتىمەن بەرەتىن شىعار. جاڭاعى ايتقان سوزدەرى مۇنىڭ تاعدىرىنا الدىن الا شىعارىلعان ۇكىمدەي بوپ كەتتى مە، نەمەنە ءوزى؟
ءبارىن ەستىپ تۇرعان قاسىم وتاربەكتى اياپ كەتتى. ءبىر بالعا ازداي، ەكى بالعانىڭ استىنا تۇسكەن جوق پا. ءاي، وسى فەرمامنىڭ ءوزى دۇرىس-اۋ دەيمىن. مىناۋ اق قوزىنىڭ كەلە جاتقانىن ءتىپتى وبليسپولكوم پرەدسەداتەلى دە بىلگەنى مە؟ قوشاقانىم ەكەۋمىز ءتىپتى سۇمدىق بولدىق قوي.
اپپارات تاعى زىڭ ەتە قالدى. ءادىلجانوۆتىڭ جۇرەگى تاعى زۋ ەتە ءتۇستى.
— وتاربەك، وتاربەك! مەن — قاپالمىن. جاۋاپ بەر. پريەم. — اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ەكەنىن داۋسىنان تانىدى.
— تىڭداپ تۇرمىن. تىڭداپ تۇرمىن. ءجۇرىپ كەلەمىز. مۇقىرىنىڭ تاۋىنان استىق. قوزى امان. ءبارىمىز دە امانبىز. پريەم.
— ۇقتىم. ۇقتىم. جازىپ ال. قاتالبايەۆتىڭ جاساعان گرافيگى. سەندەردى ناشار ەستىلەدى دەيدى. تۇنگى بىردە — اينابۇلاق، ەكىدە — سارىوزەك، تورتتە — ىلە. ءتۇسىندىڭ بە؟ پريەم.
— بۇل گرافيكتى بوران تىڭداي ما؟ مانا ساعات تاڭعى التىدا ىلەگە قايتسەڭدەر دە، جەتىڭدەر دەپ ەدى عوي. ەكى ساعاتتى قىسقارتقانى قالاي؟ پريەم.
— جاعداي وزگەردى دەيدى، ءولسىن-تىرىلسىن، جەتسىن دەيدى. مەن مىندەتىمنەن قۇتىلدىم. جەتكىزدىم ساعان. ۆسە.
«گرافيكتىڭ بۇدان دا قىسقارماسىن قۇدايدان تىلە. ەندىگى ءبىر «زىڭ» ءتورت ساعاتىڭا زار عىپ جۇرمەسىن». ءۇش بىردەي قىسپاققا تۇسكەن وتاربەكتى اياسا دا، قاسىم كومەيىنە كەلىپ قالعان بۇل سوزدەردى ىركە المادى. شوفەر جىگىتتىڭ جەلكەسىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ دا اشۋعا تىعىلىپ، تىرسىلداپ كەلە جاتقانىن اڭعارتتى.
اپپارات تاعى زىڭ ەتتى.
— انە، ايتتىم عوي، — دەدى قاسىم. وتاربەك ترۋبكانى جۇلىڭقىراي كەتەردى.
— تىڭداپ تۇرمىن. ءادىلجانوۆ. پريەم.
— مەن — قاپال، مەن — قاپال. قاي جەردەسىڭدەر؟ قوزىنىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟ پريەم.
— مۇقىرىدان قۇلاپ بارا جاتىرمىز. قوزى امان. قوزى امان.
پريەم.
— گرافيككە ساي ەمەس قوي. نە دەپ جاۋاپ بەرەم. پريەم. — وتاربەكتىڭ شىدامى بىتكەن سياقتى.
— گرافيكتى بوران تىڭدامايدى دە. بوران، بوران. جول اۋىرلاپ بارادى. ۆسە.
— ۇلكەن باستىقتاردىڭ ۇرىسقانىنان كىشكەنە باستىقتاردىڭ تىقىراقتاعانى جامان بولادى. التى ساعاتتى ءتورت ساعاتقا ءتۇسىرىپ، مىڭ توننا استىق قۇي دەسە، ونى مىڭ جارىم تونناعا جەتكىزدىرەتىن سولار، — دەپ كۇلدى قاسىم. اپپارات «زىڭ» ەتكەن سايىن بۇل دا قوزىعا قاراي تاپ بەرەدى. ول بايعۇستا دا مازا جوق، مىناۋ پەندەلەر ءتۇنى بويى شۋلاپ، جىبىرلاتىپ ەسىن شىعاردى.
— انانى قارا، گاي-دىڭ ءوزى وتىرىپ قالدى، — دەدى شوفەر جىگىت.
— كۇلمە، «بۇقاعا تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋار» دەگەن. مىنا قۇدايدىڭ كۇنى سەنى دە سىناپ باعار بۇل جولى.
تروسپەن گاي-دى سۇيرەپ شىعىپ، ءجۇز مەتر جۇرگەن سوڭ، بۇلاردىڭ ءوزى وتىردى.
— ال مىناۋ قاي باستىقتىڭ بۇيرىعى؟ — دەدى وتاربەك قاسىمعا قاراپ.
— بۇل — تابيعات دەگەن ەڭ ءداۋ باستىقتىڭ بۇيرىعى. «جازمىشتان وزمىش بولما» دەپ تاتارلار ايتادى ەكەن. توڭكەرىلىپ تۇسپەگەنىمىزگە شۇكىر دە. سيگنال بەر، سيگنال. انالار ارتىنا قاراماۋى مۇمكىن.
— بوران ەستىرتپەسە قايتەم؟ — شوفەر جىگىت بۇل سوزدەردى كۇيگەلەكتەپ ايتتى.
— وندا جارىعىڭدى جىبىرلات. ءبىر ءسوندىر، ءبىر ءوشىر. وزدەرىڭنىڭ ەڭ مىقتى بەلگىلەرىڭ عوي.
قايتىپ اينالىپ كەلىپ، پىر-پىر ەتكەن گاي-دىڭ ماشيناسى مانا وزدەرىنە سالعان تەمىر تروستى ەندى بۇلارعا سالدى. كۇرتىكتەن ءسويتىپ جۇلىپ الىپ شىقتى.
— اپىراي، ەكى ماشينا بوپ شىققانىمىز قانداي جاقسى بولعان.
— جۇرىستەرىڭ ونبەيدى دەپ بىزگە ۇرسىپ جاتىر، — دەدى گاي-دىڭ ءبىر جىگىتى.
— سەندەرگە دە تىنىم جوق پا؟
— راسيامىز بار عوي. قايدان تىنىم بولسىن؟
— ال تۇرمايىق، جىگىتتەر، تارتىڭدار!
كوڭىلگە بولماسا، مىناۋ ءۇش جاقتى زىڭ-زىڭ، بىرەۋ ارتىنان، ەكەۋى الدىنان وتاربەكتى شارشاتىپ-اق تاستاپتى. جاڭا توقتاعان جەردە ماشينا جارىعىمەن جۇزىنە كوزى ءتۇسىپ ەدى، جاعى سولىق، كوزى شۇڭىرەك كورىندى. گالستۋگى دە ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتىپتى. ماشيناعا وتىرىسىمەن ونى قامالاعان وي قايتا ۋىسىنا العانداي بولدى، سونى سەيىلتكىسى كەلدى مە:
— وتەكە، ءبىز وسى كەرىمبالانى ۇمىتىپ كەتتىك-اۋ! — دەدى قاسىم.
— راس، راس، قاسەكە، مىناۋ زىڭ-زىڭ ەتكەن پالەنى قايدام ورناتقامىز؟ بوران ەمەس، جۇرگىزبەي بوگەت جاساپ كەلە جاتقان وسى ەمەس پە؟ ايتىلدى، بولدى، ورىندايمىز عوي. بىرىنەن سوڭ ءبىرى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى. جاۋاپكەرشىلىك دەگەن بىزدە دە بار شىعار.
ە، وتەكە، كورەشەگىن ءالى الدىندا. شىدامدى ەكەنسىڭ، قايتا سەنىڭ ورنىندا بولسام، ەڭ بولماسا راييسپولكومدى مەن مانا بوقتاپ جىبەرەم. اق قوزى اكەلەر ابىرويدان كىم شەت ءى العىسى كەلەدى. كورىپ تۇر وسىدان، ەگەر ءبارى ويداعىداي بولسا، ءسىز بەن ءبىز ەرتەڭ دالادا قالامىز. قوزىنى جەتكىزگەن اناۋ قاتالبايەۆ، اناۋ ستۋشيەۆ بولىپ شىعادى. راييسپولكوم پرەدسەداتەلى دە نەگە جانتالاسىپ جاتىر؟ جاقسى اتانۋ كەرەك. بارا-بارا وسى ءبىر ادەت جازىلماس دەرت بوپ كەتە مە دەپ قورقام.
— اق قوزى جەتپەي قالسا شە؟
— وندا مىنا سەنىمەن مەن كىنالى بولىپ شىعامىز. مەن ايتقام. مەن بارلىق جاعدايدى جاساعام. مەن نۇسقاۋدى تۇپ-تۇگەل جەتكىزگەم. اڭگىمە وسىلاي بوپ كەتەدى. جاۋاپسىز، اۋدان نامىسىن، وبلىس نامىسىن ويلامايتىن بىتەۋ ءبىز بوپ شىعامىز. بوراندا، مىناۋ كۇن رايىندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولمايدى.
— مانا ءبىر ماعان قانداي وي كەلدى دەيسىڭ عوي. شىركىن-اي، مىنا «زىڭىلداق» اناۋ جىلدارى بايبالا اداسقاندا بولار ما ەدى.
وندا ونى ەكى جارىم اي جوعالتىپ، ولدىگە سانامايمىز عوي. اقىرى سول اداسۋ جەتتى ەمەس پە تۇبىنە. جارتى جىلدان سوڭ باۋىرىم دا باۋىرىم» دەپ دوڭبەكشي بەردى. دارىگەرلەر دە ەشتەڭە جاساي المادى. بۇيرەك، باۋىر قاتار قابىنعان دەپ تاپتى. قابىنباي قايتسىن، جىلى توسەكسىز، ىستىق اسسىز سونشاما جۇرگەن سوڭ. ادام تەمىر ەمەس قوي.
ءالى ەسىمدە، يۆان ۆاسيليەۆيچ، سوۆحوز ديرەكتورى زاحارچەنكونى ايتام، ءقابىر باسىندا قاتتى تەبىرەنىپ سويلەدى. قايتىس بولعان سوڭ، جۇرت قوشتاسسىن دەپ تابىتىن سوۆحوزدىڭ مادەنيەت سارايىنا اكەپ قويدىق. ونىڭ دا ينيسياتورى — يۆان ۆاسيليەۆيچ. بۇعان دەيىن ولىكتى بۇلاي جونەلتۋ ءبىزدىڭ اۋىلدا بولماعان. سوسىن ءقابىر باسىندا ميتينگ ۇيىمداستىردىق. قۇلاعىمدا ءالى ءجۇر، سوندا زاحارچەنكو بىلاي دەدى:
— بەس جىلدىڭ ىشىندە سەن جاقسى قاسيەتتەرىڭمەن، ەڭ الدىمەن ەڭبەككە ادالدىعىڭمەن ءبارىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدى باۋراپ الدىڭ. ەڭبەككە ادالدىعىڭ — وتانعا ادالدىعىڭ. كوپ پروبلەماسى بار مىناۋ قوي شارۋاشىلىعى ءۇشىن، ياعني سوۆحوزىڭ ءۇشىن ءالى كەرەك ەدىڭ. سەنىڭ بورىشقا دەگەن ادالدىڭنان جاستارعا ارنايى جازعان تابيعي وقۋلىقتى كورگەندەي بولۋشى ەدىك. سول كىتاپتى سالاقتىعىمىزدان ءوزىمىز جوعالتىپ وتىرمىز. كەشىر، بايبالا، سەن تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشىنىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ دارمەنسىزدىگىمىزدىڭ قۇربانى بولدىڭ. باقىل بول، قايران قارت، قايسار ەمەن! سەنىڭ قايسارلىق ءنارىڭدى اسىلحانداي بۇتاقتارىڭا بەرسىن.
اناۋ اۋىل سىرتىنداعى كۇمبەزدەلە سالىنعان ادەمى زيرات — سول بايبالانىكى. سول جوتانى جۇرت ءقازىر بايبالا جوتاسى دەپ اتاپ كەتتى.
قۇرداسپىز عوي، قالجىڭداي بەرەمىز، كەيىن «بايبالانى سولاي جونەلتكەندەگى ساياساتىڭ قانداي ساياسات بولدى؟» دەپ سۇرادىم زاحارچەنكودان. جاقسى، ميتينگى وتكىزدىڭ، ول بۇگىنگى سالت دەيىك. ال كەيىن ۇيىندە مولدالار قۇران وقىدى عوي.
— وندا ەشقانداي دا ساياسات جوق. ەڭبەك ادامىنا دەگەن ادال كوڭىل، شىن پەيىل. مىناۋ ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا تاعىلىم بولسىن دەگەنىمىز. ولىكتى تىرىلەر ءۇشىن قۇرمەتتەۋ كەرەك. ميتينگ اشىپ جاتىرسىڭ با، ءسوز سويلەپ جاتىرسىڭ با، مارقۇمنىڭ قۇلاعىنا ونىڭ ەشقايسىسى دا جەتپەيدى. قازاق ماقالدارىنىڭ ىشىندە ءمانى وتە تەرەڭ ءبىر ماقال بار. «اتاڭا نە كورسەتسەڭ — الدىڭا سول كەلەدى». ءوزىڭ ويلانشى، قازاقسىڭ عوي. ولىككە قۇرمەت كورسەتسەڭ، ەرتەڭ سەنى دە سولاي قۇرمەتتەيدى. ولىكتى قورلاساڭ — سەن دە قورلاناسىڭ، الدىڭنان شىقپاي قويمايدى. ارۋاق اتقىر دەپ قازاقتار نەگە قارعايدى، بۇل — اۋىر قارعىس. بۇل قارعىسقا ولىكتى قورلاعاندار عانا ۇشىرايدى. ال قۇران وقىلدى دەگەنگە كەلسەك، بۇل وتە نازىك ماسەلە، قۇرداسجان. ولاردىڭ قىتايدان كەلگەنىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. ءدىن اسەرى بىزدەگى قازاقتاردان باسىم. تىيىم ساپ كور، نە بولار ەكەن. سەنىڭ جاساعان قۇرمەتىڭنىڭ بارىنە دە قول ءبىر-اق سەرمەلەدى. اناۋ اسىلحاننىڭ جانكەشتى جۇمىس ىستەپ جۇرگەنى دە — سول اكەسىنە دەگەن قۇرمەتكە جاۋاپ. بايبالانىڭ ولىمىنە دەگەن قۇرمەت — بىلە بىلسەڭ، شوپان قاۋىمىنا دەگەن قۇرمەت.
— مەنىڭ زارەمدى الاتىن ءبىر جاي بار، — دەدى يۆان ۆاسيليەۆيچ تاعى دا اعىنان جارىلىپ.
— تۇبەگەيلى ءبىر شارا قولدانباي، مىنا كۇيمەن كەتە بەرسەك، شوپانسىز قالامىز ءالى. ءبىزدىڭ ارتىمىزدى قىتايدان كەلگەن قازاقتار جاپتى، راس پا؟ مەحانيزاتور تابىلادى، اگرونوم، مال دارىگەرى بار، شوپانىڭ بۇلبۇل ۇشار ءالى كوزىمىزدەن. قالايىق، قالامايىق، سوعان كەتىپ بارامىز.
— انەۋكۇنى ءبىر ارىپتەسىمنىڭ اڭگىمەسى ىشەك-سىلەمدى قاتىردى، — دەپ جىميدى ودان سوڭ يۆان ۆاسيليەۆيچ. ءقازىر كلاسىمەن قويعا بارۋ مودا عوي. سونداي ءبىر كلاسس كەلىپتى كولحوزىنا. قويدى ەشكىدەن، سيىردىڭ ەركەك، ۇرعاشىسىن ايىرا المايتىن قالانىڭ كادىمگى سەلكىلدەكتەرىنىڭ ءوزى بولسا كەرەك. مالعا بارۋ جونىندەگى شاقىرۋعا ءۇن قوسقان عوي، تەگى. تاراتىپ-تاراتىپ ءار فەرماعا جىبەرەدى. بىرەۋىنە دەربەس وتار تيەدى. مالمەن كوزى شىققان اككى پرەدسەداتەل بۇلاردان ءقاۋىپ قىلىپ، كوبىرەك باقىلاۋ جاساپ ءجۇرىپتى.
ءبىر كۇنى الگى دەربەس وتارعا كەلسە، تاپا تال تۇستە قوي ازان-قازان قورادا قاماۋلى تۇر دەيدى.
— ەي، مىناۋىڭ نە، نەگە جايمايسىڭ؟
— نەگە جايام، بۇگىن جەكسەنبى عوي. قويلار دا دەمالۋى كەرەك، — دەپتى.
كۇلەرسىڭ بە، جىلارسىڭ با؟ ارينە، دۇرىسى — جىلاعان. مۇنىڭ ارعى توركىنى ۇرانداپ ءجۇرىپ، ۇلاعات كورسەتۋدى ۇمىتقانىمىزدا جاتىر. ال كلاسىمەن قويعا بارسىن. سوندا وز-وزىنەن قوي باعىلىپ كەتە مە؟ ونى ۇيرەتۋشى قايدا، ولاردىڭ بويىنا جەرگە، مالعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى كىم ەگەدى، بۇل تۇستاعى جىلداپ جيناقتالعان ولقىلىقتىڭ ورنىن كىم تولتىرادى؟ ۇران، قۇر دىردۋ ونى تولتىرا المايدى. ۇران قوي باعىپ بەرمەيدى. مىنە، وسىندايدا بايبالالار كەرەك. ونىڭ شىدامدىلىعى، مالعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى كەرەك. «كوڭىلسىزدەن كوتسىز بالا تۋادى» دەمەكشى، ىقىلاسسىزدان ىرگەلى ءىس شىقپايدى. ال بىزگە كەرەگى — ىرگەلىسى. سوندىقتان ەڭ الدىمەن مالساقتىقتى، مالسىز تۇرا المايتىن پسيحولوگيانى ورنىقتىرۋىمىز كەرەك. بۇل وڭاي ما؟ ارينە، وڭاي ەمەس. تاجىريبە مەن ءبىلىم وسىنداي قامقورلىق بار جەردە عانا ۇشتاسادى. ول ۇشتاستىرۋدى كۇر ايعاي ەمەس، قاراكەت قانا جاساي الادى.
ال قاراكەت اتاسى بايبالالار جوق بولسا شە، ولار ومىردەن ەرتە كەتسە شە؟ بايبالانى جەرلەگەندە، مەن سول قانعا سىڭگەن مالشىلىق قاسيەتتى مەزگىلسىز جەرلەپ جاتقانداي بولدىم. وسى كۇنگە دەيىن ول شالدى ويلاسام، وسى ويلار قالاقاي تيگەندەي دۋ ەتكىزەدى.
— مىنە، حوحولىم قالاي-قالاي ارىدان ويلايدى، — دەپ قاسىم ۇزاق اڭگىمەسىن ءبىر قايىردى.
— مەنىڭشە، ايتقاندارىنىڭ ءبارى قيسىندى.
— رەنجىسەڭىز دە ايتايىن، ول قۇرداسىڭىزعا وبلىس «قۇدا» ءتۇسىپ وتىر.
قايتەر ەكەن دەپ، وتاربەك ارتىنا بۇرىلىپ تۇرىپ قاراپ ەدى، قاسىم سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، كوزىن جىپىلىق-جىپىلىق ەتكىزدى.
— مۇنداي ادامداردى جوعارىعا سۇيرەي بەرمەي، ءىستىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن كولحوزدا، سوۆحوزدا ۇستاۋ كەرەك. ال بارسىن، وبلىستىق باستىق بولدى دەيىك. نە بىتىرەدى سوندا؟ جاڭاعى راييسپولكوم قۇساپ، «گرافيك، گرافيك» دەيدى دە وتىرا ما؟ قۇدايىم-اۋ، پوەزد ەمەس، سامولەت ەمەس، ماشينامەن جول جۇرگەنگە گرافيك جاساعاندى كىم كورگەن؟ ونىڭ ۇستىنە، بوران اياق باستىرماسا. كۇلكىڭ كەلەدى-اۋ ءتىپتى كۇلكىڭ. مەن ادام تانىسام، يۆان ۆاسيليەۆيچ ول جاققا بارمايدى. تەلەفونمەن ەمەس، اداممەن جۇمىس ىستەۋگە جارالعان باسشى بوتالاعان تۇيەدەي بالاسىنىڭ قاسىنان كەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل جەردە ءوزى قوجا، ءوزى بي. ول جەردە اشقان اۋىز بەن تۇيىلگەن قاباققا قاراۋى كەرەك. وعان ونىڭ تابيعاتى شىدامايدى. اپىر-اۋ، اركىمنىڭ ورنىن تاۋىپ قويۋ كەرەك قوي.
زاحارچەنكونىڭ تابيعاتىن تايگا تاڭبا باسقانداي ايتىپ بەردى.
— مىنا مىسالعا نازار اۋدار. بولەكتەپ ورۋدىڭ العاش شىققان كەزى. ۇمىتپاسام، 1958 جىل. ەگىن دە جايقالىپ بەردى-اۋ، شىركىن. ساقىلداپ تۇرعان كومباينداردى وراققا ەندى سالا بەرگەنىمىزدە، وبلىستان جارلىق ءتۇستى.
— بارلىق ەگىس بولەكتەپ ورىلسىن. كومباينداردى سوعان قايتا سايلاڭدار.
— ەگىن ءتۇسىپ كەتەدى، ۋاقىتتان ۇتىلامىز عوي، — دەگەندەرگە: يا — پارتبيلەت، يا — بولەكتەپ ورۋ»، — دەلىندى.
ارينە، پارتبيلەتپەن كىم قوشتاسقىسى كەلەدى. باسقا شارۋاشىلىقتىڭ باسشىلارى كومبايندى قايتا بۇزۋعا كىرىسكەندە، يۆان ۆاسيليەۆيچ بۇرىنعىسىنشا تارتا بەردى، ءالى ەسىمدە، «بولەكتەپ ورۋعا قىرىن قاراعانى ءۇشىن» ءبىر سوگىستى سوندا الدى-اۋ دەيمىن. ەكىنشى جايدى دا جىبەردى.
سول-اق ەكەن، ال قارا جاڭبىر جاۋسىن كەلىپ. سول جاۋعاننان مول جاۋىپ، كۇن قاباعىن ەكى جەتى اشپاي، كوز جاسىن سورعالاتتى پا تۇردى. وزگەلەر مىقشىنداپ، ەگىنى كوگەرە باستاعاندا، بۇل مەملەكەتتەن دە قۇتىلىپ، تۇقىمدى دا قۇيىپ، مالعا جەم دە دايىنداپ، اڭىزدا مالدى دا قوڭايتىپ الدى.
— ەگىنىم ورىلماي قالعاننان گورى، ەكى سوگىستى الايىن، — دەيدى ەكەن سوندا.
ولاي ەتكەنى — ءىستىڭ ىعىن بىلەدى. جوعارىدان ايتىلعاننىڭ بارىنە قۇلدىق ۇرۋشى ەمەس، ءوز باسىمەن جۇمىس ىستەپ، ءوز جۇرەگىن، ەل جۇرەگىن تىڭداي ءبىلۋشى. كورسەتكىش دەگەن كەرەمەت ءار گەكتاردان 25 سەنتنەردەن ءونىم، بۇل وڭىردە، ءتالىمى جەردە بولىپ كورمەگەن ءتۇسىم. كىم ۇتتى، ىقتاي بەرگەندەر ۇتتى ما، جوق ءوزىن جەلدىڭ وتىنە ۇستاپ، ەڭ الدىمەن ءىس مۇددەسىن ويلاعاندار ۇتتى ما؟ ارينە، سوڭعىسى. ناعىز باسشى كورىنىپ تۇرعان قىرسىققا كوز جۇمباي جاساي المايدى. ىققاندار مەن بۇققاندار سوندا ماقتاۋ العان جوق، قايتا كەيىن «تابيعي ەرەكشەلىكتى ەسكەرۋگە قابىلەتتەرى جەتپەگەندەر» دەگەن سوققىنىڭ استىندا قالدى. كەيبىرەۋى قىزمەتپەن، كەيبىرەۋى پارتبيلەتپەن قوشتاستى. ال زاحارچەنكو بولسا، «ەستى ادامنىڭ ەسەبى تۇگەل» دەگەندەي-اق، كەز كەلگەن جيىندا ماقتالىپ، تاسى ورگە دومالاي بەردى. ەكى سوگىستى بەرگەندەردىڭ وزدەرى-اق ولارىن قايتىپ الدى. وبلىستا قاي قىزمەتكە الماقشى ەكەن ءوزىن...
اپپارات زىڭ ەتە قالدى.
— مەن — قاتالبايەۆ. قاي جەردە كەلە جاتىرسىڭدار، ەي؟!
وتاربەك بارىنە شىداعانمەن، شىمىر قاتالبايەۆيچتىڭ وسى «ەي» دەگەنىن ءاردايىم تىجىرىنا قابىلدايتىن. بۇل جولى دا سولاي بولدى. ونى داۋىس ىرعاعىنان بايقاتىپ تا الدى.
— ءالى ۇيىقتاماعانسىز با، شىمىر قاتالبايەۆيچ.
— ۇيىقتاتارسىڭدار سەندەر. قاي جەردە ەكەنىڭدى ايتساڭشى اۋەلى.
— سارىوزەكتەن وتتىك. بۇل جەردىڭ قارى ءتىپتى جۇقا ەكەن. بوران دا بىزبەن قوشتاستى. ەندى ءجۇرىس ونەتىن شىعار. ءتورتىڭىزدى بىلمەيمىن، ساعات 5-تە ىلەدە بولامىز. پريەم.
— قۇرتتىڭدار-اۋ، قۇرتتىڭدار-اۋ، تەگى. كىرپىكشەشەن دە شاپشاڭ شىعار سەندەردەن. قوزى قايدا، قوزى! ءىشىن ەزىپ العان جوقسىڭدار ما؟
— نەگە ەزىلەدى، باققانىمىز سول عوي. قاسىم مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. — تيىسەيىن دەسە، سىلتاۋ تابىلا كەتەدى ەكەن-اۋ، ءا. ءىشى ەزىلگەنى قالاي، ماپەلەپ كەلە جاتقانىمىز سول ەمەس پە؟!
— ەي، اناۋ جىرقىلداپ وتىرعانىڭ كىم؟ نەسىنە ءماز بوپ كەلەدى؟
— قاسىم وڭالبايەۆ قوي فەرما مەڭگەرۋشىسى. مال يەسى بولعان سوڭ، بىرگە كەلە جاتىر.
— قايداعى مال يەسى؟ قىستا قوي قوزداتۋدى سول ويلاپ تاۋىپ پا؟ سەن دە سوعادى ەكەنسىڭ. ءاي، كىسى تانىمايسىڭدار-اۋ... وسىنداي جاۋاپتى جۇمىسقا سونداي ادامدى ەرتىپ شىعا ما ەكەن؟ انا زاحارچەنكونىڭ ءوزى نەگە الىپ شىقپاعان؟
— مال جايىن مەنەن جەتىك بىلەدى. قوزىنىڭ قاسىنا وسى كىسىنىڭ وتىرعانى ءجون دەدى. مەن دە قوسىلامىن ول پىكىرگە. جاقسى قاراپ كەلە جاتىر.
— جاقسى قاراپ، جاقسى قاراپ... كورەرمىن جاقسى قاراعانىن. جارايدى، جەتىڭدەرشى وزدەرىڭ...
قاتالبايەۆ ترۋبكانى تاستاي سالعانداي بولدى. وتاربەك قاسىمنان ۇيالعاننان ۇزاق ۇندەمەي وتىرىپ قالدى.
— مەنىڭ كورگەن قۇقايىم ءبىر بۇل ەمەس، وتەكە. ۇيرەندىك قوي جىگەردى قۇم قىلعانعا، قىسىلماڭىز. ادال كوڭىلمەن مىناۋ تاپسىرمانى ادال ورىنداساق بولدى.
— ماناعى كەرىمبالا اڭگىمەسىن جالعاستىرىڭىزشى. الگى وقىس وقيعاڭىز نە سونىمەن؟ راسيا تاعى زىڭ ەتە قالدى.
— مەن — قاپالمىن. مەن — قاپالمىن. قاي جەردەسىڭدەر؟
— قاپ، مىنالار تىنىشتالىپ، ءجۇرىسىمىز ءبىراز ءونىپ قالىپ ەدى، باستالدى ما تاعى، — دەدى قاسىم ءارى كۇلە، ءارى رەنجي.
— مەن شىمىر قاتالبايەۆيچكە دولوجيت ەتۋىم كەرەك. قاي جەردەسىڭدەر؟ زاحارچەنكو دا شىعادى ارتتارىڭنان. پريەم.
— وي، ءبىز الماتىعا جەتىپ قالدىق قوي. زاحارچەنكونى نەگە اۋرە ەتەسىڭدەر؟ ول — بوسقا ءجۇرىس، بوسقا ءجۇرىس. ءبىزدى قۋىپ جەتە المايدى. پريەم.
— بىلمەيمىن، مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن. شىمىر قاتالبايەۆيچ زاحارچەنكونىڭ ءوزى نەگە شىقپاعان دەدى.
— نەگە شىقپاعان دەسە، ول ءقازىر شىقسىن دەگەن ءسوز ەمەس قوي. زاحارچەنكونى اۋرە قىلماڭدار. پريەم.
— مەن ءبىرىنشىنىڭ ايتقانىن ورىندايمىن. عافۋ ەتەرسىز، وتاربەك ءادىلجانوۆيچ، گرافيك قالاي، گرافيك؟ پريەم.
«گرافيكتە باسىڭ قالعىر. گرافيك، گرافيك دەپ تاقىلدايدى عوي. استىق، ءسۇت نەمەسە ەت وتكىزىپ جاتىر ما ەكەن. قاپ، مىنا زاحارچەنكونى بوسقا اۋرە ەتەتىن بولدى-اۋ».
— قام جەمە، وتەكە، — دەدى قاسىم ونىڭ ويىن كىتاپتان وقىپ تۇرعانداي ءدال ۇستىنەن باسىپ. — مەن بىلەتىن زاحارچەنكو بولسا، ول بەرى ەلەس دە شىقپايدى، مىنا دۇربەلەڭنىڭ كەزەكتى ءبىر قىشىماسى ەكەنىن يۆان ۆاسيليەۆيچ جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. ءبىزدىڭ قوزىنى امان-ەسەن جەتكىزەتىنىمىزگە دە سەنىمدى سول.
اۋدانداعىلاردى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن «جارايدى» دەي سالدى. ولاي دەمەسە، تان اتقانشا ۇيقى بەرمەيدى عوي. وسىنداي مىساقايلار جۇمىستى قىرىپ جاتقانداي بولادى. ەلدى قىم-قيعاش اۋرەگە سالىپ قوياتىنىن قايدان ءبىلسىن. ۇيىنە دە ءبارىن جالعىز ءوزى تىندىرعانداي، اھىلاپ-ۇھىلەپ باراتىن شىعار.
كورمەيسىڭ بە، تۇنىمەن كوز ىلمەگەندەي سىڭاي كورسەتىپ وتىرعان جوق پا. وندايعا شەبەر بولادى بۇلار. ورىستىڭ دانا ماقالى تاپ سولارعا ارنالعانداي: «اقىلسىزعا ناماز وقى دەسەڭ، ماندايىن جارادى» دەي مە.
— وسى ماقالدى ءسال-سال رەداكسيالايىن با، قاسەكە!
— كانە، كانە، مىناۋىڭ قىزىق ەكەن.
— جاعىمپازدى جۇمساسا — جانىڭدى شىعارادى.
— حا، حا، عاجاپ. تۋرا بۇگىنگى كۇننىڭ ماقالى. شوفەر ۇشەۋى دە راحاتتانىپ كۇلىپ الدى.
— عافۋ ەتىڭىز. ۇمىتپاي تۇرعاندا جازىپ قويايىن. اۆتورى وتەكەڭ دەپ. — قاسىم ءتوس قالتاسىنا قولىن سالىپ، الدەنەنى ىزدەپ جاتتى.
ماشينانىڭ ءجۇرىسى ەندى تۇزەلدى. تاق-تاق جولمەن زىرلاتىپ ۇرىپ كەلەدى. گاي-دىڭ جىمىڭداعان كوپ شامى كوزىن اۋىرتتى ما، الدە مىنا تۇنگى ءجۇرىس شارشاتتى ما، شوفەر جىگىت بەت-اۋزىن ۋقالاپ-ۋقالاپ قويادى.
قوزىسىن سيپالاپ، اماندىعىن تاعى تەكسەرگەن قاسەكەڭ:
— قۇمالاق تاستاپ، استى سۋلانىپتى، — دەدى. — توقتا قۇرعاتايىق. اق قوزى دا جولدىڭ جاقسارعانىن سەزگەندەي قۋتىڭ قاقتى. ەندى ونىڭ استىنا تون ەمەس، كيىز توسەلدى. جان-جاعى اشىق-تەسىگى جوق پا ەكەن دەپ تاعى قارالدى. بوراننىڭ گۋىلىنەن وتكەنمەن، كوكتەمنىڭ تۇنگى قارا سۋىعى بار عوي. تابيعاتتىڭ مىنەزى دە قىزىق-اۋ. ءبىر وبلىستىڭ جەرىندە بۇلار قىسپەن دە، كوكتەممەن دە ساپارلاس بولدى. قىسەكەڭ ىسقىرعان، ىشقىنعان بورانىمەن قىسپاققا السا، كوكتەم سونىڭ ءبارىن جۋىپ-شايعانداي جۇمسارىپ، قاباعىن اشا باستادى. ادام كوڭىلى دە تابيعاتقا تاۋەلدى عوي. ماناتى قورعاسىنداي جانىشقان سەزىمدەر ەندى شۋاقتانا باستاعان سەكىلدى. جەتەر جەردىڭ جاقىنداپ قالعاندىعىنان با، ايتەۋىر، ءبىر جەڭىلدىك پايدا بولدى.
وتاربەك قايتا-قايتا ۇزىلە بەرگەن اڭگىمەنىڭ جەلىسىن ونان ءارى جالعاستىرعىسى كەلدى.
— سونىمەن، قاسەكە، كەرىمبالاعا ورالايىقشى. كەرىمبالا ەمەس، الگى وقىس وقيعاعا.
— كەرىمبالا دەي بەرسەك، مىناۋىڭ زىڭ ەتە قالۋشى ەدى، قويا تۇرساق قايتەدى.
— جوق، قاسەكە، «نانىم بار، نانىم بار» دەگەنشە جەپ تىنايىق تا.
— ەندەشە، ول وقىس وقيعا دا — ماناعى قاتالبايەۆتىڭ سىرتتان تون پىشكەنى سەكىلدى دۇنيەدەن شىققان نارسە. «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ الا سيىرىنان باستالىپتى» دەمەكشى، اڭگىمە وسى «قوڭىربەلدىڭ» قانداي شارۋاشىلىق بولۋى كەرەك دەگەننەن قاعىندى. وزىمە دە سول كەرەك، وزگە شارۋاشىلىقتا ءجۇرىپ، ونىڭ سويىلىن نەگە سوقتىم دەيمىن وسى كۇنى. ارتىمدى قىسىپ، تىنىش وتىرمادىم با؟
دۇرىلدەپ تۇرعان جىلقى زاۆودىن استىق شارۋاشىلىعىنا اينالدىرماق بولدى. تيتتەيىمنەن سوندا وسكەنمىن، وي-شۇڭقىرىن جاقسى بىلەم، بۇل — تەك مالدىڭ جەرى، وندا دا جىلقىنىكى. قىزىپ كەتتىم، الدىم دا سوقتىم.
— بىزدەن بۇرىنعىلار اقىماق بولماعان. بۇل وڭىرگە جىلقى ءوسىرىپ دۇرىس ىستەگەن. دالانىڭ قۇر كەڭدىگىنە قىزىعىپ، استىقتىڭ استىندا قالامىز دەۋ — بارىپ تۇرعان بىلىمسىزدىك. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اناۋ جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سايگۇلىكتەردى قايدا جىبەرەسىڭدەر؟
— سەن انا ءوز كولحوزىڭنىڭ نامىسىن جىرتىپ ال، «قوڭىربەلدە» نەڭ بار، — دەدى وبلىستان كەلگەن ءداۋ. — سوسىن مەنى ساياساتتى تۇسىنبەيتىن تايىز، ساياسي سوقىر دەپ سويسىن قورىتىندى سوزىندە.
— جىلقى وسىرەتىن جەرگە — جىلقى، قوي وسىرەتىن جەرگە — قوي، استىق سالاتىن جەرگە استىق سالۋ كەرەك دەگەن ساياسي سوقىرلىق پا ەكەن؟ ءسىز ورىنسىز ءارى ارتىق ايتىپ تۇرسىز، ءسوزىڭىزدى قايتىپ الىڭىز. كىمنىڭ سوقىر ەكەنىن ۋاقىت ءالى كورسەتەدى، — دەپ قايتادان ءسوز سۇراپ، مەن دە قاساردىم.
مىنە، سول كۇننەن باستاپ، اتىمنىڭ ەرى موينىنا كەتتى. ەكى ايدان كەيىن «بىرلىك» كولحوزىمەن قوشتاستىم. ءتورت اي جۇمىسسىز وتىردىم. كورەسىنى كەرىمبالادان كوردىم.
— سەنىڭ وسى تىكباقايلىعىڭ تۇبىڭە جەتكەن، ءپاس ۇستا ءوزىڭدى، ءپاس ۇستا، اۋداننىڭ، وبلىستىڭ شەشەتىن ماسەلەسىندە نەڭ بار ەي، سەنىڭ، — دەسىن كەلىپ.
اقىلشىلار كوبەيىپ كەتتى. باياعىدا ءبىر كەدەي جالعىز تۇيەسىن جوعالتقان ەكەن دەيدى. سودان ىزدەمەگەن جەرى، بارماعان اۋىلى قالماپتى. ازىپ-توزىپ، ابدەن شارشاپ ۇيىنە كەلەدى. تۇيەنى تابا الماعانىن سەزگەن ايەلى باسقا ءسوز ايتۋعا باتپاي، «ەل قانداي ەكەن» دەپتى.
— ەل مە، ەل جاقسى. تۇيەسى جوعالماعاننىڭ ءبارى اقىلدى ەكەن. نەگە بايلاپ قويمادىڭ، تۇندە اۋىق-اۋىق قاراپ تۇرمادىڭ با، الدىڭعى ەكى تىزەسىنەن تۇساپ تاستاعانىندا، ەشقايدا كەتپەيتىن ەدى عوي. ايەلىڭە كۇزەتتىرمەدىڭ بە، — دەدى.
سول ايتپاقشى، قىزمەتىندەگىلەردىڭ ءبارى «ولاي سويلەمەدىڭ بە، بىلاي سويلەمەدىڭ بە، جۇقارتىپ ايتۋ كەرەك ەدى عوي، سىننىڭ دا ايتاتىن جەرى بار، ايتپايتىن جەرى بار» دەپ سوقتى. ونىڭ ىشىندە ارىپتەستەرىم دە، قۇرداستارىم دا، تۋىستارىم دا بولدى.
— ول ءۇشىن قاسىمدى اناسىنان قايتا تۋعىزۋ كەرەك، — دەدىم. — شىنىندا سولاي عوي. مەكتەپتە ءادىل بول، شىندىقتى ايت دەپ ۇيرەتتى. اسكەردە ادىلدىك ءۇشىن كۇرەستىك، ادىلەتسىز قاراقشى جاۋدى قاندى ۇياسىندا تالقاندادىق. ينستيتۋتتا دا ۇستازدارىمىزدان ەستىگەن ەكى ءسوزىمىزدىڭ ءبىرى ادىلدىك، شىندىقتى ايتۋ بولاتىن. مەنىڭ قايران قالاتىنىم، قارسى ءسوز ايتقانعا نەگە سونشا قاتالمىز؟ قارسى پىكىردە اقيقاتتىڭ ۇشقىنى بار شىعار دەپ نەگە قارامايمىز؟ «مەن ءوز قاتەمدى قارسىلاسىمنىڭ قاھارلى سىنىنان ىزدەيمىن» دەگەن ەكەن ەرتە زاماندا ءبىر كەمەڭگەر.
قويشى، وسى سۇراقتاردىڭ شەشۋىنە جەتە الماي، تالاي ۇيقىسىز تۇندەر ءوتتى عوي. سوندا ۇققانىم: ادامعا ەڭ اۋىرى كىناسىز جازالى بولعان ەكەن. كوزىمدى باقىرايتىپ تاندى تاڭعا ۇرام. نەبىر مىنەزدى دە كوردىم. بارىنەن دە ەرسىسى ادامنىڭ ساۋىسقانى بولۋ ما دەدىم. كەيبىرەۋلەر كىسى ولتىرگەندەي مەنەن اۋەلى قاشقاقتايتىندى شىعاردى. ونىڭ ىشىندە «پالەنشەكە، تۇگەنشەكە» دەپ كەشە استىڭا كىرىپ كەتە جازداپ جۇرگەندەر دە بار. بۇلاردىڭ ءپىرى كىسىلىك ەمەس، كرەسلو ەكەن عوي دەيمىن ىشىمنەن.
— كوز ىلمەدىڭ-اۋ، — دەيدى سونداي تۇندە كەرىمبالا. سويتسەم، ول بايعۇس تا ءۇيىقتاي الماي جاتادى ەكەن عوي.
سول كۇندەرى جانىما ەڭ قاتتى باتقانى اتامنىڭ — كەرىمبالانىڭ اكەسىنىڭ جىلاعانى بولدى. ول كۇيەۋ بالاسىنىڭ ورنىنان تۇسكەنىنە ەمەس، جىلقىنىڭ جان-جاققا توز-توز بولىپ كەتكەنىنە جىلادى.
— قامبار يەمنەن بەرى ءقادىرى كەتپەگەن مىناۋ تۇلىككە كىمنىڭ قاھارى ءتۇستى ەكەن، ءا؟ — دەدى ءبىر كۇنى. — شاپشاڭ جاۋدى الدىرعان، مىنسەڭ قۇبا جوندى ارتىندا قالدىرعان، تالاي-تالاي باتىرلار جىرىندا سۇيگەن جارمەن عاسىرلار بويى قاتار جىرلانعان قايران جىبەك جالدى قىلقۇيرىعىم-اي. قىمىزىڭ مەن قازىڭا دا زار بولاتىن كۇن تۋىپ كەلە مە، نەمەنە؟! اناۋ جايلاۋعا شىعار جولدى قۋسىرىپ جىرتا باستاعاننان-اق شوشىپ ەم.
وسىلايشا، توگىپ-توگىپ جىبەرگەندە، مەن ورنىمدا تۇرا المادىم.
ەڭ سۇمدىعى، سۇلىكقارا مەن سالكۇرەڭ قايتىپ كەلگەندە بولدى. سۇلىكقارادان حابارىڭىز بار، وتەكە. سالكۇرەڭنىڭ قايدان شىققانىن ايتايىن. مەن قىزىنا قوسىلىسىمەن، قايىن اتام ءبىر كۇرەڭ دونەنگە ەرەكشە ىقىلاستى بولدى. اۋىق-اۋىق جاراتىپ بايگەگە قوستى، قىستا ەپتەپ شاناعا ۇيرەتتى. قورادا بايلاۋلى تۇرعاندا، ادەمىلىگىنە سىرتىنان كەلىپ سۇقتانعانداردى قۋىپ جۇرگەنىن ءوز كوزىممەن سان كوردىم. ارعى اتاسى اسكەرگە الىنعان، وسى وڭىرگە اتى شۋلى كۇرەڭ ايعىر ەكەن. ەسىك پەن توردەي سالالى جىلقىنىڭ تورەسى ەدى دەسەدى، اقىرى اتاقتى ءبىر قولباسشىنىڭ تاقىمىنا ءتيىپتى.
— مىناۋ — سول اسىلدىڭ جۇرناعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى، — دەپ وتىراتىن اتام.
ءبىر كۇنى كەرىمبالا — سۇلىكقاراعا، مەن سالكۇرەڭگە ءمىنىپ كەلە جاتىر ەدىك، قايىن اتام الدىمىزدان شىعىپ، مۇرتىنان كۇلىپ تۇر ەكەن. جۇزىندە اسا ءبىر رياسىز ماقتانىش سەزىم.
— وزدەرىڭ جاراسقانمەن، اتتارىڭ جاراسپاي ءجۇرۋشى ەدى. مىنە، ەندى دۇرىس بولدى. ءپالى، باقىتتى بولىڭدار!
— العاش تانىسقان تويلارىڭدا سەنىڭ استىڭدا وسى سالكۇرەڭ بولعاندا، كەرىمبالاعا جەتكىزبەيتىن ەدىڭ، — دەدى ىلە-شالا كۇلىپ. ول كىسىمەن قالجىڭىمىز ءتىپتى جاراسىپ كەتكەن-دى.
— اكە-اۋ، قىزىڭىز ابدەن قامشىنىڭ استىنا السىن دەپ كۇرەڭدى ادەيى تىعىپ قويعانسىز عوي وندا.
— راس، راس، — دەپ جارىقتىق كەڭك-كەڭك كۇلدى. — تىعۋىن تىققان جوقپىن-اۋ. ول كەزدە بۇل جانۋار جاستاۋ بولدى. سەن وزىمە بالا بولعانىڭنان كەيىن عانا كوزىم ءتۇستى بۇعان. ەكەۋىڭنىڭ اتتارىڭ دا جاراستى بولسىن دەگەنىم عوي.
ال سالكۇرەڭ دەپ قالاي قويعانىمدى بىلەسىڭ بە؟ بىلمەيسىڭ، ارينە. ەسىندە قالسىن، ايتىپ بەرەيىن. وسىنداعى مىقتى ءبىر دومبىراشىنىڭ ۇيىنە بارىپ كۇي تىڭداعانىم بار. كوپ كۇيدىڭ ىشىندە ءبىر كۇي ءىشى-باۋىرىمدى ەلجىرەتىپ جىبەردى. ەن دالا، مۇڭ دالا، ەرسىلى-قارسىلى ەگەسىپ جاتقان ەسكى ءومىر، سونىڭ ىشىنەن ءبىر ءدۇبىر ەستىلدى. كادىمگى ءدۇلدۇلدىڭ ءدۇبىرى، شاپقان سايىن، ەتى قىزعان سايىن ۇدەي تۇسكەن شابىت ءدۇبىرى، شابىتتى شاتتىققا اۋىستىرعان شابىس ءدۇبىرى، اسەم ءدۇبىر، سۇلۋ ءدۇبىر، سىلقىم ءدۇبىر. ەسكى كۇيلەردىڭ ىشىندە نەبىر كەرەمەتى بار عوي. ءبىراق مىناۋ ەشۋاقىتتا ەستىمەگەن كۇيىم. اسەرلەنگەنىم سونشا:
— مىنا كۇيىڭنىڭ اتى نە؟ — دەدىم شىدامسىزدانىپ.
مۇنىڭ اتى سالكۇرەڭ، — دەدى. — ۇناتساڭىز، كەرىمبالاعا ۇيرەتەيىن.
سالكۇرەڭ، سالكۇرەڭ، ءا! ەسىمە ساعان بەيىمدەپ جۇرگەن كۇرەڭىم تۇسە قالسىن. مىنە، سودان ول «سالكۇرەڭ» اتاندى دا كەتتى. ءبىراق كەرىمبالا سول كۇيدى ءالى ۇيرەنگەن جوق-اۋ دەيمىن. ويتكەنى تارتقانىن كورگەن ەمەسپىن. قولى تيمەگەن شىعار، بالالى بولدى. پرەدسەداتەلدىڭ ايەلى بولدى، — دەپ قايىن اتام جىميىپ كۇلدى.
ءۇيىر-ۇيىر جىلقىنى تاراتىپ، زاۆودتىڭ يۋ دا قيۋ بولىپ جاتقان كەزى. اتامنىڭ دا سالى سۋعا كەتكەن. سوندا بايقادىم، ناعىز جىلقىشى الدىنداعى جىلقىسىنان ايىرىلعاندا جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي بولادى ەكەن.
ءسويتىپ جۇرگەن كەزدە ءبىر كۇنى ىڭىردە جىلقىنىڭ زارلى كىسىنەسى ەستىلدى. ارتىنان تاعى بىرەۋى قوڭىراۋلاتىپ الا جونەلدى.
— وي، مىناۋ سۇلىكقارا مەن سالكۇرەڭنىڭ ءۇنى عوي، دەپ اتام دالاعا اتىپ شىقتى. ءبىز دە تۇرا-تۇرا جۇگىردىك.
باستارىن اتامنىڭ ەكى قولتىعىنا تىعىپ جىبەرىپتى. وقىرانادى كەپ، وقىرانادى كەپ جانۋارلار. اتام ساقالىنان التى تارام جاس اعىپ جىلاپ تۇر ەكەن. سول كورىنىس ءبارىمىزدىڭ دە جۇرەگىمىزدى ەزىپ-ەزىپ جىبەردى. كەرىمبالا — سۇلىكقارانىڭ، مەن سالكۇرەڭنىڭ موينىنا اسىلدىق. سەنەسىز بە، جىلقى جىلايدى دەگەندى ەستۋىم بار دا، كورگەنىم جوق ەدى. تاپ سول جولى كوردىم: سۇلىكقارانىڭ دا، سالكۇرەڭنىڭ دە كوزدەرىنەن مونشاق-مونشاق جاس دومالاپ ءتۇستى.
ەرتەڭىنە اتام سوۆحوزعا باردى، اۋدانعا باردى، تاعى ءبىر جەتى سابىلدى، ەڭ بولماعاندا، وسى ەكى جانۋاردى الىپ قالۋعا جان سالدى. ءبىراق ەشتەڭە شىعارا المادى. قايدا بارسا دا، ماڭدايى تاسقا ءتيدى-اۋ دەيمىن. ءبىر كۇنى كەلىپ:
— جىلقىمەن بىرگە مەنىڭ دە ءقادىرىم كەتكەن ەكەن، باياعىدان بەرگى سىڭىرگەن ەڭبەگىم ەكى سايگۇلىكتى سۇراپ الۋعا جاراماعان سوڭ، نە سورىم؟ — دەپ قامشىسىن ورتاسىنان قاق ءبولىپ وتىرا كەتكەنى ءالى كوز الدىمدا.
سول جاتقاننان مول جاتتى. ەشكىممەن سويلەسپەيدى. وزىنەن-وزى كۇبىرلەيدى دە وتىرادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ەلىرمە پايدا بولدى. «قۇر-قۇر، قايت جانۋار، قايت» دەپ دالاعا اتىپ شىعىپ كەتەدى. قولىن كولەگەيلەپ تۇرادى دا، كادىمگى بايگەدەن ات كەلە جاتقانداي، «سۇلىكقارا»، «سالكۇرەڭ» دەپ ايعاي ساپ قىشقىرادى.
ساۋ كەزىندە ايتقان ءبىر ءسوزى ەسىمدە ەدى:
— قازاقتار بۇرىن ات كەلە جاتقاندا رۋىنىڭ اتىن ايتىپ ۇران سالاتىن. ءقازىر رۋ جوق قوي. ەندى كولحوزدىڭ، ءيا سوۆحوزدىڭ اتىن ايتىپ ايعايلاۋ كەرەك شىعار. جوق، مەنىڭشە، سول كەلە جاتقان اتتىڭ اتىن اتاپ ايعايلاعان ءجون. ەڭبەك سول اتتىكى عوي. جانۋاردىڭ حالىق ەڭ بولماسا اتىن ءبىلسىن.
ءوزى كەيىنگى تويلاردا سولاي ەتىپ تە ءجۇردى. ادەتتە، مەيلىنشە بايسالدى، سابىرلى ادام بايگەدەن ات كەلە جاتقاندا بالا سياقتى بولىپ، ءوزىن دە، ساپسيعان ساقالىن دا ۇمىتىپ كەتەتىن. ەندى، مىنە، توي جوق، بايگە جوق جەردە اياۋلى اتتارىنىڭ اتىن اتاپ قىشقىراتىندى شىعاردى. الدىنداعى جىلقىسىنان ايىرىلعانى وعان مۇڭ بولسا، ول كىسىنىڭ مىناداي كولدەنەڭ كەسەلگە شالدىققانى بىزگە مۇڭ بولدى.
كەرىمبالا ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي سوققىعا جىعىلدى. ونىڭ ءبىرى — مەنىڭ ورنىمنان الىنعانىم، ەكىنشىسى — اكەسىنىڭ اۋرۋعا شالدىققانى. بىلاي قاراساڭ، بۇل ەكى قىرسىق بىر-بىرىمەن بايلانىستى سەكىلدى. ويلانباي ءىس قىلعان الدەبىر اپەرباقاننىڭ الەك-شالەگى. «حان اقىماق بولسا، قاسىرەتىن حالىق تارتادى» دەگەن ەكەن بۇرىنعىلار.
ءبارى قۇرىسىن، قىزمەتى دە قۇرىسىن، اتام جازىلسا ەكەن دەپ ءجۇردىم مەن. ءوز اكەمنەن دە جاقسى كورىپ كەتىپ ەم ول كىسىنى. ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلار، ديپلومىم بار، قارتايىپ جانە تۇرعام جوق، ءبىر مەيىرلى جۇرەكتىڭ كوز قىرى تۇسەر دەگەن ۇلكەن ۇمىتپەن جۇرە بەردىم. مەيىر قايدا، ونىڭ اۋىلى قاشىقتاي بەردى، قاشىقتاي بەردى. قايدا بارسام دا، ارتىما بايلانعان ءبىر شوق:
— وي، ول ءبىر قيقار، بىلگىشسىنىپ باسىندى قاتىرادى.
وسى «اتاق» قايدا بارسام دا، الدىمنان شىعادى. ءارى ونى بەتىمە باسىپ جاتقان ەشكىم جوق، سۇلىق تىڭدايدى دا، «كورەرمىز، ويلاسايىق» دەپ شىعارىپ سالادى. سول «كورەرمىزدەن» كورەشەكتى كوردىم. كەي جەردە تاعاتىڭ تاۋسىلىپ داۋسىڭ دا شىعىپ كەتەدى.
— بۇل ءسوزبۇيدالارىڭ بىتە مە، جوق پا؟ قىلمىسىم بولسا، ونى ايتىڭدار. ايتپەسە كوممۋنيستى ساندالتىپ قويۋعا قانداي حاقىلارىڭ بار، كەشە قان مايداندا بولدىم، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستىم، — دەيمىن.
ىشتەرىنەن مۇنىڭ «داۋكەس» ەكەنى راس ەكەن دەيتىن بولسا كەرەك، كوزدەرى بادىرايىپ بەتىمە قارايدى، قارايدى دا ۇندەمەي، كەيبىرەۋى ەرنىنىڭ ۇشىن جىبىرلاتىپ شىعارىپ سالادى. «پالەدەن اۋلاق، مۇنى جۇمىسقا تۇرعىزام دەپ، ءوزىم ورنىمنان ايىرىلارمىن» دەگەن ساقتىق مەنى ءسويتىپ ساندالتتى دا قويدى. اقىرى ويجايلاۋ سەلولىق سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلدىگى قولىما ارەڭ ءتيدى. مەنەن باسقا ول كەزدە بىردە-بىر جوعارى ءبىلىمدى سەلولىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى جوق. كەرىمبالانىڭ كۇيەتىنى دە سول عوي.
ءۇش جىل وتپەي-اق «قوڭىربەل» سوۆحوزى استىقتىڭ ورنىنا، قاپ-قارا شاڭ قاپتى. قۇداي كورسەتپەسىن، توپىراقتىڭ سونداعى بورانىن كورسەڭ، قاردىڭ بورانىنان جامان بولادى ەكەن. قويىن-قونىشىڭ لەزدە قۇمعا تولادى، ەكى كوزىڭ قىپ-قىزىل بولىپ بىلەۋلەنىپ شىعا كەلەدى. اۋزىنداعى ءتىسىڭ اس شايناساڭ، تاس شايناعانداي شىقىر-شىقىر ەتەدى. وسى ءوڭىردىڭ ادامدارى كادىمگى سوقىرلار كيەتىن قارا كوزىلدىرىكپەن ءجۇردى، شەتىنەن اياقاستى جانارىنان ايىرىلىپ قالعان با دەرسىڭ.
جاناردان ايىرىلماعانمەن، اجاردان ايىرىلدى، استىق شىقپاعان سوڭ، سوۆحوز قارىزعا باتتى. مىناۋ تاق-تاق قارا جولىڭمەن ماشينالار ءتۇن تۇرعاي، كۇندىز جارىقپەن جۇرەتىن بولدى. زارەنى الاتىن كادىمگى قارا تۇنەك. جەكەمەنشىك مالدى دا باعاتىن ءورىس قالعان جوق. جۇرت ەندى جان-جاققا تاراي باستادى. ءسويتىپ، كۇنى كەشە سايگۇلىكتەر ءوسىرىپ، سان جۇلدەلەرگە يە بولىپ دۇرىلدەپ تۇرعان زاۆود اياقاستى ازدى دا كەتتى. سودان قوڭىربەلدى قوي سوۆحوزىنا اينالدىرسىن. وسى كەزدە ءبىر قۋاقى شالدىڭ ايتقانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاعىمدا. سالەم بەرە كەلىپ، ۇيرەنشىكتى اماندىققا كوشتىم:
— اقساقال، قال قالاي؟
— قال دەيسىڭ بە، قال بايعا تيگىش قاتىندىكىندەي.
— تۇسىنبەدىم عوي.
— تۇسىنبەيتىن تۇگى دە جوق. بايعا قايتا-قايتا شىعىپ اككى بولعان قاتىن ءبىر كۇيەۋگە تيگەن سوڭ، ەكىنشىسىن ىزدەپ ەمەكسىپ تۇرادى. ءبىز دە تاپ سول سەكىلدى بىرەسە زاۆود بولدىق، سوسىن استىق سالاتىن سوۆحوزعا اينالدىق، ەندى قوي وسىرۋگە كوشىپ جاتىرمىز. بۇدان دا ءتاۋىر كۇيەۋ تابىلار ما ەكەن دەپ الاڭداعان الگى قاتىن قۇساپ، تاعى دا الاڭداپ وتىرمىز. تەگى العاشقى كۇيەۋدەن ارتىق نە بولسىن، — دەپ الگى اقساقال شيق-شيق كۇلدى. كۇلكىسىندە اۋىر ءبىر ءزىل جاتتى.
— قاتىرعان ەكەن، ول شال، — دەدى مانادان اڭگىمەنى ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان وتاربەك.
— قاتىرسىن، قاتىرماسىن، سودان كەيىن دە «قاسىمنىڭ ايتقانى كەلدى-اۋ» دەگەن ەشكىم بولمادى. مەنىڭ تۇبىمە جەتكەن وبلىس باسشىسى اۋىسىپ كەتتى. اۋداندا دا ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتتى. سوۆحوز ديرەكتورلارىنىڭ سانىنان دا جاڭىلىسىپ قالدىق. «اركىم ءوز لاعىن تەكەشىك قويادى» دەگەندەي ءومىر باستالدى. كىم كەلسە دە، قاسىمنىڭ سوڭىنان باياعى «قوڭىراۋ» قالمادى. اۋەلى كەرىمبالا ەكەۋمىزدىڭ توي-تومالاقتا قوسىلىپ ءان سالاتىنىمىز دا كەرىسىنشە ءسوز بولىپتى.
— سەمياسىمەن سەرى دەيدى عوي. كۇيىن تارتىپ، ءانىن سالىپ جۇرە بەرسىن، — دەگەن اڭگىمەلەردى كەيبىرەۋلەر اشىق ايتىپتى.
سەلولىق سوۆەتتىڭ جۇمىسى، شىنىمدى ايتايىن، ۇناعان جوق. قولىڭدا ەشبىر پراۆو قالماعان، سوزىڭە قۇلاق اسىپ جاتقان جانە ەشكىم جوق. سوۆحوز باسشىسى نە دەسە، سونىڭ شىلاۋىندا ءجۇرۋى كەرەك. ەكى قولدى قۋسىرىپ، قۇر جالاقى الىپ جۇرە بەرۋگە ارىم شىدامادى. ءبىر كۇنى وسى يۆان ۆاسيليەۆيچكە كەلدىم دە، فەرمانى سۇرادىم. ول بۇرىننان بىلەتىن ەدى. «قاسىم، ساعان وبال جاساپ ءجۇر-اۋ» دەپ باسىن شايقايتىن.
ناقتى ءبىر نارسەگە جاۋاپ بەرەسىڭ، ماعان فەرمانى قيىڭىز. ەڭ بولماسا، ىستەگەنىڭ كورىنەدى عوي. سەلولىق سوۆەتتە نە، تۇگىڭ دە كورىنبەيدى، — دەپ شىنىمدى ايتتىم. — ءاي، وزىمە دە وبال جوق قوي، ءسويتىپ ءجۇرىپ اۋداندىق سوۆەتتىڭ سەسسياسىندا تاعى ءبىر اۋزىم قىشىسىن. سەلولىق سوۆەتتەردى مۇنداي بەيشارا كۇيدە قالدىرۋ سوۆەت وكىمەتىنىڭ تابيعاتىنا قايشى دەمەسىم بار ما؟!
ءۇنى السىرەي باستاعان «قوڭىراۋىمدى» قايتا كۇشەيتىپ الايىن. قويشى، يۆان ۆاسيليەۆيچتىڭ كۇشىمەن وسى قىزمەتكە قولىم ارەڭ جەتتى، ايتەۋىر. تەگى مىنا ءوزىڭدى تۇسىنگەنگە نە جەتسىن، زاحارچەنكوعا كەرىمبالا ەكەۋمىزدىڭ ءان سالعانىمىز دا، مال باققانىمىز دا، ءۇي ۇستاعانىمىز دا، بالا تاربيەلەگەنىمىز دە — ءبارى، ءبارى ۇنادى. جۇمىستا سەنەدى، سەنگەن سوڭ، جان ۇشىراسىڭ. باستىقپىن دەپ كەكىرەيىپ تۇرمايدى، ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ جاتقانى. بىزگە عانا ەمەس، جۇرتتىڭ بارىنە سونداي. وسى كىسى كەلگەننەن كەيىن عوي قوڭىربەلدىڭ كوتەرىلە باستاعانى. بۇل جەردە، ارينە، قوي وسىرۋگە بولادى. سونىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەپ، زاحارچەنكونىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن جوق پا. بارىنەن دە مالشىلارمەن اقىلداساتىنى ۇنايدى. ادەتتە كرەسلومەن بىرگە بار اقىل باسىڭا وز-وزىنەن ۇيىلىپ-توگىلەدى دەپ ويلايتىندار دا بار عوي. قايدان ءبىلسىن، كەيبىرەۋ جارتى اقىلىنىڭ ءوزىن كرەسلونىڭ جالماپ قوياتىن جايى بولارىن. لاۋازىم جەلىگىنىڭ، بايقاماسا، سونداي سىيقىرىنا دا تاپ بولۋ وپ-وڭاي. «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەمەي مە قازاق. شىركىن، باسشى يۆان ۆاسيليەۆيچتەي بولسا عوي.
بىردە اۋەلى ءبىزدى سۇيرەپ سوۆحوزدىڭ كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنەن شىعارسىن. اۋداندىق فەستيۆالگە قاتىستىردى.
— سەرى سەميانىڭ ونەرىن ءبىر كورسىن. بيتتەرىڭدى سالىڭدار، — دەدى سوندا سىبىرلاپ. — شارق ۇرىپ سودان وبلىستان، رەسپۋبليكادان ءبىر-اق شىعايىق. حالىق اندەرىمەن قوسا، قازاق وپەرالارىنان ايتاتىن اريالارىمىز دا بولۋشى ەدى. شىنىمدى ايتسام، سوندا سوۆحوز ءۇشىن، اۋدان ءۇشىن، وبلىس ءۇشىن ەمەس، يۆان ۆاسيليەۆيچ ءۇشىن، سونىڭ ىقىلاسى ءۇشىن ءبيتىمىزدى سالدىق. مىنە، باسشى ادامنىڭ مەيىرىمىنىڭ وسىنداي دا كۇشى بولادى. ال قاھارىنىڭ قانداي زاۋال اكەلەتىنىن ايتتىم عوي.
زاحارچەنكو جولداس ءبىزدىڭ كىتاپحانامىزعا قاتتى قىزىعادى. كەيدە سوۆحوز ورتالىعىندا الدە ءبىر ادەبيەتتى، نە انىقتاما ماتەريالدى تابا الماي قالعاندارعا:
— بارىڭدار، قاسىمنىڭ كىتاپحاناسىنان ىزدەڭدەر، — دەيدى ەكەن.
تاعدىردىڭ قايىقشا قاقپالاعان سول ءبىر شاعىندا ايتەۋىر، كىتاپتى جيناي بەرىپپىز. نە ىستەۋ كەرەك، ۋاقىت بار، كەرىمبالا ەكەۋمىز العان كىتاپتى وقي بەردىك، وقي بەردىك. كىتاپ وقىساڭ، ءبارى ۇمىت، نەبىر وقيعالاردىڭ ىشىنە كىرەسىڭ دە، جەگىدەي جەگەن ويلاردان جەڭىلدەيسىڭ. سوسىن كوركەم شىعارمالار جونىندە پىكىر الىساتىندى شىعاردىق. كەرىمبالا سول پىكىردىڭ ءبىرازىن گازەت، جۋرنالدارعا جازىپ تا جىبەردى. ونىڭ ءتىپتى «وقۋشى پىكىرى» دەگەن ايدارمەن شىققانى دا بار. «قازاقستان ايەلدەرى» مەن «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالدارى ونى اۋەلى بەلسەندى اۆتور ەتىپ الدى.
ءسويتىپ، ءبىز كىتاپ الەمىنە سۇڭگىپ كىردىك تە كەتتىك. «نەت حۋدا بەز دوبرا» دەي مە ورىس ماقالى. «ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار» دەپ اۋدارسا دا بولار مۇنى. ءبىزدىڭ كورگەن سول جاقسىلىعىمىز كىتاپقا ارتقان قۇمارلىق بولدى-اۋ دەيمىن. ول بالالارىمىزعا دا جۇقتى. بۇل، شىركىن، ءتاتتى تاعام سەكىلدى تاتقان سايىن تابەتىڭدى اشا بەرەدى ەكەن. ءبىزدىڭ كىتاپ اۋرۋىمىزدىڭ ارعى توركىنى، مىنە، وسىنداي.
— «جامان سىرىن ايتام دەپ، شىنىن ايتادى» دەگەن ەكەن. وتەكە، مەن سىزگە بار سىرىمدى اقتارىپ، باسىڭىزدى قاتىرعام جوق پا؟ وقىس وقيعانى ايت دەپ زورلاعان ءوزىڭىز عوي. بۇدان ارتىق وقىس وقيعا بولا ما؟
قالىڭ ويدان ويانعانداي سەلك ەتكەن وتاربەك:
— وقىس وقيعا ەمەس، وپىق جەگىزگەن وقيعا عوي بۇل، — دەدى. وسى كەزدە ماشينالار ارقارلى تاۋىنىڭ سوڭعى بۇرىلىسىن ارتقا تاستاپ، وقتاي ءتۇزۋ جولدا ءجۇرىسىن ونان ءارى شاپشاڭداتقان ەدى. بۇل جاقتا ءتىپتى قىس بولماعانداي، جول قاپ-قارا. قۇلان يەكتەنىپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭمەن ول اپ-ايقىن كورىنىپ جاتىر. كابينانىڭ تەرەزەسىنەن اسپانعا كوز سالعان قاسىم:
— قاراڭىزشى، جۇلدىزدىڭ ءبارى كورىنىپ تۇر. ياعني اسپاندا شوكىمدەي بۇلت جوق دەگەن ءسوز. ماناعى قارس جەر مۇڭ بولعان بوران قايدا، ارپالىسقان ازابىمىز دا ۇمىت بولايىن دەدى مە؟ باستىقتار دا تاڭ الدىندا قالعىپ كەتسە كەرەك، مىنا زىڭىلىڭىز تىنىشتالدى عوي ءوزى، — دەدى.
— قاسەكە، ءومىر دەگەن دە — بىردە بوران، بىردە مامىراجاي تىنىشتىق، — دەپ وتاربەك اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرعىسى كەلدى. — ەڭ باستىسى، سوندا ساسىپ قالماۋ. حالىق ماقالى دا ايتادى ەكەن عوي، «بۇل ءومىر بىردە ارتىن بەرەدى، بىردە الدىن بەرەدى» دەپ. مەنىڭشە، كەرىمبالا ەكەۋىڭىز نەگىزگى قالىپتارىڭىزدى — پاراساتتارىڭىزدى ساقتاعانسىزدار. دۇنيەنى ۇستاپ تۇرعان دا سىزدەر سەكىلدى پاراساتتىلار عوي.
— وتەكە، ول ىقىلاسىڭا راقمەت. ساسپاۋشى ما ەدىك، ساستىق قوي. قىسىلمادى دەيسىز بە، قىسىلدىق. كورمەيسىڭ بە، ەلۋگە جەتپەي شاش اپپاق بولدى. «ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى» دەمەكشى، سىر بەرمەي سىرتقا قومپياسىڭ. ءبىراق ورىنسىز جاسالعان قيانات ماناعى مازانى العان «زىڭىلداق» سەكىلدى جۇرەگىڭدى، اي، جۇلمالايدى ەكەن-اۋ! جالعىز اۋىز ءسوز جالپ ەتكىزىپ ۇردى دا جىقتى. ادام كۇشتى، ادام قۇدىرەتتى، ادام كەرەك دەپ كۇپىنەمىز عوي تەگى. سول ادامدى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ قۇربانى ەتكەندە، كەيدە بۇيرەگىمىز بۇلك ەتپەيدى.
ءبىر اۋىز ءسوز قاسىرەتتى تىيادى،
ءبىر اۋىز ءسوز ايىقپاس دەرت جيادى،
— دەپ اقىن قانداي ادەمى ايتقان، مەنىڭشە، باستىقتىڭ ابايلاماي ايتقان ءسوزى، مەيلى ول اۋداندا، وبلىستا، رەسپۋبليكادا بولسىن، تاۋدىڭ باسىنان لاقتىرعان كەسەك سياقتى. ىلديعا قاراي زاۋلاعان سايىن كۇش الىپ، جولىنداعىنىڭ ءبارىن قيراتىپ، جايپاپ كەتەدى. وسىندايدا «اباي بولىڭدار، جولداستار، ايتار سوزگە» دەپ ايعايلاعىڭ كەلەدى. ونداي ءسوزدى جاندايشاپتار ءتىپتى جاندىرىپ جىبەرەدى ەمەس پە؟ مۇمكىن، ماناعىدان كەيىن زاحارچەنكو ارتىمىزدان بوسقا سالپاقتاپ كەلە جاتقان شىعار. ونىڭ سۋداي جاڭا ماشيناسىن، مىنە، ءبىز ءمىنىپ كەلەمىز. ماشينا ىزدەپ قانشاما اۋرە بولدى دەيسىز، ءارى ءتۇن ىشىندە، بەنزين، تولىپ جاتقان جول شىعىنى جانە بار. بارىنەن دە قيىنى ونىڭ جانىن جەپ، اياقاستى بوسقا اۋرەگە تۇسكەنى عوي. مۇنى ەسەپتەپ جاتقان كىم بار؟ ادامعا قامقورلىق كەرەك دەيمىز دە، سول ادامدى الدى-ارتىنا قاراتپاي، قىزىلماي نەمەسە ءىشقۇسا ەتەمىز دە قويامىز.
راسيا زىڭ ەتە قالدى. ۇشەۋى دە سەلك ەتە ءتۇستى. ەنەسىن ىزدەدى مە، ارت جاقتان ارەڭ تۋعان دا ماڭىراپ قويا بەردى.
— مەن — قاتالبايەۆ، قاي جەردەسىڭدەر؟
— ىلەنىڭ كوپىرىنە جاقىنداپ قالدىق، شىمىر قاتالبايەۆيچ. تۇنگى بوران ءبىراز زارەمىزدى السا دا، سارىوزەكتەن بەرى جول جاقساردى، ءجۇرىسىمىز ءوندى. ءوزىڭىز بەلگىلەگەن گرافيكتەن كوپ اۋىتقۋ جوق. پريەم.
وتاربەكتىڭ ۇنىندە قاتالبايەۆ ەڭ بولماسا ءبىر جىلى ءسوز ايتار ما ەكەن دەگەن ءۇمىت تۇردى.
— قايداعى گرافيك؟ دىڭكەمىزدى ابدەن قۇرتتىڭدار عوي. تاندى، مىنە، كوز ىلمەستەن قارسى الىپ وتىرمىز. الدارىڭنان ستۋجيەۆتىڭ ءوزى كەتتى. جارايدى، ءادىلجانوۆ، سەن ماعان تۋرا قوناقۇيگە كەل. ۆسە.
وتاربەكتىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. ستۋجيەۆتىڭ ءوزى... قاسىم سيپالاپ قوزىسىن قاراي جاتتى. ول دا ورنىنان تۇرىپ كەرىلىپ، قۇمالاق تاستادى.
اپپارات تا زىڭ ەتە قالدى.
— بۇل، قۇداي بىلەدى، قاپال، — دەدى وتاربەك. تاپ ايتقانىنداي بولىپ شىقتى، قاتەلەسپەپتى.
— قاي جەردەسىڭدەر، قوزى قالاي، قوزى؟ پريەم.
«قاتالبايەۆتىڭ قاباعىن سوناۋ الىستا، اۋداندا وتىرىپ قالاي تانيدى ەي، بۇلار؟ بۇعان دا قابىلەت كەرەك شىعار» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن وتاربەك.
— قوزى ورنىندا. وزدەرىڭ امانسىڭدار ما دەپ نەگە سۇرامايسىڭدار؟ گرافيك تە بۇزىلعان جوق.
وتاربەكتىڭ ەسىنە مانا سارىوزەكتىڭ تابانىنا كەلگەندە ءبىر قاتقان مۇزعا كەز بولىپ، ماشينانىڭ شىر كوبەلەك تەرىس اينالعانى ءتۇستى. گاي-دەگىلەر دە زارەلەرى كەتىپ، قايتا بۇرىلىپ قاستارىنا جەتتى. — ەندى ءبىر اينالعاندا، وڭقا-شوڭقا كوپىردەن ۇشىپ ەدىڭدەر، — دەدى ولار. ءبارى لەزدە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولعان وقيعا. وتاربەك ءرۋلدى قاپسىرا قۇشاقتاپ قاتىپ قالعان شوفەردى كوردى. ەكى كوزىن اشا الماي، اينالاسىنا قاراۋدان قورقىپ، تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتەدى. قاسىم وتىرعىشتىڭ ارت جاعىنداعى قۋىستان قوزىنى قالاي جۇلىپ العانى بەلگىسىز، بالالى ايەلدەي ونى تارس قۇشاقتاپ قالىپتى. ءوزىم ولسەم دە، بالا امان قالسىن دەيتىن انالاردا مۇنداي جاعدايدا سوقىر تاۋەكەل بولادى. مىنانىكى تاپ سونىڭ ءوزى. وتاربەك ءوز باسىنىڭ بىر-ەكى رەت سوعىلعانىن دا ەلەپ وتىرعان جوق. ەسى اۋعانداي بولعانى قورىققانىمنان شىعار دەپ ويلادى. زىڭىلداقتاردىڭ مۇنىڭ بىرىندە شارۋاسى جوق.
— گرافيكتى بۇزدىڭدار. ىلەگە ءالى جەتپەپسىڭدەر. جارتى ساعاتقا كەشىگىپ بارا جاتىرسىڭدار. ول ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. سەندەردى ستۋجيەۆتىڭ ءوزى كۇتىپ قالدى عوي.
— اتىپ تاستاماسسىڭدار. كوپ بولسا، قىزمەتىمىزبەن قوشتاسارمىز، — دەدى وتاربەك داۋسى قاتقىلداۋ شىعىپ. بۇل سوزدەرى ءۇشىن قاسىنداعى شوفەردەن دە، قاسىمنان دا ۇيالعانداي. قايتەدى، شاش ال دەسە باس الاتىندار ايتقىزباسىڭدى ايتقىزىپ، شىعارماسىڭدى شىعارار.
زىڭىلداق تىنعانداي. ۇنسىزدىكتى قاسىم بۇزدى.
— ىلەگە دەيىنگى مىناۋ وقتاي جول، ەكى قاپتالداعى جازىق دالا اتامدى ەسىمە ءتۇسىرىپ كەلەدى.
— ءيا، ءيا، قاسەكە! جىلقىشى اتاڭىزدىڭ تاعدىرى سونىمەن نە بولدى؟
— نە بولاتىنى بار، اقىرى ايىرىلىپ تىندىق. بەرى قارايتىن شىعار، جازىلار دەپ، سىرقاتتىعىن دا ەشكىمگە ايتپاي، ۇيدە ءبىراز ۇستادىق. ءبىراق دەرت ۇدەي بەردى، ۇدەي بەردى. شەتىمىزدەن بارىمىزگە تيىسەتىندى شىعاردى. بيدايداي قۋىردى، ىعىنا كونە بەردىك.
— جىلقىنى قۇرتقان سەندەر. سەندەردى مەن دە قۇرتامىن.
ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى وسى. سالكۇرەڭدى ۇرلاپ، نەگە سويىپ الدىڭ دەپ مەنى تۋ سىرتىمنان قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرسىن. عۇمىرى الدىنان كەسە-كولدەنەڭ ءوتىپ كورمەگەن كەرىمبالا قاتۋلانىپ، اكەسىنىڭ قولىنان ۇستاي الدى. اقساقالدىڭ بەتىنە قاراۋعا ءجۇزىن شىدامايدى، كوزدەرى قىپ-قىزىل بوپ شاتىناپ كەتكەن، ار جاعىندا اشۋلى ارىستان بايلاۋلى تۇرعانداي. كوكتەم تۋا سىرقاتى ءتىپتى اسقىنىپ كەتتى. الماتىعا، جىندىحاناعا اپارىپ ەمدەتۋدەن باسقا امال قالمادى.
عۇمىرى دارىگەرگە قارالىپ كورمەگەن جان اق حالاتتى ادام كورسە، تۇرا قاشاتىن، بارا-بارا ءتىپتى قولىنا نە تۇسسە، سونىمەن وعان تۇرا ۇمتىلاتىن بولدى. كەرىمبالا ەكەۋمىزبەن ابدەن وشتەسىپ الدى. — سەندەر ۋكول سالدىرىپ، مەنى ولتىرمەكسىڭدەر عوي، ءا، — دەيدى. قىسقاسى، الماتىعا اپارۋدىڭ ءوزى ۇلكەن پروبلەماعا اينالايىن دەدى. امال نە، ەڭ سوڭعى ءۇمىت سول. سودان ول كىسىنى تانىمايتىن ادامدارمەن جۇك ماشيناسىنا سالىپ، ارتىنان جەڭىل ماشينامەن ىلەسىپ وتىرماق بولدىم. ول ءۇشىن زاحارچەنكونىڭ دوڭگەلەگىن سۇراپ الدىم. شالدى الدايتىن قيسىن ىزدەدىك.
— ءسىزدىڭ جىلقىلارىڭىزدى تۇگەل قايتارايىن دەپ جاتىر. جىلقىشىنىڭ ءوزى الماتىعا كەلسىن دەپتى.
— ا، راس پا، باسە-باسە! قۇر-قۇر، جانۋار، قۇر-قۇر. قامبار يەم قولداي گور، — دەپ كيىنە باستادى.
كەلىسىم بويىنشا قول-اياعىن ماشيناعا مىنگەن سوڭ بايلاماقپىز. مەن دە، كەرىمبالا دا كوزىنە تۇسپەي جاسىرىنىپ ءجۇرمىز. ءوزى دە بالۋان ءپىشىندى سىندى كىسى ەدى. كادىمگى تۇنگى جىلقىعا بارارداي ءتاس-تۇيىن، كىسەسىن سالىپ، ساپتاما ەتىگىن، شەكپەنىن كيىپ شىعىپتى. جۇك ماشيناسىنا جاس جىگىتتەي ىرعىپ ءبىر-اق ءمىندى. قولىن كولەگەيلەپ، جىلقى تاپ وسى ماڭدا جۇرگەندەي، جان-جاعىنا قارايدى. بۇل كورىنىسكە شىداي الماي، مەن ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردىم، «قور بولعان اتام-اي، پەرزەنتىندەي بولىپ كەتكەن تۇلىكتى الدىڭنان الىپ، كور قىلدى-اۋ سەنى. كوزىمىز قيىپ، مىنا تۇلعاڭمەن ءقازىر قالاي بايلاپ تاستايمىز» دەدىم. كەرىمبالا دا تەڭسەلىپ، ءوزىن-وزى ۇستاي الماي كەتتى. وسى امالدى تاۋىپ، بۇل ساپارعا ۇگىتتەگەن زاحارچەنكونىڭ كوزى دە بوتالاپ تۇر ەكەن.
— بۇدان كەيىنگىنى كورۋگە مەن ەندى شىداي المايمىن، كەتتىم، دەدى كەرىمبالا ەكەۋمىزگە كەلىپ. — سەن ارتىنان ءجۇرىپ وتىراسىڭ عوي، تانىپ قويماسىن، مىنانى الماتىعا جەتكەنشە كوزىڭنەن الما.
قولىما قالىڭ، جان-جاعى بىتەۋ، كادىمگى كومباينەرلەر كيەتىن قارا كوزىلدىرىكتى ۇستاتتى.
— اقساقال، قوش، جىلقىلارىڭىزدى تۇگەل امان الىپ قايت، — دەپ ماشينانىڭ ۇستىندە جارتاستا تۇرعان اڭشىداي الىپ دەنەلى اتاما قولىن بۇلعادى. سوڭعى سوزدەردە داۋسى تارعىلدانىپ كەتتى. بۇعىپ تۇرعان بىزدەر ونان سايىن ەگىلدىك.
زاحارچەنكو كەتىسىمەن، ماشينانىڭ ءۇستى اپاي-توپاي بولا قالدى. دايىن تۇرعان جىگىتتەر الىپ ۇرىپ اتامدى بايلاپ بەردى. دۇنيەنىڭ قيىنى ءوزىڭ وتە جاقسى كورەتىن ادامنىڭ قول-اياعىن بايلاۋدى كورۋ ەكەن. ساقالىنان التى تارام جاس اعىپ، الدە ءبىر مەيىرىم كۇتكەندەي، اينالاسىنا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قارايدى. «ەي، مەن اتاقتى جىلقىشى اتانجىلىك ەمەس پە ەدىم، جىلقىمدى الىپ ءبىر سورلاتىپ، ەندى، مىنە، قول-اياعىمدى بايلاعاندارىڭ نەعىلعاندارىڭ، مەيىرىم دەگەننەن ەشتەڭە قالماعان با وزدەرىندە؟» ونىڭ قاندى جاسقا تولى كوزدەرىنەن بۇعىپ تۇرسام دا، وسى سوزدەردى وقىعاندايمىن.
جۇك ماشيناسى قوزعالىپ بەردى. ارتىنان جەڭىل ماشينامەن ءبىز دە ىلەستىك. كوزىمدە قارا كوزىلدىرىك. كادىمگى «قوڭىربەلدى» تۇك قالدىرماي جىرتىپ، ارتىنان قارا داۋىل كوتەرىلگەندە، ساسقانىنان ەكىنىڭ ءبىرى كيگەن قارا كوزىلدىرىك. ساسپاي، مەنىڭ دە نە شەكەم قىزىپ كەلەدى؟ اتامنىڭ دا، ءوزىمنىڭ دە جانىمدى سۋىرعان تاعدىردىڭ مىناۋ قارا داۋىلىنان بۇل كوزىلدىرىك قورعاي الار ما؟ ءىشىم ۋداي اشىپ، جىلاپ كەلەدى، مىنا جولدىڭ ءار كەزەڭىن، ءار اسۋىن ەلەستەتەدى كوز الدىما. شولدەسە قايتەم، سورلى، تۇزگە وتىرعىسى كەلسە، نە بولدى دەپ ويلايمىن. بار مەدەۋ، ايتەۋىر، كۇن جاز. مىنا ءوزىمىز كورگەن بوراننىڭ ازابى بولعان جوق. ءبىراق مۇنداي ون بورانعا بەرگىسىز جان ازابىن تارتىپ كەلەم. اۋرۋحانادان ءدارۋ بولار دەگەن ءۇمىت قانا ىلگەرى جەتەكتەيدى. تاپ وسى ءتۇزۋ جولعا تۇسكەنىمىزدە:
— قاسىم، قاسىم، قۇلىنىم-اۋ، مەن ساعان نە جازدىم؟ — دەپ ايعاي سالدى. جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىنا كەلدى. زىر دەگىزىپ جۇك ماشيناسىنىڭ الدىنا شىقتىق تا، توقتاتۋعا بەلگى بەردىك. شىداي الماي، ماشيناعا ىرعىپ ءمىنىپ، اتامنىڭ قاسىنا باردىم. تارپا باس ساپ، كورىستىم. بۋىن-بۋىنىم بوساپ كەتتى. ەكەۋمىز مىناۋ دالانى ازان-قازان قىلدىق. ەكى شوفەر، ءبىر دارىگەر ءبىزدى اياپ قاراپ تۇر. اتام مەنى جاڭا ءوزى ايعايلاپ شاقىرعان سوڭ جەتكەندەي كورسە كەرەك. «قۇلىنىم دا قۇلىنىم، سەنەن باسقا كىمىم بارعا» سالىپ، سۇيمەگەن جەرىمدى قالدىرمادى. مەن دە كوزىنەن، مۇرتىنان، ساقالىنان تۇك قالدىرماي سۇيە بەردىم.
— مىنا قول-اياعىمدى بوساتتىرشى، سەن جوقتا كوردىڭ بە، يت قىلعاندارىن!
ەڭ اۋىر قولقا وسى بولدى. بوساتساق، مىنا تورتەۋمىزگە قايتا بايلاتپايدى. ماشينادان ءتۇسىپ قاشۋى دا مۇمكىن.
— شىركىن-اي، — دەدى ءبىر ۋاقىتتا وز-وزىنەن جادىراپ. اينالاسىنا قارادى دا، — مىناۋ ناعىز جىلقى سالاتىن جازىق ەكەن. اققۋداي موينىن ءيىپ كوردىڭ بە سۇلىكقارانىڭ ءۇيىرىن قايىرىپ كەلە جاتقانىن؟
دۇپ-دۇرىس سويلەپ تۇرىپ، تاعى اۋىپ كەتتى. نار تاۋەكەل، شەشكىزسەم شەشكىزەيىن دەپ تۇرعان كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
— قاسىم-اۋ، قۇلىنىم-اۋ، كەرىمبالا قايدا؟ نەگە جالعىز ءجۇرسىڭ؟ بوساتتىرشى مىنا سۇمدىقتان.
مەن ەگىلىپ جىلاي بەردىم. يىعىمەن باسىمدى كوتەرىپ، يەگىمەن بايلاۋلى قولىن، اياعىن نۇسقادى. سۇيەك-ەتتەن جارالعان پەندەگە ودان ءارى شىداۋ كيىن ەدى. دارىگەرگە:
— بوساتايىقشى، — دەدىم جالىنىپ. — قاسىندا ءوزىم وتىرايىن.
— مىنالار مەنى نەگە بايلاپ اكەلە جاتىر؟ جىندى دەي مە؟ جوق، مەن جىلقىما قان جىلاپ ءجۇرمىن عوي. جىلقىمدى كورسەم، وندا ءبارى ۇمىت بولار ەدى. كەشىرەم ءبارىڭدى دە.
— اتا، بۇلار بىلمەستىك جاساپتى. ءقازىر قول-اياعىڭىزدى شەشەدى. ءوزىم قاسىڭىزدا بولام، شولدەدىڭىز بە؟
— شولدەدىم.
مەن دارىگەرگە كوزىمدى قىستىم. ول تەرموسىڭنان سۋ بەر، ونىڭ ىشىنە مولداۋ ەتىپ ۇيىقتاتاتىن ءدارى قوس دەگەنىم ەدى. قول-اياعىن بوساتتىق.
— ۋھ، — دەدى اتام ءتوسىن كورە. سوسىن سۋ ءىشتى.
— شىركىن، قىمىز بولار ما ەدى!
— جىلقىڭىزدى قايتىپ الىپ، ءالى-اق سارى قىمىزدى ساپىراسىز. جۇرەيىك وندا، اكە!
— تارتىڭدار، مەنىڭ كوزىمە جىبەك جال مەن قىلقۇيرىقتى تەزدەپ كورسەتىڭدەرشى.
يىعىنان قۇشاقتاپ، باسىن توسىمە باستىم. ساقالىنا قولىم تيگەندە، تۇلا بويىم قايتا شىمىرلاپ قويا بەردى. ەكى كوزىمنەن سورعالاعان جاستى ۇستاي المادىم. ءبىراق ول مەنىڭ بۇل ەركەلەتكەنىمدى بايقاي الماي، قور ەتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
— قولىمنان بەرگەن سوڭعى سۋسىنىم سول بولدى، — دەدى قاسىم كۇرسىنىپ. — اۋرۋحانا دا كومەكتەسە المادى. كەيىننەن بىر-ەكى رەت كەلگەنىمدە، ءتىپتى كىسى تانۋدان قالىپتى. اقىرى ول دۇنيەگە اتتانىپ تىندى. قۇسادان ەلدى عوي قايران اتام، قۇسادان. ارۋلاپ كومدىك، امال نە، اسا ءبىر سۇيىكتى ادامنىڭ ءومىرىنىڭ اقىرى وسىنداي بولادى دەپ كىم ويلاعان...
— الدىمىزدا ءبىر توپ ماشينا تۇر عوي، — دەدى شوفەر ەلەڭ ەتىپ. وتاربەك جاڭاعى اڭگىمەنىڭ ۋىسىنان ءالى شىعا الماسا كەرەك، ۇندەمەدى.
— ءبىزدىڭ گاي دە سولاردىڭ جانىنا توقتادى، — دەدىم مەن. قاسىنا كەلىپ تۇرا بەرگەندە، ءبىر گاز-21، قارا «ۆولگانى»، سونداي ەكى كوك «ۆولگانى»، ءارى ۇستىندەگى وتى جارق-جۇرق ەتكەن، ءبىراق ادەمى «ۆولگاعا» مىنگەن گاي-دىڭ قىزمەتكەرلەرىن كوردىك. ءىرى دەنەلى، شۇڭىرەك كوز، سۇستىلاۋ ادام ماشينامىزعا جاقىنداپ كەلدى دە:
— ءادىلجانوۆ قايسىسىڭ، — دەدى.
وتاربەك «مەن» دەپ، اتىلعان وقتاي، ماشينادان قارعىپ ءتۇستى. ستۋجيەۆتىڭ ءوزى. بىلتىر كەڭەستە سويلەگەندە كورگەن. سىرت كيىمىمەن ءتىپتى ىرىلەۋ كورىنەدى ەكەن.
— قوزىلارىڭ قايسى، كورسەتشى.
— قاسەكە، بەرى الىپ شىعىڭىزشى، — دەدى وتاربەك.
ماشينانىڭ ىشىندە بۇگەجەكتەپ، قاسىم الدەنەنى وزىنە قاراي تارتىپ جاتتى.
— تەندانى ارتىنان اعىتايىق، سوندا تەز بولادى، — دەدى ميليسيونەرلەردىڭ ءبىرى.
قالعاندارى جۇگىرىپ ماشينانىڭ ارتىنا شىقتى. سىتىر-سىتىر ەتكىزىپ باۋىن تەز اعىتىپ جاتتى.
تاڭ قۇلانيەكتەنىپ قالسا دا، ءالى قاراكولەڭكەلەۋ. ستۋجيەۆ قوزىنى ماشينانىڭ جارىعىنا اكەلۋدى سۇرادى. قاسىم جەتەكتەپ الىپ كەلدى، ۇندەمەي ۇزاق قاراپ وتىردى دا، ستۋجيەۆ:
— نەشە ايلىق؟ — دەدى.
— ەكى جارىم اي.
— ونداي جاسىنان ءىرى ەكەن.
— بىزدەگى قوزىلاردىڭ ءبارى وسىنداي، اناتوليي كارپوۆيچ. قىستا قوزداتۋ دەگەنىڭ وتە دۇرىس ءتاسىل ەكەن، جايلاۋعا شىعا بۇلار كادىمگى ءىرى قويداي بولادى، — دەپ وتاربەك ماقتاۋعا ماقتاۋ قوسىپ جاتىر.
ستۋجيەۆ بىرەسە ول جاعىنان، بىرەسە بۇل جاعىنان شىعىپ، قوزىنى ۇزاق قارادى. جونىن، ءىشىن، تۇمسىعىن سيپاپ كوردى.
ءبىر ءمىن تاۋىپ الار ما ەكەن دەگەندەي، قاسىم ىشتەي قىپىق-قىپىق ەتتى. ستۋجيەۆ ماشينا جارىعىن كۇشەيتۋدى سۇراپ، ەندى سيراقتارىنا كوز تىكتى.
— سيراقتارى سالالى ەكەن.
— تۇقىمى ارقار-مەرينوس، — دەدى وتاربەك. ستۋجيەۆ ساعاتىنا قارادى دا:
— تاڭعى بەس جارىم، — دەدى الدەنەنى ەسەپتەگەن كىسىشە. سوسىن قارا «ۆولگاعا» كىلت بۇرىلدى.
— ءادىلجانوۆ، سەن الماتىعا تارتا بەر. انا فەرما مەڭگەرۋشىڭ قوزىسىمەن مەنىڭ ماشيناما وتىرسىن.
قاسىم قىبىجىقتاپ، كىدىرىپ قالىپ ەدى، الدىعا، شوفەردىڭ قاسىنا بارىپ وتىرعان ستۋجيەۆ داۋسىن قاتقىلداۋ شىعارىپ:
— اقساقال، تەزدەڭىز، ۋاقىت تىعىز، — دەدى. ىلە قاسىم مەن قوزىعا ارتقى ورىندىقتى نۇسقادى. ەسىك سارت ەتىپ جابىلىسىمەن، «ۆولگا» ارتىنان ءتۇتىنىن بۇرق ەتكىزدى دە، زىمىراي جونەلدى. ەكى ماشينا سوڭىنان جانە تارتتى. الدارىندا — ءۇستى جارق-جۇرق ەتكەن گاي-دىڭ ماشيناسى.
تالدىقورعاننان بەرى بۇلارمەن جانىن شۇبەرەككە بىرگە ءتۇيىپ، وزدەرىنە ۇلكەن ەس، اسقار تاۋداي سۇيەنىش بولىپ كەلگەن گاي قىزمەتكەرلەرىنە راقمەت ايتۋعا بۇرىلعان وتاربەكتى ءوز ماشيناسىنداعى زىڭىل ەلەڭ ەتكىزدى. مىنا پالە سوڭىمىزدان ءالى قالماپ پا ەدى. ترۋبكانى جۇلقا كوتەردى.
— بۇل — قاپال، بۇل — قاپال. قاي جەردەسىڭدەر، قوزى قايدا، قوزى؟ دەنساۋلىعى قالاي؟ گرافيك قالاي، گرافيك؟ پريەم.
— گرافيگىڭ دۇرىس. دەنساۋلىعى جاقسى. دەنساۋلىعى جاقسى. اق قوزى ەندى اۋداندىكى ەمەس، وبلىستىكى، وبلىستىكى. جاۋاپكەرشىلىگىن سودان سۇرا!
وتاربەك «پىسىعىم» دەي جازداپ بارىپ، ءوزىن-وزى ارەڭ توقتاتتى.
— نە دەيدى، نە دەيدى؟ وبلىستان قايتىپ سۇرايمىن؟ ءادىلجانوۆ جولداس، ارانداتقىڭ كەلەدى، ءا! ونىڭ بولا قويماس. بىزدە دە باس بار.
وتاربەك ترۋبكانى قويا سالدى. راسيا مىڭق-مىڭق، زىڭ-زىڭ ەتتى...
سول كۇنى ءتۇس اۋا وبلىستىق گازەتتىڭ رەداكسياسى دا ابىگەر بولدى دا قالدى. رەداكتوردىڭ ورىنباسارىن شۇعىل وبكومعا شاقىرتىپ اكەتتى. سول كەتكەننەن ول مول كەتكەن سياقتى. ەرتەڭگى ارنايى نومىرگە باراتىن ماتەريالدار الدىندا ءۇيىلىپ جاتىپ قالدى. سەكرەتارياتتىڭ قىزمەتكەرى بىر-ەكى رەت كەلدى دە، ورنىن سىيپالاپ قايتتى. رەداكتور تاڭ اتقالى جينالىستا. ەندى نە ىستەۋى كەرەك؟ باسپاحانا ۇستى-ۇستىنە دىعىرلاپ، ماتەريالدارىڭ قايدا دەپ ول جاتىر. جاۋاپتى حاتشى بولسا ايەلى بوسانىپ، مانا پەرزەنتحاناعا كەتكەن. سودان ءالى جوق. ءتۇڭعىش بالاسى بولعان سوڭ، اينالسوقتاپ شىعا الماي جۇرگەن شىعار. «ءاي، مۇنىڭ ايەلىنىڭ دە تۋمايتىن كەزدە تۋۋىن قاراشى، اكتيۆ جينالىسى وتكەنشە تۇرا تۇرماي ما». ءوز ويىنا ءوزى مىرس ەتىپ، سەكرەتارياتتىڭ جىگىتى كۇلىپ جىبەردى، «وۋ، تولعاق سەنىڭ اكتيۆىڭدى، قارالماعان ماتەريالىڭدى قايتسىن؟ مەزگىلى جەتتى، كەلدى، تابيعاتتىڭ ول زاڭىنا كىمنىڭ كۇشى جۇرەدى؟»
وسى كەزدە تەلەفون سىلدىر ەتە قالدى. داۋسىنان تاني كەتتى، ورىنباساردىڭ ءوزى ەكەن.
— باسە، مەن ءسىزدى حابارلاساتىن-اق شىعار دەپ وتىر ەدىم، جاكە، ءحالىمىز مۇشكىل، باسپاحاناعا ءبىر جول ماتەريال جىبەرە الماي وتىرمىز، قارايتىن ەشكىم جوق.
— ماعان ەرتەڭ اكتيۆتە سويلەيتىن شوپاننىڭ ءسوزىن جازۋ تاپسىرىلدى. ءازىر بارا الاتىن ەمەسپىن. قارس اتتاپ شىعارمايدى، ازىرگە باستىقتاردىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە كىرۋمەن ءجۇرمىن. ءبارىنىڭ ايتقانى سول ءبىر تاپسىرما. جاڭا ۇزىلىسكە شىققان ەكەن، رەداكتوردى كوردىم، ول كىسى دە كەشكە دەيىن بوسار ەمەس.
— سەن بىلاي ەت، سول ماتەريالداردى قۇشاقتاپ ماعان كەل، قالت ەتكەندە قاراپ بەرۋگە تىرىسايىن، — دەدى ورىنباسار. — سوسىن مىنانى ەسكەر، ەرتەڭگى ءنومىر ەكى بوياۋمەن شىعادى، ۇقتىڭ با، ماكەتتى سوعان لايىقتاپ جاسا. قىزىلمەن بەرىلەتىن تاقىرىپتاردى جاقسىلاپ ويلاستىرىڭدار. ءارى قىسقا، سالماقتى، ءارى وي سالاتىن سوزدەر بولسىن.
— ويباي-اۋ، جاكە، ونى ءوزىڭىزسىز قالاي جاسايمىز؟
— باستىقتار شاقىرىپ جاتىر. قالعانىن كەيىن، ءوزىڭ وسىندا كەلشى.
— ويباي-اۋ، قايتىپ كەلەم، مەندە پروپۋسك جوق، ميليسيونەر كىرگىزبەيدى عوي.
— جارايدى، جەتشى، سىرتقا ءوزىم شىعايىن. بولدى ەندى، مەنى جان القىمعا الىپ شاقىرىپ جاتىر. سەن دە ويبايلاپ ءبىر جاعىمنان...
جارقىنبەك جۇگىرىپ وبكومنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنە كىرگەندە، ول رەنجۋلى ەكەن. جالپى بىلاي جايدارى، ىلعي كۇلىپ جۇرەتىن ادام ەدى، جانعا باتىرىپ، ايعايلاپ سويلەۋگە جوق، ءبىراق رەنجىسە، تەك ءوزىن-وزى جەپ بىتەدى. سونىسىنا جانىڭ اشيتىن.
— سەن اناۋ داۋكەس رەداكتورىڭا مۇندا ەكەنىڭدى نەگە ايتتىڭ؟ جاڭا وسىندا شۋ شىعارىپ، ونسىز دا قىزىلماي بولىپ جاتقانىمىزدا اڭگىرتاياق ورناتتى. ەكەۋمىز حاتشىعا دەيىن باردىق. «سەندەر ءوز قىزمەتتەرىڭىزدى جۋرناليستەرگە نەگە ىستەتەسىڭدەر، ەرتەڭ ءنومىردى، وتە جاۋاپتى ءنومىردى مەن كىممەن شىعارام؟» — دەپ سوقتى. ءبارى ءتىپتى ساعان تىرەلىپ تۇرعانداي...
— تىرەلسىن، تىرەلمەسىن، جاعدايىمىزدىڭ اۋىر ەكەنى اۋىر. رەداكتور جينالىستا، مەنى، مىنە، شاقىرىپ الدىڭىزدار. ماتەريالدى كىم قارايدى؟
— اپپارات قايدا، اپپارات، اپپاراتقا ىستەتۋ كەرەك. سەن دە باستىعىڭ قۇساپ قارا اسپاندى ءتوندىرىپ كەلە جاتىرسىڭ عوي. سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعا ما ءوزى، نەمەنە؟ حاتشىمەن كەلىسىلدى، داۆاي، ەسىكتى جاۋىپ ال دا، وتىر. ءبىر ساعاتتان سوڭ مەن، ودان كەيىن ءوزىڭنىڭ ناسيحات ءبولىمىڭ، ودان كەيىن حاتشى، ودان كەيىن بيۋرو مۇشەلەرى كورۋى كەرەك تەكستى.
«سىزدەردە دە اپپارات بار عوي» دەي جازداپ، جارقىنبەك ءوزىن-وزى ارەڭ توكتاتتى.
— قاي تىلدە دايىنداۋ كەرەك؟
— ول — شوپان عوي. قازاقشا سويلەيدى. سوسىن ورىسشاعا اۋداراسىڭ.
جارقىنبەكتىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. ءوزىن ەكى تىلدە، سوسىن سونشاما تەكسەرۋ... ءارقايسىسى ءبىر-بىر ەسكەرتپەدەن جاساعاندا، تاڭ اتقانشا وتىراتىن شارۋا عوي مىناۋ.
— كانە، كانە، تۇرما. كىرىس. اناۋ قىڭىر رەداكتورىڭمەن بايلانىس جاساي بەرمە، ۋاقىتىڭدى الادى. تاپ ءقازىر ءبارىمىز ءۇشىن وسىدان جاۋاپتى ەشتەڭە جوق. بىلەسىڭ بە، وبلىس نامىسى، ساعان قانداي سەنىم كورسەتىلىپ وتىر؟
— ءبىلۋىن بىلەم-اۋ، ءبىراق گازەتىمدى دە ويلاپ قينالىپ تۇرمىن.
— گازەت سەنىكى ەمەس، وبكومدىكى. سەنى دە بۇل قىزمەتكە وبكوم بەكىتكەن. تاپسىرمانىڭ اتى — تاپسىرما، جاسا دەگەن سوڭ، جاساۋ كەرەك. اۋىلشارۋاشىلىق ءبولىمىنىڭ ءبىر قولقاسىن ورىندامايتىن قايدان شىققانسىڭدار تەگى. اناۋ رەداكتورىڭ دا كوكي بەرمەسىن. اياعى اسپاننان كەلەر...
جارقىنبەك موينى سالبىراپ بولمەدەن شىعىپ كەتتى. جايلى ادام دەپ جۇرسەك، بۇل كىسىنىڭ دە ءبىر سىعىپ الارى بار ەكەن عوي. كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى دەگەن وسى. رەداكتورعا جاڭا اۋىر ءسوز ايتتى-اۋ. سونىسىن ءوزى بەتىنە ايتا الار ما ەكەن؟! ءاي، قايدام...
جارقىنبەكتىڭ ەسىنە وتكەن جىلعى ءبىر بيۋرو ءماجىلىسى ءتۇستى. ادەتتە بيۋروعا ىلعي رەداكتوردىڭ ءوزى باراتىن دا، ورىنباسار ول دەمالىسقا كەتكەندە نەمەسە قالادا جوقتا عانا قاتىساتىن.
بىردە رەداكتور شاقىرىپ الدى دا:
— جارقىنبەك، بيۋروعا بۇگىن سەن بارشى، مەن تەرمينكومدە ءبىر ءماندى ايتىس بولايىن دەپ تۇر ەدى، پرەدسەداتەلدىڭ ورىنباسارىمىن عوي، سوعان قاتىسايىن، — دەدى.
سول كەلىسىممەن جارقىنبەك بيۋرو ماجىلىسىنە كەلگەن. ءبىر ۋاقىتتا بيۋرو باستالۋعا بەس مينۋت قالعاندا ەسىكتەن رەداكتور كورىندى. جارقىنبەكتىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى.
— تەرمينكوم كەيىنگە قالدى. وتىرا بەر، شىعىپ كەتۋ ىڭعايسىز بولار.
بيۋرو ءجۇرىپ كەپ بەردى. ەگىن وراعىنىڭ قىزۋ كەزى. ءۇش اۋدانداعى جۇمىس بارىسى ءسوز بولدى. ادەتتەگى ەسەپتەن، ءبولىم جاساعان سىن-شولۋدان كەيىن ءبىرىنشى بوپ ستۋجيەۆ ءسوز الدى. ىعىتىپ، قاتتى سويلەيتىن ادەتى، قولىنا ءبىر «قاعىندى» فاكتى تۇسسە بولدى، جەر-جەبىرىنە جەتىپ، ونىڭ توڭىرەگىندە ءبىر ساعات سويلەۋگە بار. شارۋاشىلىقتى بىلەدى، سونىسىن ارقا تۇتا ما، كەيدە تىم تاپتىشتەپ كەتەدى، اۋدانداردىڭ تۇگىن قالدىرماي سىباپ شىقتى دا، وبلىستىق گازەتتەرگە ءتيىستى. «ءبىزدىڭ گازەتتەر ماندىتىپ ەشتەڭە جازبايدى. ولاردىڭ بەتىنە قاراساڭ، ەگىن وراعى وبلىستا جوق سياقتى. سوندا نە، رەداكتورلار اي قاراپ وتىر ما؟»
وسى ءسوز سالاۋاتوۆتىڭ شامىنا ءتيىپ كەتتى بىلەم، ماعان «سول اۋدانداردان بەرىلگەن نەگىزگى ماتەريالداردى اتاشى» دەگەن حات بەردى. بارلىق ماتەريال ورىنباساردىڭ قولىنان وتەدى، تۇگەل كوكەيىمدە سايراپ تۇر، جازدىم دا بەردىم. وبالى نە، جۇمىستا قاتتى سەنەتىن، مەن وقىعان ماتەريالداردى قارامايتىن دا. اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىمەن مانا ايقاسىن جۇرگەنى دە سول مەنى جۇمىستان الاڭداتقاندارى ءۇشىن. ستۋجيەۆ ءسوزىن اياقتاي بەرگەندە:
— ءسىز قازاق تىلىندە شىعاتىن گازەتتى وقيسىز با؟ — دەدى. ماجىلىسكە كەلگەندەر جاپىرىلا ءبىز وتىرعان جاققا قارادى.
ستۋجيەۆ وقىس سۇراقتان ساسىپ قالدى.
— قالاي مەن وقيمىن، ارينە، وقي المايمىن، — دەپ شىنىن ايتتى.
— ەندەشە، قالاي سىناي الاسىز، رەداكتوردىڭ اي قاراپ وتىرعانىن قايدان بىلەسىز؟
— بولىمدەر، بولىمدەر قارايدى عوي... مانادان بەرى ارىنداپ تۇرعان ستۋجيەۆ كادىمگىدەي باسىلىپ قالدى.
— رەداكتور جولداس، ايتارىڭىز بولسا، كەيىن ايتارسىز، — دەپ ءبىرىنشى حاتشى اڭگىمەنى بۇرىپ جىبەردى. ءناسىلى، وبلاتكومنىڭ پرەدسەداتەلىن ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرعىسى كەلمەسە كەرەك.
ەكى-ۇش ادامنان كەيىن سالاۋاتوۆ ءسوز سۇرادى. تىعىلىپ ارەڭ وتىرعان. قايتا-قايتا قاقىرىنىپ، ورنىندا قوزعالاقتاي بەردى. ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزارىپ، ىشىندە تۇنشىعىپ ءبىر داۋىل تۇرعانداي كۇيدە ەدى.
ءبىرىنشى حاتشى تاۋ قوزعالسا قوزعالمايتىن سابىرلى ادام بولاتىن. «شىنىمەن سويلەگىڭ كەلىپ وتىر ما» دەگەندەي سۇراۋلى جۇزبەن سالاۋاتوۆ جاققا ۇزاق قارادى. رەداكتور قولىن كوتەرىپ بولماعان سوڭ:
— ال، تۇڭعيىق، سەن قىسقا سويلە، — دەدى.
— وبلاتكومنىڭ پرەدسەداتەلى 45 مينۋت سويلەگەندە، رەداكتورعا 10 مينۋت سويلەۋگە بولاتىن شىعار، — دەپ مىنبەگە تيىسە شىقتى.
سودان كەتتى دەيسىڭ. و زاماندا، بۇ زامان وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىن وبلىستىق گازەت رەداكتورىنىڭ سويىپ سالعانىن كىم كورگەن. ءبىراق ارتىق ءسوز جوق، ءبارى فاكتى.
— ءسىز، اناتوليي كارپوۆيچ، گازەتتەر تۇك جازباي وتىر دەيسىز. تاپ وسى اۋدانداردان بەرىلگەن ماقالالار، مىنە.
ماناعى جارقىنبەكتەن العان ءتىزىمدى تۇگەل وقىپ شىقتى. — فاكتى وسىنداي، ال ءسىز نەگە تۇك جوق دەيسىز؟ گازەت كەمشىلىكسىز ەمەس، ارينە. ۇستىنەن ءدال باسىپ ايتساڭىز، مەن راقمەتتەن باسقا ەش نارسە دەمەس ەدىم. ءسىز باردى جوق دەپ تۇرسىز، مەنىڭ ەمەس، بۇكىل كوللەكتيۆتەن ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ تۇرسىز.
باسشى ادامعا دالەلسىز سويلەۋگە بولمايدى. ونىڭ ءبىر پىكىرى ون دالەلدەن تۇرۋعا ءتيىس. دولبارلاعان سوزدە قۇن بولمايدى. قىزبالىقتىڭ قىرسىعىن از كورىپ ءجۇرمىز بە؟ ءبىزدى قۇرتاتىن وسى عوي. تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ سوعا بەرەمىز. ءوزىڭىز بەتىن اشپايتىن گازەتتى سىناۋعا قالاي ءداتىڭىز باردى؟
— ماقان سابىروۆيچ، — دەپ رەداكتور سوسىن ءبىرىنشى حاتشىعا بۇرىلدى، — ستۋجيەۆ جولداس مىنا مىنبەدەن بەتالدى قارالاعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇراسىن، مەنەن ەمەس، رەداكسيا كوللەكتيۆىنەن. گازەت دەگەن — كوللەكتيۆتىك ەڭبەك.
زال گۋ ەتە قالدى. بۇل ەندى — بۇرىن-سوندى بولىپ كورمەگەن وقيعا. سالاۋاتوۆ مىنبەدەن تۇسىسىمەن، سابىروۆ ءۇزىلىس جاريالاپ جىبەردى.
قىزىق ەندى باستالدى. ستۋجيەۆ ايىپتى كەيىپپەن رەداكتورعا كەلىپ:
— تۇڭعيىق، سەن قاتتى كەتتىڭ عوي ءتىپتى. سونشاما شامداناتىنداي نە ايتتىم ساعان، راس، گازەتىڭدى وقىعان جوق ەدىم، دەدى.
— بار پالە وسىندا، مەنىڭ كۇيىپ كەتكەنىم — وقىماي سىناعانىڭىزدان. ايتقانىم، ايتقان، مەن قىزبالىقپەن ەمەس، ماسەلەنى رەسمي قويىپ وتىرمىن. كەشىرىم سۇراڭىز.
سول كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى كەلىپ اراعا تۇسكەن:
— تۇقا، تۇقا، ونسىز دا سىباعاسىن بەردىڭىز. وسىمەن تىنايىق ەندى. قايتەسىز اسقىندىرىپ.
— تۇڭعيىق، سەن ءالى باياعىداي ەكەنسىڭ. ءبىر قيسايساڭ، ءبىر قوزعالساڭ، بولماۋشى ەدىڭ. — ستۋجيەۆ كۇلىمسىرەپ رەداكتوردىڭ ارقاسىنان قاقتى. ءبىرىن-بىرى كوپتەن بىلەتىندىكتەرىن اڭعارتتى.
— مەن وزگەرمەيمىن. سوندىقتان عوي، قىزمەتىم دە وزگەرگەن جوق. مىنا سەندەر قىزمەتتى دە تەز وزگەرتىپ، وزدەرىڭ دە تانىماستاي بوپ بارا جاتىرسىڭدار. «سىننىڭ دا ەستىسى بار، ەسەرى بار». بىلە بەرسەڭ، بۇگىنگى مەنىڭ ايتقانىم — جاناشىرلىق ءسوز. «دوس جىلاتىپ ايتادى، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتادى».
ءماجىلىستى ماقان سابىروۆ قىسقا قورىتتى دا، نەگىزگى مىندەتتەرگە توقتالدى.
— ال ستۋجيەۆ پەن سالاۋاتوۆتىڭ داۋىنا كەلسەك، — دەدى ول ءسال جىميىپ، — ەسكى دوستار وزدەرى ءتۇسىنىسىپ الار. ءبىراق سالاۋاتوۆتىڭ «باسشىنىڭ ءبىر سوزىنە ون دالەل كەرەك» دەگەنى
— جاندى پىكىر، جاقسى، تاۋىپ ايتىلعان ءسوز. ول دا گازەت ءمىنسىز دەپ ويلاماسىن، بۇل قارۋدى ءبىز قاشان دا توت باستىرماي ۇستاۋىمىز كەرەك. توقمەيىلسىدىڭ — وندا توقىرادىڭ.
بيۋرودان شىققان سوڭ، وبكوممەن ەكى ارا جاقىن ەدى، رەداكتور مەن ورىنباسار جاياۋ كەلە جاتتى.
— تۇقا، تىم قاتتى كەتىپ قالعان جوقسىز با، قانشا دەگەنمەن وبلاتكومنىڭ پرەدسەداتەلى عوي. جۇرتتىڭ كوزىنشە... — دەدى جارقىنبەك.
— ساۋاپ بولسىن. باستىقپىن دەپ اۋىزدان اق يت كىرىپ، قارا يت شىقپاۋى كەرەك. مەنىڭ جىنىمنىڭ كەلگەنى، وقىماي سىناعانى. جۇرت قۇساپ، باستىق سىنادى ەكەن، ءبارى دۇرىس دەپ قالتىراپ وتىرا بەرەر جايىم جوق. كوپ بولسا ورنىمنان الار، ءبىراق، ايتەۋىر، قالامىمدى تارتىپ المايدى عوي. ءبىزدىڭ حالىقتا «تاعىڭدى قورعاما، ارىڭدى قورعا» دەگەن ماقال بار. مەن ارىمدى قورعادىم، رەداكسيانىڭ، گازەتتىڭ ارىن. بىلە بىلسەڭ، كوممۋنيستىڭ ارىن. سوسىن ءبىراز ۇندەمەي كەلە جاتتى دا:
— اناتوليي كارپوۆيچ جالپى جامان ادام ەمەس. جىگەرلى، ايبىندى، ادۋىندى، — دەدى ول. — جۇمىس دەسە، جانىن سالادى. ۇيىقتاماي كۇندىز-تۇنى ىستەۋگە بار. ءبىراق قىزىپ كەتىپ، قيسايتىپ تا الادى. ول مەنى ءتۇسىندى. ەڭ جاقسىسى لاقىلداتىپ، لاقىلداتىپ الادى دا، ارتىندا ءزىل ساقتامايدى. دۇنيەدە ۇندەمەستەن، ۇندەمەي قۇرتاتىنداردان ساقتاسىن. اشىق پىكىر اشۋدى دا باسادى، ءوزىڭدى دە قوقىس-سوقىستان تازارتادى. مەن بىلەتىن اناتوليي كارپوۆيچ بولسا، ول كەك ساقتاماۋى كەرەك، — دەدى ءسوزىنىڭ سوڭىن نىعىرلاپ.
— ءسىز جاندى جەرىنەن ۇستادىڭىز، «ءبىزدىڭ گازەتتى وقيسىز با؟» دەگەن سۇراعىڭىز ۇشىرىپ ءتۇسىردى ءوزىن.
— ءوزى عوي ارانداعان. ويلاماي ما، بەتىن اشپايتىن گازەتتە نەسى بار؟ كەمشىلىك كەرەك بولسا، ءبىز ءوزىمىز-اق تاۋىپ بەرەمىز عوي. ۇستاعان سوڭ، سونداي جاندى جەرىنەن ۇستاۋ كەرەك.
وزىنە-وزى ريزا بولعان پىشىنمەن تۇقاڭ تەرشىگەن ۇزىن مۇرنىنىڭ ءۇستىن ورامالىمەن قايتا-قايتا ءسۇرتتى.
كەك ساقتامايدى دەمەكشى، ونىڭ دا كۋاسى بولعان جايىمىز بار. سول ماجىلىستەن كەيىن جارتى جىل ءوتتى-اۋ دەيمىن، وبلىستىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتى جاڭا ءۇي سالىپ ءبىتىپتى دەگەن حابار ەستىدىك. رەداكتورعا كەلىپ، بۇل حاباردى ايتا قويدىم. كوللەكتيۆتە ءبىراز ءۇيسىز ادامدار بار ەدى.
— بىتكەنى راس قوي، تاعى انىقتاڭدار، — دەدى ول.
مەن ءبارىن تاپتىشتەپ انىقتاپ كەلىپ وتىرعانىمدى ايتتىم.
تەلەفوندى كوتەردى دە:
— اناتوليي كارپوۆيچ، مەن سالاۋاتوۆ قوي. سىزگە كىرىپ شىعاتىن ءبىر شارۋام بار ەدى، دەدى.
— كەل، كەل، — دەدى-اۋ دەيمىن. ىلە-شالا سالاۋاتوۆ وبلاتكومگە بارۋعا جينالدى.
— جول بولسىن، تۇقا! — دەدىم.
— ايتقانىڭ كەلسىن. ال ءنومىردى، ماكەتتى ءوزىڭ قاراپ جىبەرە بەر. رەداكتوردىڭ كەلۋىن اسىعا كۇتتىك. پاتەر سۇراپ قىڭقىلداپ جۇرەتىندەر قايتا-قايتا قابىلداۋ بولمەسىنە جىلتىڭداي بەردى. الدەن ۋاقىتتا ول كىسى دە كوريدوردان كورىندى-اۋ، ايتەۋىر. توسىپ تۇرىپ، كابينەتكە بىرگە كىردىم. ەكى كوزىم جۇزىندە، ار جاعى قۋانىشتى ما، رەنىشتى مە — سونى بايقاۋ. ءبىر نارسەگە رازى بولعاندا، الدىمەن مۇرنى كۇلەتىن ادەتى ەدى. سول مۇرىن سىرىن جاسىرا الماي تۇر ەكەن.
— قالاي، تۇقا، ولجالىمىسىز؟
— وتىر، قىزىق بولدى.
اڭگىمەنى تەگى ءدامىن كەلتىرىپ تاپتىشتەپ ايتۋدى جاقسى كورەتىن.
— باردىم، بىردەن قابىلدادى. ورنىنان تۇرىپ امانداستى. اناداعى قاتتى سويلەگەنىمە ىشتەي ءوزىم قىسىلعاندايمىن.
اناتوليي كارپوۆيچتە ءزىل دەگەننىڭ زارەدەي دە نىشانى جوق. قايتا ءوزى:
— سەن ءالى وكپەلەپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ — دەدى. مەن ءمۇلايىمسي قالدىم.
— باستىقتارعا وكپەلەۋگە بولا ما؟ ولار سىناۋى كەرەك، ءبىز تىڭداۋىمىز كەرەك. سىن بىزدە جوعارىدان عانا عوي، — دەپ تاعى دا قاراپ وتىرماي تىستەپ الدىم.
— سەن دە مەنىڭ شەكەمدى قىزدىرعان جوقسىڭ. وزىمە دە سول كەرەك. جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپ نەم بار ەدى؟ ەكەۋمىز دە راحاتتانىپ كۇلدىك.
— ال، جارايدى، ول ءوتتى، كەتتى. كەلگەن شارۋاڭدى ايتشى.
— كەلگەن شارۋام، جاڭا ءۇي سالىپ بىتكەن ەكەنسىزدەر. رەداكسياعا وبلاتكوم قامقورلىق جاساماعاندا، كىم جاسايدى؟ شەتىمىزدەن پاتەرسىزبىز. جاقسى قىزمەتكەرلەر كەتىپ جاتىر، — دەپ مەن دە سۇمىرەيتتىم.
— كەيبىر قىزمەتكەرلەرىم، ءالىن بىلمەگەن الەك، اناتوليي كارپوۆيچتى سىناپ نەسى بار ەدى؟ ەندى بىزگە ءۇيدىڭ قاراسى دا كورىنبەس دەپ ءجۇر.
— جو... جوق، ولاي بولمايدى. ءوزىڭ نەشە پاتەر سۇراپ كەلىپ وتىرسىن، — دەدى.
«تۇيە سۇراساڭ، بيە بەرەدى» دەگەن. ءسال ويلاندىم دا:
— ءتورت پاتەر، — دەدىم.
— ويبوي، مۇنىڭ كوپ قوي، باسقا مەكەمەلەرگە بىر-بىردەن عانا ءبولىپ جاتىرمىز، تورتەۋ ەمەس، ۇشەۋىنە ريزامىسىڭ؟ — دەدى. قۋانعانىمدى بايقاتىپ قويام با دەپ قىلپ ەتە قالدىم، ۇنسىزدەۋ وتىردىم دا:
— قايتەيىن، وعان دا راقمەت، — دەدىم. قوڭىراۋىن باسىپ، جالپى ءبولىمنىڭ باستىعىن شاقىرىپ الدى دا، دەرەۋ تاپسىرما بەردى.
— ءسويتىپ، — دەدى رەداكتور كۇلىمسىرەپ، — ءۇش پاتەردى قانجىعاعا بايلاپ كەلىپ وتىرمىز. ايتقان سىنىمنان العاش كورىپ وتىرعان پايدام — وسى. — راحاتتانىپ ءبىر كۇلىپ الدى.
— الدەكىمدەر قۇساپ ءزىل ساقتاسا، پاتەر بەرمەك تۇرعاي، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي عىپ، كورىنگەن جەردە اياقتان شالار ەدى. سورىمىزعا وندايلار ءالى بار عوي. ەسىندە بولسىن، رەداكتور «جۋاس تۇيە جۇندەگەنگە جاقسى» بولماۋى كەرەك.
ونىڭ قايدا مەڭزەپ وتىرعانىن جارقىنبەك سەزە قويدى. بۇرىن رەسپۋبليكالىق گازەتتە، سوسىن ورتالىق كوميتەتتىڭ اپپاراتىندا جاۋاپتى قىزمەتتە بولعانىن ايتقانى بار. بۇرا تارتقانعا كونبەيتىن «ۇستامام» ىلعي ءوزىمدى ۇستاپ بەرىپ ءجۇر، قايتەيىن، سۇتپەن بىتكەن مىنەز سۇيەكپەن كەتەدى دە. «جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى» اردى اتتاپ، امالداپ كۇن كورەر جايىم جوق. ءارى ۇزاق جىلدار باسپاسوزدە ىستەگەنىم دە وسىنداي قاسيەتتى قالىپتاستىرعان بولۋ كەرەك دەگەن.
كۇندەلىكتى قىزمەتتە زارەدەي دە جاساندىلىققا، جالعاندىققا توزبەيدى. وندايدى سەزسە بولدى، اق سايتانى ۇستاپ، تۇبىرىنەن قيىپ تۇسپەي تىنبايدى. سىلقىم سىرداقوۆ دەگەن قىزمەتكەرگە رازى بول ماي ءجۇردى.
— وسىنىڭ ۇلكەن ادامداردى جاقىنىم، ناعاشىم، رۋلاسىم دەپ جۇرەتىنى ۇنامايدى. گازەتكە «اتا داڭقىمەن قىز وتەر، ماتا داڭقىمەن ءبوز وتەر» دەگەن ءپرينسيپتىڭ جۇرمەيتىنى حاق. جاقسى جازاسىڭ با — جاقسى قىزمەتكەرسىڭ، جامان جازاسىڭ با، ءالىڭدى ءبىلىپ ەرتەرەك تايىپ تۇر. ادامنىڭ قابىلەتىن جۋرناليستيكاداي تەز اشاتىن ەشتەڭە جوق شىعار، تەگى. مۇندا اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استىمەن كوپ جۇرە المايسىڭ، ارتىڭ تەز كورىنەدى، — دەپ وزىنە سان ايتتىم. سىيىناتىن ءپىرىڭ — قابىلەتىڭ، ەڭبەگىڭ. وزگە ءپىر مۇندا جۇرمەيدى، بوسقا اۋرە بولما، — دەدىم دە. تۇسىنەتىن ءتۇرى جوق. ءبىر كۇنى اۋزى-مۇرنى قيسايماي: «سىيىنعانىڭنان سۇيەنگەنىڭ مىقتى بولسىن» دەگەن ەمەس پە، — دەپ قاراپ تۇر.
ءسويتىپ، ايتەۋىر، سىرداقوۆتى سۋقانى سۇيمەي ءجۇردى. ونىڭ تالاي «ونەرى» وعان دەيىن دە سان كورىنىپ قالعان-دى. بارىنەن دە ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ زارەسىن الىپ بولعان ەدى. وتىرا قالىپ، جوعارى جاققا تەلەفون سوعادى ەكەن. بىرەۋمەن اڭعا بارماق، بىرەۋمەن قوناقتا بولماق بولىپ كەلىسەدى. كەيدە اۋەلى «سول كىسى» شاقىرىپ جاتىر دەپ جۇمىستان كەتىپ قالۋدى دا شىعارعان. سىلقىمدى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ءتىپتى جۇمساۋدان قالعان. كەزەكشىلىككە بارعىسى كەلمەسە دە، سەكرەتارياتى ىستەيتىنى سول. قىسقاسى، سالاۋاتوۆ رەداكتور بولىپ كەلگەنشە سىلقىم جۇرتتىڭ جەلكەسىنە ءمىنىپ العانعا ۇقسايدى، رەداكسياداعى ءبىر ەركەتاي.
سونىسىن كەلىسىمەن اڭعارعان سالاۋاتوۆ قايتەر ەكەن دەپ ءبىراز ءجۇردى. سىلقىم ءتىپتى شالقاقتاي ءتۇستى. سودان ورعا كەلىپ ءوزى جىعىلماسى بار ما.
— ماسكەۋگە، ادەبيەت كۇندەرىنە ايەلىممەن بىرگە بارۋىم كەرەك ەدى. مادەنيەت ءمينيسترى قولقالاپ وتىر، — دەدى ءبىر كۇنى رەداكتورعا كەلىپ.
سالاۋاتوۆتىڭ مۇندايدا ۇستاپ كەتەتىن اق سايتانى اتويلاپ شىعا كەلسىن. ونىڭ ۇستىنە، انانىڭ شىرەنىپ، سىزداپ سويلەگەنى تىپتەن جىنىن كەلتىردى.
— ءسىز مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرى ەمەسسىز عوي. رەداكسيانىڭ قىزمەتكەرىسىز. سىزگە رۇقساتتى مىنا مەن بەرەم.
— بەرەدى دەپ سەنىپ كەلىپ وتىرمىن. رەسپۋبليكا نامىسى ءۇشىن بارا جاتىرمىز، تۇقا. ونى تۇسىنەتىن بولارسىز.
— رەسپۋبليكا نامىسىن جىرتۋعا بارسا، ارتيست ايەلىڭىز بارادى، سىزگە نە جوق.
— ويباي-اۋ، تۇسىنە مە دەسەم. مەنىڭ بىرگە جۇرگەنىم ول كىسى ءۇشىن نە تۇرادى!
سالاۋاتوۆ بۇدان ءارى شىداي الماي قايناپ كەتتى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
— ءسىز وسى ايەلىڭىزدىڭ، جوعارىداعى ۇلكەن ادامداردىڭ اتىن ساتقاندى قاشان قوياسىز؟ مەن ءقازىر مينيسترگە تەلەفون سوعايىن. ءسىزسىز جۇرە الماسا، انا اتاقتى ارتيستكاسىن تارتىپكە شاقىرسىن.
سالاۋاتوۆ تەلەفونعا جارماسا بەرگەندە، سىرداقوۆ شار ەتە قالدى.
— اعاتاي، زۆونداماڭىز. ايەلىمە قىرسىعىم ءتيىپ جۇرەر.
— ءا، ءسويتىپ جونىڭە كوش. جۇرتتى دومبىتپاي، قىر كورسەتپەي، ادال ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. سەڭىڭ ومىرلىك پوزيسياڭدا ۇلكەن اقاۋ بار. شىلىعىڭ كوپ. بۇل كۇيىڭمەن ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە ارانداتاسىڭ.
سونىمەن اڭگىمە تىندى دەپ ويلاعان عوي. ەرتەڭىنە جاۋاپتى حاتشى كەزەكشىلىككە باراتىن سىرداقوۆ موسكۆاعا كەتكەلى جاتىر دەپ كەلدى.
— قالاي، كەشە كەلىسكەن سەكىلدى ەدىك قوي. ول بارمايتىن بولعان.
— جوق، ءقازىر ەكى ساعاتتان سوڭ، پوەزد جۇرەدى، — دەپ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنە تەلەفون سوعىپتى.
— جارايدى. مۇنداي ادامدى مىقتاپ ۇيرەتۋ كەرەك. ول سالاۋاتوۆتى ءالى تانىماي ءجۇر ەكەن.
ەكى ساعاتتان كەيىن الاق-جۇلاق ەتىپ، رەداكسياعا سىرداقوۆ كەلدى. ەسى شىعىپ كەتكەن. رەداكتورعا كىرە الماي، ءبىراز قيپاقتاپ تۇردى دا، اقىرى كىردى. سالاۋاتوۆ تۇك بىلمەگەندەي، ادەتتەگى سىپايى مىنەزىمەن قارسى الدى.
— ماسكەۋگە نەگە كەتپەدىڭىز؟
— تۇقا-اي، مىناۋ جاي ما؟ ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە ماسقارا بولدىم عوي.
— ماسقارا بولساڭىز، وزىڭىزدەن باسقانى اقىماق ساناماڭىز، ادال ءجۇرىڭىز دەدىم عوي مەن سىزگە.
— كىمنىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپپىن سونشا؟
— الداۋ، ۇياتتى جيىپ قويۋ قالتاعا تۇسكەننەن دە جامان. مەن ءبارىن انىقتادىم. ەشقانداي مينيستر سىزگە قولقا سالماعان. كەڭسەدە وتىرىپ، «جوعارىعا» تەلەفون سوعاتىنىڭىز دا ايلا، وتىرىك بولىپ شىقتى. ءسىزدىڭ مۇنداي ارەكەتتەرىڭىز مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنا دا بەلگىلى ەكەن. تارتاسىز ەندى سونىڭ سازايىن. زاڭ جۇزىندە مۇنىڭ قانداي ستاتياعا جاتاتىنىن بىلەسىز بە؟
— اياعىڭىزعا جىعىلايىن، تۇقا، ءبىر جولعا كەشىرىڭىزشى. مەنىڭ تاعدىرىم ەندى ءسىزدىڭ عانا قولىڭىزدا بولىپ تۇر. عۇمىرى ۇمىتپايىن، بۇل جاقسىلىعىڭىزدى.
«قالتىراۋىن قاراشى، ارامزالار تەگى اسقان قورقاق تا كەلەدى، مۇندايلار ءقازىر ارتىمدى جالا دەسەڭ، وعان دا دايىن» دەدى سالاۋاتوۆ ىشتەي.
— ماعان كەرەگى، ماعان ەمەس، ەڭ الدىمەن ساعان كەرەگى وسىعان دەيىن ىستەپ جۇرگەنىڭنىڭ ءبارى ارامزا ارەكەت ەكەنىن تۇسىنسەڭ بولدى. بار، جۇرە بەر، ءپاتشاعار.
وقيعا قالاي بولعان دەيسىز عوي. پوەزد باسىندا، ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ ورتاسىندا سىلقىم شايقاقتاپ ءبوسىپ تۇرادى. اناعان دا مىناعان دا ءيىلىپ سالەم بەرىپ، بىلگىرسىپ ارنەنى ايتۋ، اۋىز جاپپاۋ — وندايدا ءوزىنىڭ ادەتى. ايەل امانداسسا، جابىسىپ ونىڭ قولىنان سۇيمەي تاعى قويمايدى. ءوز ايەلىنە دە جالپاقتاپ، ءۇستى-باسىڭداعى قىل-قۋىتتى تازارتىپ تۇرعانى. جۇرەك اينىتار وسىنداي جاساندى مادەنيەتتىلىكتى كورسەتۋدىڭ ەندى ناعىز شەبەرى، ونىڭ كادىمگى ءبىر ۇلكەن وقۋىن بىتىرگەن-اۋ دەپ ويلايسىڭ. چەمودانداردى ىشكە كىرگىزىپ قويعانى قاشان. الدەن ۋاقىتتا ەكى بوتەلكە شامپاندى التىن جالاتقان ءتورت بوكالىمەن الىپ شىعادى. پالەنشە، تۇگەنشە، دەپ اتاقتى ارتيستەردى شاقىرىپ جاتىر. مۇنىسىندا «مەنى كوردىڭدەر عوي، جاقسى ءراسىمنىڭ بارىنە مايتالمانمىن» دەگەن سەس بار.
تاپ وسى كەزدە بەيساۋات ەكى ادام كەلەدى.
— سىرداقوۆ دەگەن كىم؟
— ءبىز بولامىز! — دەپ ول ءوزىنىڭ مايىسقاق ادەتىنە باسادى.
— ءسىز بولساڭىز، ءجۇرىڭىز، پوەزدان ءتۇسىڭىز.
الگى كەلگەن ادامدار قىزىل كۋالىكتەرىن كورسەتەدى. تۇرعان جۇرت تۇگەل ءۇرپيىسىپ، بىر-بىرىنە قارايدى. ايەلى دە، ءوزى دە قۇپ-قۋ بوپ كەتەدى. بار پالەنىڭ سالاۋاتوۆتان كەلگەنىن ىشتەي سەزەدى ول. ءسويتىپ، موسكۆاعا بارام دەپ الشان باسىپ تۇرعان ساباز اياقاستى ايىپتى بولادى دا شىعادى. «كوپ اسقانعا — ءبىر توسقان» دەگەن وسى.
سول كۇنى سىرداقوۆ جۇمىستان بوساتىلىپ، رەداكسيا ىلعي كۇلىمسىپ تۇراتىن ساسىق ءبىر يىستەن تازارعانداي بولدى. بۇل ءۇشىن سالاۋاتوۆقا راقمەت ايتپاعان جان جوق. ول توتەننەن سوعىلعان بىر-ەكى زۆانوكقا دا قاتقىل جاۋاپ بەرىپ جاتتى.
— جاقسى كورسەڭىز، سىزگە قيدىم سونى. ىشمەرەز، جىلپوس ادام رەداكسيادا ىستەي المايدى.
جارقىنبەكتىڭ ەسىنە رەداكسيادا بولعان جاڭا جىلدىق ءبىر كەش ءتۇستى. مادەنيەت بولىمىندەگى اقىن جىگىت مەرەكەلىك ارناۋىندا سالاۋاتوۆقا مىنا جولداردى جولداپ ەدى:
— ايبىندى دەسەڭ — ايبىندى، قايىرىمدى دەسەڭ — قايىرىمدى، باياعىسىنداي ايالاپ،
بولىسەدى قايعىڭدى. جازا باسساڭ، كەشىرمەس، تالانتىڭ بولسا، وشىرمەس، قورعانى دەسەڭ — قورعانى، ورمانى دەسەڭ — ورمانى. وسىنداي ادام باسقارعان، كوللەكتيۆتە نە ارمان بار، بىرگە ىستەسەم، اشىلار ەدى باگىم دەپ، تالايلار ءالى ارماندار.
جۇرەكجاردى ىستىق ىقىلاس، سالاۋاتوۆقا دەگەن تولىق مىنەزدەمە بار ەدى مۇندا. جارقىنبەك تە جۋرناليستىك ۇلكەن جولدىڭ باسىندا وسىنداي اداممەن ىستەس بولعانىنا ىشتەي قۋاناتىن. ونىڭ بەرىپ جۇرگەن ەڭ باستى ساباعى — ادامگەرشىلىك، ادالدىق، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىك. مىنە، سول ادام جونىندە دە «كوكىمەسىن»، «اياعى اسپاننان كەلەر» دەدى-اۋ.
وسىناۋ ەكى ءسوز الا قاشىپ، الا قاشىپ، جارقىنبەكتى كوپكە دەيىن بەرىلگەن تاپسىرماعا بەت بۇرعىزبادى. ساعاتىنا قاراپ ەدى، وتىز مينۋتتى بوسقا وتكىزىپ الىپتى. ازۋلى رەداكتورعا ءويتىپ پىشاعىن قايراعان ادام ورىنباساردى ءۇيتىپ جەر، قوي، كىرىسەيىن، «اياز بي، ءالىڭدى ءبىل» دەمەكشى، ماعان نە جوق.
ارى تولعاندى، بەرى تولعاندى، ەڭ بولماسا بىلاي جاز دەپ نۇسقاعانى جوق. جاز دا جاز، ءبىتىر دە ءبىتىر. دۇنيەنىڭ قورلىعى — بىرەۋ ءۇشىن جازۋ، سونىڭ ويىنان قايتسەم شىعام دەپ قينالۋ. بۇدان بەتەر ازاپ بولار ما ەكەن. ونداي ازاپتى جارقىنبەك باسىنان از كەشكەن جوق ەدى. تاجىريبە دە بار. ءبىراق شىقپاي جاتىر. كەيدە ءسويتىپ قالاتىنى بار. بۇل جولى ەندى شوپان بولىپ سويلەۋى كەرەك. سوناۋ «قوڭىربەل» سوۆحوزىن كوز الدىنا كەلتىردى. بىلتىردان بەرى قىستا قوي قوزداتۋ جونىندە بەرىلگەن ماتەريالداردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ويعا ءتۇسىردى. ءتىپتى ستاۆروپول ولكەسىنە، مالاشەنكونىڭ وزىنە بارىپ قايتقانى دا ەسىنە كەلدى.
وندا نە، ەجەلدەن جاقسى سالىنعان قورا، مول جەم-شوپ. قوزىلاردىڭ دا، قويلاردىڭ دا اۋزىنان اق ماي اعىزىپ قويعان. بىزدەگىدەي قۇلازىعان دالادا ەمەس، ءبارى كادىمگى اۋىل قاسىندا. كەش بولسا ەلەكتر شامى جارقىراپ، راديوسى سايراپ، كينوقوندىرعىسى دۇرىلدەپ تۇر. از عانا وتار، مىڭعىرعان قوي جانە جوق. جالعىز اعاش ورمان بولماس، بىر-ەكى وتاردى، ءتىپتى ءبىر فەرمانى قىستا قوزداتۋعا كوشىرگەندە، سودان قوي ءوسىرۋ ماسەلەسىن شەشىپ تاستايمىز با، بۇل پروبلەمانى الدەقايدا تەرەڭ ويلاۋ كەرەك قوي. ال ەكى-ۇش فەرمامىزدى شۋلاتايىق، ونىمەن نە ۇشپاققا جەتپەكپىز؟ ءوزىمىزدى-وزىمىز الداۋدان باسقا نە بار مۇندا؟
جارقىنبەك سەلت ەتتى. كادىمگى سالاۋاتوۆشا ويلاپ كەتكەندەي بولدى. ادەيى اكەلگەن بەتتى بەرگىزبەي، قازاقستان جاعدايىندا بۇل تاسىلگە كوشۋ ءۇشىن ءالى كوپ نارسە كەرەك دەپ ول وبكوممەن ءبىراز ايتىسقان-دى. اقىرى كۇشتىنىڭ اتى كۇشتى، سالاۋاتوۆ تىزە بۇگىپ، اكەلىنگەن بەت اۋەلى بۇكىل رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە كوشىرىپ باسىلعان-دى. رەداكسيانىڭ وزگە قىزمەتكەرلەرى ايدى اسپانعا ءبىر شىعاردىق دەپ كەۋدەلەرىن سوعىپ جۇرگەندە، سالاۋاتوۆ مىرس ەتىپ كۇلەتىن دە قوياتىن.
— ۇرانشىل بوپ كەتتىك، جولداستار، ۇرانشىل. ارتىن ويلاۋ كەرەك، ارتىن. ۇرانداتىپ الىپ، ۇرىنىپ قالىپ جۇرمەيىك. باستامانى قوستاعاننىڭ ءجونى وسى دەپ، ەرتە ۇرىقتاندىرىپ، اق قار كوك مۇزدا توگىپ جىبەرگەن ءتولدى نە جىلى ورىن بولماي، نە شوپ، جەم جەتپەي، قىرىپ الىپ جۇرسەك، قۋىرداقتىڭ كوكەسى سوندا. ابدەن سايما-ساي جاعداي جاساماي تۇرىپ مۇنداي ىسكە بارۋ — ارانداۋ. ءاي، ءبىراق ونداي كەزدە جاۋاپكەرشىلىكتى كىم موينىنا الا قويار دەيسىڭ؟
سالاۋاتوۆتىڭ ارەكەتىندە جارقىنبەكتىڭ قىزىعاتىن ەكى جايى بار. ءبىرى بولىمسىز قۇبىلىستان ۇلكەن پروبلەمانى كورە قوياتىنى، ويلاماعان جەردەن وقىس قورىتىندى جاسايتىنى، قاشان دا ايتاتىن ۋاعىزى ءار نارسەگە كۇدىكتەنە قاراۋ، كۇدىك اقيقاتتى ىزدەتەدى، اقيقات سەنى ەشقاشان الدامايدى. ەكىنشىسى — بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي باسىپ سالاتىنى، وندا بيپازداپ، مايموڭكەلەپ جاتۋ دەگەن جوق، كومەيىنە كەلدى — ىرىكپەيدى. جۇرتتىڭ كوبىنە ۇناي بەرمەيتىنى دە وسىسى. تولعانىپ جۇرگەنىن جيىپ-تيىپ، ءبىر كۇنى گازەتتە بۇرق ەتكىزەدى.
بىردە «ەسىپ سويلەمەيىك، ەسەپتەپ سويلەيىك» دەگەن ماقالاسى شىقتى. وبكومنىڭ بىرنەشە پلەنۋمىنان، اكتيۆىنەن تەرىپ تۇرىپ، ۋادەگە مىرزا «شەشەندەردى» مىقتاپ قاتىرعان. ماقالانىڭ باستالۋى دا قىزىق...
تاماقتان ءىش كەبۋشى ەدى، سوزدەن ءىش كەپكەندى كەرگەندەرىڭ بار ما؟ كورمەسەڭدەر، تانىس بولىڭدار... بۇدان ءارى ەكى «شەشەننىڭ» بىر-بىرىنەن اۋماعان ءۇش اكتيۆتەگى سوزدەرى كەلتىرىلەدى. سوڭى: ءبىز وسى اكتيۆ جينالىسىن، وبلىس ەڭبەكشىلەرىن الدا تۇرعان مىندەتتى ويداعىداي ورىندايمىز دەپ سەندىرەمىز. ايتا-ايتا ولاردىڭ ءىشى كەپپەگەنمەن، تىڭدايتىنداي ءبىزدىڭ ءىشىمىز كەپتى بۇل سەندىرۋگە. «ۇرىنىڭ وزىنە سەنبە، وتىرىكشىنىڭ سوزىنە سەنبە» دەگەن بار ەدى. باقىرايتىپ قويىپ پالەن جىلدان بەرى الداپ كەلە جاتقان ءسوز سوعارلارعا سەنە بەرەمىز بە؟ كوز بوياۋدى دا، ءسوز بوياۋدى دا قاتار يگەرگەن «قابىلەتتىلەر» قاپتاپ كەتپەي تۇرعاندا، ەسىمىزدى جيساق قايتەدى، — دەپ بىتەدى.
بۇل ماقالا ۇلكەن شۋ بولدى. وبلىستىق كوميتەتكە سىنالعانداردان قۇشاق-قۇشاق ارىز ءتۇستى. گازەت رەداكتورى اسىرا سىلتەۋشى، ادام جانىن قارالاۋشى دەپ ايىپتالدى. كەيبىر ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمى دە جازعان ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قاراۋدى تالاپ ەتتى. ەگەر ماقان سابىروۆ بولماعاندا، وسى جولى-اق تۇڭعيىق سالاۋاتوۆقا ءبىر تىقىر تايانىپ ەدى. ءبىرىنشى حاتشى بيۋرو ماجىلىسىندە مۇلدە كەرىسىنشە قورىتىندى شىعاردى.
ءبىز مۇنداي رەداكتورعا راقمەت ايتۋىمىز كەرەك. بۇل ماقالادا جالاڭ ۇران، جاپپاي ايقايعا قارسى كۇرەس بار، قىسىر سوزدەردەن ىعىر بولعانىمىز وتىرىك پە؟ «ەسىپ سويلەمەيىك، ەسەپتەپ سويلەيىك» — قانداي ادەمى قويىلعان تاقىرىپ. مەنىڭشە، بۇل ماقالانى بارلىق اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە تالقىلاۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابىلدايىق. بۇدان وسىنداي قورىتىندى شىعارعان ءجون بولار.
ءسويتىپ، سالاۋاتوۆتىڭ تاسى ورگە دومالادى دا كەتتى. ءبىراق وعان ءتىسىن قايراپ، ىشتەن تىنعاندار از ەمەس ەدى.
— سابىروۆ بولماعاندا، مەنى تىرىدەي ءپىسىرىپ جەي جازدادى عوي، — دەپ ءجۇردى كەيىن رەداكتور. — اتتەڭ، وسى كىسىنىڭ سابىرلىلىعىن، كەڭ تولعايتىنىن باسقالارعا بەرسە. تەك بۇدان گورى قاتالداۋ بولسا... جۇمساقتىعىن سوندا جۇرت پايدالانا الماس ەدى. ستۋجيەۆتىڭ قىسىپ جىبەرەتىنىن ازداپ بۇل كىسىگە، بۇل كىسىنىڭ سابىرلىلىعىنان ستۋجيەۆكە ءبىراز اۋىستىرسا، سوندا قاتىپ كەتەر ەدى.
جارقىنبەكتىڭ دە جۇرەگىنە سابىروۆ اسا ءبىر مەيىرىمدى ادام سەكىلدى ۇيالاپ قالعان-دى. وسى ورايدا ونىڭ ويىنا رەداكسياداعى ءوزى جاقسى كورەتىن ءبىر قارت ءجۋرناليستىڭ اڭگىمەسى ورالدى. ءنومىردى ءبىتىرىپ تاستاپ، كوڭىلدەنىپ وتىرعان كەزەكتى ءبىر كۇن ەدى، الگى ادام باسشىلار جايىندا قىزىق اڭگىمە ايتتى.
— مەن — ءبىراز دۇنيەنى كورگەن جانمىن. سوناۋ سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان بەرى ءوز دارەجەمدە تالاي باسشىمەن تانىس تا، ىستەس تە بولدىم. سولاردى كوز الدىمنان وتكىزسەم، ءۇش توپقا بولگىم كەلەدى. ءبىرىنشى توبى — ءوزى دە جۇمىس ىستەمەيدى، وزگەگە دە ىستەتپەيدى. ساۋىسقانداي شىقىلىقتاپ، جۇرتتى شات-شالەكەي ەتەتىن توپ. وندايلار وزىمنەن ەشكىم اسپاسا ەكەن دەيدى، ءىشى تار، ايلالى كەلەدى، كەزى كەلگەندە، ارىپتەسىن شالىپ جىبەرۋگە، وماقا اسىرا قۇلاتۋعا دايىن تۇرادى. ەكىنشى توبى — ءوزى جارىتىپ ىستەمەگەنمەن، ءبىراق وزگەگە بوگەت جاسامايدى، ىستەگەندەردىڭ كولەڭكەسىندە كوپ جەرگە بارادى. جۇرتقا جايلىلىعىمەن جان ساقتاپ، جاقسى اتانىپ تا كەتەدى، وندايلار ۇزاق جاسايدى. ءۇشىنشى توبى — ءوزى دە ىستەيدى، وزگەنى دە ىستەتەدى، تىنىمسىز ورگە سۇيرەپ وتىراتىن كادىمگى وتاربا سەكىلدى. وندايلاردان ومىردە مىقتى ءىز قالادى، ءبىراق ولار سيرەك.
جارقىنبەك سابىروۆتى وسى توپتاردىڭ قايسىسىنا جاتقىزارىن بىلمەي، كەيدە ويلانىپ قالاتىن. ءبىراق، ايتەۋىر، كەيىنگى ءبىر جىلدا ءبىراز نارسەنى قولعا العانى حاق. قالانى قامتاماسىز ەتەتىن سۇت-كوكونىس ايماعىن جاساۋ، استىققا دەپ جەردى وندى-سولدى جىرتا بەرمەۋ — سودان شىققان يدەيالار. بيىلعى قاتتى قىستىڭ باسىندا وبكومعا بايىرعى شوپانداردى جينادى. ولاردىڭ اۋزىنان قوي باعۋداعى، اسىرەسە، قىستاعى اتام زاماننان بەرگى تاجىريبەنى شىم-شىمداپ تارتتى. ونداعى وي — وتكەنگە وسقىرىنا قاراماۋ. سول شوپانداردىڭ اتىنان ۇندەۋ جاريالاندى. سول ۇندەۋدىڭ تەكستىن جازۋعا جارقىنبەكتىڭ دە قاتىسقانى بار. اتتەڭ، كەيىندەۋ قابىلدانعان ۇندەۋ بولدى. قىستىڭ باسىندا ەمەس، ەرتە كۇزدە ايتىلاتىن ءسوز ەدى بۇل. ەلگە شىعىپ ءجۇرىپ، سول ۇندەۋدىڭ شوپان قاۋىمىن ءبىر سىلكىندىرگەنىن بايقاعان-دى. ءتارتىپ جونىندەگى ماسەلەنىڭ دە جاڭاشا قويىلا باستاعانى سەزىلگەندەي. بيۋرودا بولعان مىناداي اڭگىمەنى سالاۋاتوۆتىڭ ايتىپ كەلگەنى بار...
سابىروۆ الىس اۋداننان كەشتەتىپ قايتادى. قاراڭعى ۇيىرىلگەن كەز بولسا كەرەك. اۋدان ورتالىعىنىڭ شەتىندە اپىر-توپىر الىسىپ جاتقانداردى كورەدى. جاقىنداپ كەلسە، الپامساداي ءبىر ميليسيونەر بىرەۋدى بايلاپ، ەكىنشىسىن وعان ماتاپ ۇلگەرگەن ەكەن. تۇرا قالعان ماشينانى نومىرىنەن تاني كەتكەن ميليسيونەر:
— جولداس وبلىستىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى، — دەپ قولىن شەكەسىنە قويادى دا، بولعان جاعدايدى باياندايدى. سويتسە، بۇلار اسا ءقاۋىپتى، تۇرمەدەن قاشقان قىلمىسكەرلەر ەكەن. سونى مىناۋ وسى ارادا ۇستاعان.
— ال ەندى نە ىستەيسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى سابىروۆ.
— ءقازىر جول-جونەكەي ءبىر ماشينا ۇستاپ، سونىمەن الماتىعا اپارام.
— انالارىڭدى سال مىنا مەنىڭ ماشيناما. سەنىڭ جول-جونەكەيىڭ قاشان كەلەدى؟
ميليسيونەر ساسىپ قالادى. وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ماشيناسىنا قىلمىسكەرلەردى سالۋ... بۇل — ونىڭ باسىنا سىيمايتىن ۇعىم. كونبەي قاشقاقتايدى، جۇرە بەرىڭىز دەپ جالىنادى.
— مەن ساعان سال دەدىم عوي.
داۋىس قاتقىلداۋ شىققان سوڭ، ول امالسىز سالادى. «مىنا يتتەردىڭ اۋزىنىڭ سالىمىن-اي، وبكوم سەكرەتارىنىڭ ماشيناسىنا ءمىنۋىن قاراشى. قارا سۋىقتا اشىق جۇك ماشيناسىندا ءبىراز قالشىلداتاتىن ەدىم».
سابىروۆ قىلمىسكەرلەردى ەمەس، ميليسيونەردى اياعان ەدى. وسى وقيعانى ول بيۋرو ماجىلىسىندە ايتىپ، مىناداي قورىتىندى جاسايدى:
— ءبىز ءتارتىپتى نىعايتۋدى تالاپ ەتەمىز. ال سول ءۇشىن كۇرەسۋشىلەرگە نەگە جاعداي جاسامايمىز؟ نەگە جاناعى ميليسيونەردىڭ استىندا ماشينا جوق؟ ول قارۋلىلىعىنان عانا امان قالدى. ايتپەسە انا ەكەۋى ءوزىن ءولتىرىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى عوي. ونىكى ناعىز جانكەشتى ەرلىك، ىسىنە شىن بەرىلگەن ادامدار عانا سونداي ءقاۋىپتى قادامعا بارادى. اكىمشىلىك ورگاندارىنىڭ جاعدايىنا مىقتاپ زەر سالۋىمىز كەرەك، جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.
وسى فاكتى بۇل سالاعا دا ءبىراز قوزعاۋ سالعان-دى. ءبىراق جاقسى يدەيالار ءبىر عانا ادامنىڭ باسىنان شىقپاۋى كەرەك قوي. قانشا كەمەڭگەر بولسا دا، بىرەۋدىڭ اتى — بىرەۋ. ول دا — پەندە، ول دا ءتۇبى سارقىلادى. سول سەبەپتى دە ءبىر اۋىزعا قاراپ تامسانۋ، ءبارىن ءبىر اۋىزدان كۇتۋ وزگەنىڭ ويىن تۇساماي ما، تۇرىپ قالعان سۋداي ساسىتىپ جىبەرمەي مە؟! ءبىر جانعا قۇلدىق ۇرا بەرسە، ونىڭ دا بۇزىلۋى مۇمكىن عوي. جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن جىلت-جىلت ەتكەن وسىنداي سەزىم حابارشىلارىنا جارقىنبەك بويىن ونان ءارى جايلاتقىسى كەلمەي، سابىروۆتى وعان قيماي، ويلارىن باسقا ارناعا بۇرۋعا نيەتتەندى.
تىكەلەي ءوزى تاپسىرماسا دا، بۇگىنگى مىناۋ شارۋانى سابىروۆتىڭ ءوز اۋزىنان ايتىلعانداي ىستەگىسى كەلىپ وتىر. وبلىستىڭ تىنىمسىز ورگە سۇيرەپ وتىراتىن كادىمگى وتاربا سەكىلدى. وندايلاردان ومىردە مىقتى ءىز قالادى، ءبىراق ولار سيرەك.
جارقىنبەك سابىروۆتى وسى توپتاردىڭ قايسىسىنا جاتقىزارىن بىلمەي، كەيدە ويلانىپ قالاتىن. ءبىراق، ايتەۋىر، كەيىنگى ءبىر جىلدا ءبىراز نارسەنى قولعا العانى حاق. قالانى قامتاماسىز ەتەتىن سۇت-كوكونىس ايماعىن جاساۋ، استىققا دەپ جەردى وندى-سولدى جىرتا بەرمەۋ — سودان شىققان يدەيالار. بيىلعى قاتتى قىستىڭ باسىندا وبكومعا بايىرعى شوپانداردى جينادى. ولاردىڭ اۋزىنان قوي باعۋداعى، اسىرەسە، قىستاعى اتام زاماننان بەرگى تاجىريبەنى شىم-شىمداپ تارتتى. ونداعى وي — وتكەنگە وسقىرىنا قاراماۋ. سول شوپانداردىڭ اتىنان ۇندەۋ جاريالاندى. سول ۇندەۋدىڭ تەكستىن جازۋعا جارقىنبەكتىڭ دە قاتىسقانى بار. اتتەڭ، كەيىندەۋ قابىلدانعان ۇندەۋ بولدى. قىستىڭ باسىندا ەمەس، ەرتە كۇزدە ايتىلاتىن ءسوز ەدى بۇل. ەلگە شىعىپ ءجۇرىپ، سول ۇندەۋدىڭ شوپان قاۋىمىن ءبىر سىلكىندىرگەنىن بايقاعان-دى. ءتارتىپ جونىندەگى ماسەلەنىڭ دە جاڭاشا قويىلا باستاعانى سەزىلگەندەي. بيۋرودا بولعان مىناداي اڭگىمەنى سالاۋاتوۆتىڭ ايتىپ كەلگەنى بار...
سابىروۆ الىس اۋداننان كەشتەتىپ قايتادى. قاراڭعى ۇيىرىلگەن كەز بولسا كەرەك. اۋدان ورتالىعىنىڭ شەتىندە اپىر-توپىر الىسىپ جاتقانداردى كورەدى. جاقىنداپ كەلسە، الپامساداي ءبىر ميليسيونەر بىرەۋدى بايلاپ، ەكىنشىسىن وعان ماتاپ ۇلگەرگەن ەكەن. تۇرا قالعان ماشينانى نومىرىنەن تاني كەتكەن ميليسيونەر:
— جولداس وبلىستىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى، — دەپ قولىن شەكەسىنە قويادى دا، بولعان جاعدايدى باياندايدى. سويتسە، بۇلار اسا ءقاۋىپتى، تۇرمەدەن قاشقان قىلمىسكەرلەر ەكەن. سونى مىناۋ وسى ارادا ۇستاعان.
— ال ەندى نە ىستەيسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى سابىروۆ.
— ءقازىر جول-جونەكەي ءبىر ماشينا ۇستاپ، سونىمەن الماتىعا اپارام.
— انالارىڭدى سال مىنا مەنىڭ ماشيناما. سەنىڭ جول-جونەكەيىڭ قاشان كەلەدى؟
ميليسيونەر ساسىپ قالادى. وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ماشيناسىنا قىلمىسكەرلەردى سالۋ... بۇل — ونىڭ باسىنا سىيمايتىن ۇعىم. كونبەي قاشقاقتايدى، جۇرە بەرىڭىز دەپ جالىنادى.
— مەن ساعان سال دەدىم عوي.
داۋىس قاتقىلداۋ شىققان سوڭ، ول امالسىز سالادى. «مىنا يتتەردىڭ اۋزىنىڭ سالىمىن-اي، وبكوم سەكرەتارىنىڭ ماشيناسىنا ءمىنۋىن قاراشى. قارا سۋىقتا اشىق جۇك ماشيناسىندا ءبىراز قالشىلداتاتىن ەدىم».
سابىروۆ قىلمىسكەرلەردى ەمەس، ميليسيونەردى اياعان ەدى. وسى وقيعانى ول بيۋرو ماجىلىسىندە ايتىپ، مىناداي قورىتىندى جاسايدى:
— ءبىز ءتارتىپتى نىعايتۋدى تالاپ ەتەمىز. ال سول ءۇشىن كۇرەسۋشىلەرگە نەگە جاعداي جاسامايمىز؟ نەگە جاڭاعى ميليسيونەردىڭ استىندا ماشينا جوق؟ ول قارۋلىلىعىنان عانا امان قالدى. ايتپەسە انا ەكەۋى ءوزىن ءولتىرىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى عوي. ونىكى ناعىز جانكەشتى ەرلىك، ىسىنە شىن بەرىلگەن ادامدار عانا سونداي ءقاۋىپتى قادامعا بارادى. اكىمشىلىك ورگاندارىنىڭ جاعدايىنا مىقتاپ زەر سالۋىمىز كەرەك، جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.
وسى فاكتى بۇل سالاعا دا ءبىراز قوزعاۋ سالعان-دى. ءبىراق جاقسى يدەيالار ءبىر عانا ادامنىڭ باسىنان شىقپاۋى كەرەك قوي. قانشا كەمەڭگەر بولسا دا، بىرەۋدىڭ اتى — بىرەۋ. ول دا — پەندە، ول دا ءتۇبى سارقىلادى. سول سەبەپتى دە ءبىر اۋىزعا قاراپ تامسانۋ، ءبارىن ءبىر اۋىزدان كۇتۋ وزگەنىڭ ويىن تۇساماي ما، تۇرىپ قالعان سۋداي ساسىتىپ جىبەرمەي مە؟! ءبىر جانعا قۇلدىق ۇرا بەرسە، ونىڭ دا بۇزىلۋى مۇمكىن عوي. جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن جىلت-جىلت ەتكەن وسىنداي سەزىم حابارشىلارىنا جارقىنبەك بويىن ونان ءارى جايلاتقىسى كەلمەي، سابىروۆتى وعان قيماي، ويلارىن باسقا ارناعا بۇرۋعا نيەتتەندى.
تىكەلەي ءوزى تاپسىرماسا دا، بۇگىنگى مىناۋ شارۋانى سابىروۆتىڭ ءوز اۋزىنان ايتىلعانداي ىستەگىسى كەلىپ وتىر. وبلىستىڭ ابىرويى ونىڭ ابىرويى دەپ بىلەدى. قالامى ءجۇرىپ بەردى-اۋ دەيمىن، ءبىر جاقسى ورالىمدى ويلار كەلىپ قالدى.
سول كەزدە تەلەفون زىڭ ەتسىن. اۋىل شارۋاشىلىق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
— جارقىنبەك، وۋ، جارقىنىم، ۋاقىتىڭ بولدى عوي. بار ما بىردەڭە؟
— ءقازىر، ءقازىر. ون مينۋت، ون بەس مينۋت.
— باسشىلار كەشىكتىرگەندى جاقتىرمايدى، اسىرەسە، ماكەڭ.
— ءوزىڭىز كورسەتەسىز عوي. وندا مەن ەمەس، ءسىز كەشىككەن بولىپ شىعاسىز.
— ەي، ءوزىڭ قالجىڭدايسىڭ عوي. جوق، بىرگە بارامىز. ەسكەرتپەلەرى بولسا قايتەسىڭ؟
— ونى دا ءوزىڭىز تولىقتىراسىز. مەن وسىمەن ءبىتتىم.
— ەي، سەن قىلجاقتى قوي. باستىعىڭنان جۇققان با؟ كەرەك دەسەڭ، ءبىز ونىڭ ءوزىن شاقىرىپ الىپ جاساتامىز.
جارقىنبەك قۇدايدىڭ جازۋ قابىلەتىن بەرگەنىنە شۇكىرلىك ەتتى. جۇقالاپ بولسا دا سونى ساتىپ وتىرعانى عوي، ايتپەسە وبكومنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مۇنى ەجەلەتىپ قويا ما؟ جۋىردا كوپتەن بىلەتىن ارىپتەسىمەن سىرلاسقانى بار. ءبىر مىقتىنىڭ كىتابىن جازىپ بەرىپ، پاتەر الدىم، ماشينا الدىم دەپ ءبوسىپ تۇردى. ونىڭ بەتى ارى، الا ءجىپتى اتتاما دەپ اكە-شەشەسى ۇيرەتتى. ودان كەيىنگى تاپ بولعان ۇستازى سالاۋاتوۆتىڭ دا تازا جۇرەتىنى — ءوز الدىنا ءبىر مەكتەپ. ۇلكەن بالاسىنىڭ ءبىر قىلىعىنا مىقتاپ رازى بولعانى بار. قورادا ويناپ ءجۇرىپ ون تيىن اقشا تاۋىپ الادى. مۇنى جوعالتقان ادامدى تابۋىم كەرەك دەپ ءبىر كۇن ساندالادى. اقىرى ءۇيدىڭ قاسىنداعى ميليسيا بولىمىنە بارىپ، تاپقان اقشاسىن تاپسىرادى. ون تيىن. بالانى وتىرعاندار كۇلىپ شىعارىپ سالىپتى. ولارعا —كۇلكى، ال بالا سول ون تيىندى الا سالۋدى قىلمىس كورىپ ءجۇر. بۇل جەردە سۇتپەن بىتكەن ادالدىق ايعايلاپ تۇر ەمەس پە. العاشقىدا جارقىنبەكتىڭ ءوزى دە اسا ءمان بەرمەپ ەدى، ارتىنان ويلانىپ قالدى. قانشا ايتقانمەن، مەنىڭ بالام عوي دەپ مىرس ەتتى. ايلالى بولسام، 19 جىل پاتەرسىز جۇرەم بە؟ جەتى جاسار بالاسىنىڭ جورگەگىنەن كورىنگەن كىرشىكسىز ادالدىعىنا قۋاندى. سالاۋاتوۆتىڭ دا كوزىنە تۇسكەن اۋلەتىمىزگە دارىعان وسى ادالدىق ەمەس پە ەكەن، كىم ءبىلسىن؟!
اۋلەتىمىزگە دەمەكشى، اناسى ۇدايى ايتا بەرەتىن ءبىر اڭگىمە ەسىنە تاعى ءتۇستى. سوعىس جىلدارى، اۋىر كەزەڭ، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي، قاي نارسەدەن بولسا دا جوقتىقتىڭ ىزعارى ءوتىپ جۇرگەن كەز. استىق ورىپ جاتقاندا الىستان شەشەسىنىڭ اپكەسى كەلدى. اكەسىنە قايىنبيكە عوي. قايىنبيكەنى جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ قابىلداۋ — قاشانعى ءداستۇر. ول داستۇرگە قىلاۋ تۇسپەدى. سودان كەتەردەگى بۇيىمتايىن سۇراپتى.
— كولحوزدىڭ بار استىعى قولىندا ەكەن، سۇيەنەر. وزىڭە كۇزەتتىرىپ قويىپتى. بىرەۋدىڭ سوقىر تيىنىنا جولامايتىن سورلى باسىڭ، سەنى كۇزەتشى ەتكەن باسقارماڭ دا قۋ ەكەن. دەسەداعى ماعان بىر-ەكى قاپ بيداي كەرەك. كەلگەن شارۋامنىڭ ءوزى دە سول، — دەيدى قايىنبيكەسى.
— ودان كولحوز داۋلەتى ورتايا قويماس، — دەپ تاقىمدايدى شەشەسى. سوندا اكەسى:
— سۇيەنەر استىق ۇرلاپتى دەگەن عۇمىر بويى سۇيەگىمە تاڭبا بولماي ما؟ ادال اتىما قارا داق تۇسسە، ءولىم عوي، ودان دا ءوز بالا-شاعام اش قالسا دا، كۇزدە ەڭبەكاقىعا العان استىعىمدى جەتكىزىپ بەرەيىن، — دەپتى.
— بۇل — بۇل ما، بۇكىل يمانىن ول دۇنيەگە وسى باستان جيناپ ءجۇر. ءتىلىن تىستەپ وتىرسا دا، ءتۇيىر ءداندى بوتەن جولمەن اكەلۋ جوق قوي. اكەڭە تارتساڭ، سەن دە اشتان قاتاسىڭ، — دەپ شەشەسى تالاي قالجىڭداعان.
سول ادال اتقا داق تۇسىرمەۋ ءومىر بويى تۋ بولىپ كەلە جاتىر. مىنا تاپسىرمانى دا ادال ورىنداپ بەرۋ ءۇشىن جان سالىپ وتىرعانى مىناۋ. سوڭعى نۇكتەنى قويىپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنە الا جونەلدى، كولەمى بەس بەت، ون مينۋتتىق ءسوز.
— پالە، پالە، جاقسى كەتىپسىڭ. وي، جاسا، مىنا پىكىردى قالاي تاپقانسىڭ، ەي! مىنە، جىگىت. جۇمىس اياعى بىتكەنشە سابىروۆ جولداسقا كورسەتىپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك.
— ول كىسىنىڭ باسقا جۇمىسى ازداي، وسىنى دا كورسەتەسىز بە؟ سىزدەن ارتىلاتىن نە تۇر مۇندا.
— بالا ەكەنسىڭ عوي ءالى، پالەدەن اۋلاق. جينالىستىڭ قانداي جينالىس ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ ەرتەڭ ءبىر جەرىنەن بىردەڭەسى بۇلتيىپ جۇرسە... باستىققا ءوزىڭىز كورگەنسىز دەمەيمىز بە.
«جاۋاپكەرشىلىكتى وزىڭىزگە العىڭىز كەلمەيدى ەكەن عوي» دەي جازداپ بارىپ، جارقىنبەك ارەڭ توقتادى. وسىندايعا سالاۋاتوۆتىڭ دا بۇلقان-تالقان بولىپ جۇرگەنىن سان كورگەنى بار-دى.
بولىمسىز نارسەنىڭ ءوزىن «كەلىسۋدىڭ» كوكپارىنا سالامىز. دىڭكەڭدى قۇرتىپ، ۇلكەن باستىقتىڭ وزىنەن شىققانشا كۇتىپ وتىرعانىڭ. ءسويتىپ ءىشقۇسا بولعانشا، ءقازىر مەن بىرىنشىگە بىردەن شىعاتىن بولدىم. بەر جاعى ءبارىبىر شەشپەيدى، بوسقا ۋاقىت ەلەدى.
كەيدە ءتىپتى قىزىنىپ كەتىپ بىلاي دەيتىن:
— ول — ول ما، سول بەر جاعىنداعىلار ءوز سىرىن بىلە تۇرا، بىزبەن نەگە كەلىسپەدىڭ دەيدى-اۋ شىرەنىپ. ءبىزدى دە بەكەر قويعان جوق، قاراساق بولاتىن ەدى عوي دەپ سىزدايدى، اۋەلى. ال ءبىر جەردەن ءمۇلت تابىلسا، «انە بىزگە كورسەتپەگەننىڭ كەسىرى» دەپ جانە دانىشپانسيدى. وۋ، وسى ءتارتىپ قاي جارعىدا جازىلعان؟ قاي نۇسقامادان كورگەندەرىڭ بار؟ ءوز اتىمەن ايتساق، جالتاقتاردىڭ، جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشاتىنداردىڭ سوعاتىن بيۋروكراتتىق دۋالى بۇل. بۇزىپ كور مىقتى بولساڭ. مەنىڭشە، ول دۋالدىڭ قابىرعاسى قالىڭداپ بارادى.
— اي، تۇقاڭ-اي، ايتسا ءتۇبىن ءتۇسىرىپ ايتادى-اۋ. ءبىز دە سابىروۆقا جەتكەنشە ءالى ءۇش دۋالدان ءوتۋىمىز كەرەك. ناسيحات ءبولىمى، ونىڭ نۇسقاۋشىسى مەن مەڭگەرۋشىسى، يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى. مۇندايدا «قىراعىلىق» جاساپ، سەكتور مەڭگەرۋشىسى مەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ورىنباسارىنىڭ ورتا جولدان قوسىلماسىنا كىم كەپىل. بولىمسىز ءبىر تەكست قانشاما وتكەلدەن ءوتۋى كەرەك. قاجەت پە وسى؟ قايتەسىڭ، بەتونداي قاتىپ قالعان ءتارتىپ. وسى تارتىپتەن تىستەي قارىسىپ ايىرىلمايتىندار ىسكەر سانالادى تەگى. وسۋ باسپالداعى دا ەڭ الدىمەن سولارعا
اشىق. ىشەكتەي سوزىلعان كەلىسۋ كەزەڭدەرىنەن قيا باسىپ كور، سول پارتيا جۇمىسىن بىلمەيتىن بوپ شىعاسىڭ. ال سول جۇمىستى شىن مانىندە جانسىزداندىرىپ، سولىنەن جۇرداي ەتۋشى وسىندايلار ەكەنىن ۇعۋدىڭ قيىنداپ بارا جاتقانى قالاي؟ سابىروۆ تا سول ىزبەن كەتە بەرەدى-اۋ، تەگى. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەننىڭ ءوزى مە بۇل، نەمەنە؟
ءوستىپ تۇرعاندا جارقىنبەكتىڭ ەسىنە ەسىك الدىندا كۇتتىرىپ قويعان سەكرەتارياتتىڭ جىگىتى ءتۇستى.
— ويبۋ، قۇرتتىم-اۋ، — دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول.
— نەنى قۇرتتىڭ؟
— رەداكسيانى دا. قانشاما ۋاقىتتان بەرى ماتەريالداردى كوتەرىپ، ەسىكتىڭ الدىندا تۇر. اعاتاي، ماعان ەڭ بولماسا ءبىر ساعاتقا مۇرسات ەتىڭىزشى. ءسىز انا ساتىلاردىڭ بارىنەن وتكەنشە، مەن دە كەلىپ قالارمىن.
ەسىكتىڭ الدىنا شىقسا، سەكرەتارياتتىڭ جىگىتى بورشا-بورشا بوپ تەرلەگەن.
— ەي، نەمەنە سونشا، ءتۇز كوتەرگەندەي.
— تۇز كوتەرگەن ەمەس، بۇدان ءبىر قاپ تۇز جەگەن جەڭىل. ەكى وتتىڭ اراسىندا كۇيىپ-پىسىپ تۇردىم دا قويدىم. كەتەيىن دەسەم، ءسىز شىعىپ قالا ما دەپ. كەتپەيىن دەسەم، انا جاق ويباي سالىپ، ول جاتقان شىعار. ەگەر رەداكتور كەلسە، وندا ءبىتتى مەنىڭ شارۋام. ءجىپسىز بايلادىڭىز دا قويدىڭىز.
— سەن ءجىپسىز بايلاۋلى بولساڭ، مەن ارقانمەن بايلاۋلىمىن. سەن ەكى وتتىڭ اراسىندا قالساڭ، مەن ون وتتىڭ اراسىندا ءجۇرمىن. ءقايبىر شەكەمنىڭ قىزعانىنان شاقىردى دەيسىڭ سەنى، ءجۇر، كانە!
جول بويى كەلە جاتقاندا «قولدى قويىپ-قويىپ نەگە جىبەرە سالمايمىن» دەگەن ءبىر ارام وي جىلتىڭ ەتە قالدى. جوق، ۇيرەنبەگەن وعان، سوسىن ءتۇنى بويى ءوزىمدى-وزىم جەپ، ەسىم شىعار. نە دە بولسا، قاراپ تاستايىن. كوڭىلىم الاڭسىز بولسىن. قاس قىلعانداي شيكى ماتەريالداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوبەيمەسى بار ما. قىپ-قىزىل شيماي قىلدى. ايتەۋىر، قاراپ بىتۋگە تاقاۋ.
— ول كىسىنىڭ باسقا جۇمىسى ازداي، وسىنى دا كورسەتەسىز بە؟ سىزدەن ارتىلاتىن نە تۇر مۇندا.
— بالا ەكەنسىڭ عوي ءالى، پالەدەن اۋلاق. جينالىستىڭ قانداي جينالىس ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ ەرتەڭ ءبىر جەرىنەن بىردەڭەسى بۇلتيىپ جۇرسە... باستىققا ءوزىڭىز كورگەنسىز دەمەيمىز بە.
«جاۋاپكەرشىلىكتى وزىڭىزگە العىڭىز كەلمەيدى ەكەن عوي» دەي جازداپ بارىپ، جارقىنبەك ارەڭ توقتادى. وسىندايعا سالاۋاتوۆتىڭ دا بۇلقان-تالقان بولىپ جۇرگەنىن سان كورگەنى بار-دى.
— بولىمسىز نارسەنىڭ ءوزىن «كەلىسۋدىڭ» كوكپارىنا سالامىز. دىڭكەڭدى قۇرتىپ، ۇلكەن باستىقتىڭ وزىنەن شىققانشا كۇتىپ وتىرعانىڭ. ءسويتىپ ءىشقۇسا بولعانشا، ءقازىر مەن بىرىنشىگە بىردەن شىعاتىن بولدىم. بەر جاعى ءبارىبىر شەشپەيدى، بوسقا ۋاقىت ولەدى.
كەيدە ءتىپتى قىزىنىپ كەتىپ بىلاي دەيتىن:
— ول — ول ما، سول بەر جاعىنداعىلار ءوز سىرىن بىلە تۇرا، بىزبەن نەگە كەلىسپەدىڭ دەيدى-اۋ شىرەنىپ. ءبىزدى دە بەكەر قويعان جوق، قاراساق بولاتىن ەدى عوي دەپ سىزدايدى، اۋەلى. ال ءبىر جەردەن ءمۇلت تابىلسا، «انە بىزگە كورسەتپەگەننىڭ كەسىرى» دەپ جانە دانىشپانسيدى. وۋ، وسى ءتارتىپ قاي جارعىدا جازىلعان؟ قاي نۇسقامادان كورگەندەرىڭ بار؟ ءوز اتىمەن ايتساق، جالتاقتاردىڭ، جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشاتىنداردىڭ سوعاتىن بيۋروكراتتىق دۋالى بۇل. بۇزىپ كور مىقتى بولساڭ. مەنىڭشە، ول دۋالدىڭ قابىرعاسى قالىڭداپ بارادى.
— اي، تۇقاڭ-اي، ايتسا ءتۇبىن ءتۇسىرىپ ايتادى-اۋ. ءبىز دە سابىروۆقا جەتكەنشە ءالى ءۇش دۋالدان ءوتۋىمىز كەرەك. ناسيحات ءبولىمى، ونىڭ نۇسقاۋشىسى مەن مەڭگەرۋشىسى، يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى. مۇندايدا «قىراعىلىق» جاساپ، سەكتور مەڭگەرۋشىسى مەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ورىنباسارىنىڭ ورتا جولدان قوسىلماسىنا كىم كەپىل. بولىمسىز ءبىر تەكست قانشاما وتكەلدەن ءوتۋى كەرەك. قاجەت پە وسى؟ قايتەسىڭ، بەتونداي قاتىپ قالعان ءتارتىپ. وسى تارتىپتەن تىستەي قارىسىپ ايىرىلمايتىندار ىسكەر سانالادى تەگى. وسۋ باسپالداعى دا ەڭ الدىمەن سولارعا اشىق. ىشەكتەي سوزىلعان كەلىسۋ كەزەڭدەرىنەن قيا باسىپ كور، سەن پارتيا جۇمىسىن بىلمەيتىن بوپ شىعاسىڭ. ال سول جۇمىستى شىن مانىندە جانسىزداندىرىپ، سولىنەن جۇرداي ەتۋشى وسىندايلار ەكەنىن ۇعۋدىڭ قيىنداپ بارا جاتقانى قالاي؟ سابىروۆ تا سول ىزبەن كەتە بەرەدى-اۋ، تەگى. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەننىڭ ءوزى مە بۇل، نەمەنە؟
ءوستىپ تۇرعاندا جارقىنبەكتىڭ ەسىنە ەسىك الدىندا كۇتتىرىپ قويعان سەكرەتارياتتىڭ جىگىتى ءتۇستى.
— ويبۋ، قۇرتتىم-اۋ، — دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول.
— نەنى قۇرتتىڭ؟
— رەداكسيانى دا. قانشاما ۋاقىتتان بەرى ماتەريالداردى كوتەرىپ، ەسىكتىڭ الدىندا تۇر. اعاتاي، ماعان ەڭ بولماسا ءبىر ساعاتقا مۇرسات ەتىڭىزشى. ءسىز انا ساتىلاردىڭ بارىنەن وتكەنشە، مەن دە كەلىپ قالارمىن.
ەسىكتىڭ الدىنا شىقسا، سەكرەتارياتتىڭ جىگىتى بورشا-بورشا بوپ تەرلەگەن.
— ەي، نەمەنە سونشا، تۇز كوتەرگەندەي.
— تۇز كوتەرگەن ەمەس، بۇدان ءبىر قاپ تۇز جەگەن جەڭىل. ەكى وتتىڭ اراسىندا كۇيىپ-پىسىپ تۇردىم دا قويدىم. كەتەيىن دەسەم، ءسىز شىعىپ قالا ما دەپ. كەتپەيىن دەسەم، انا جاق ويباي سالىپ، ول جاتقان شىعار. ەگەر رەداكتور كەلسە، وندا ءبىتتى مەنىڭ شارۋام. ءجىپسىز بايلادىڭىز دا قويدىڭىز.
— سەن ءجىپسىز بايلاۋلى بولساڭ، مەن ارقانمەن بايلاۋلىمىن. سەن ەكى وتتىڭ اراسىندا قالساڭ، مەن ون وتتىڭ اراسىندا ءجۇرمىن. ءقايبىر شەكەمنىڭ قىزعانىنان شاقىردى دەيسىڭ سەنى، ءجۇر، كانە!
جول بويى كەلە جاتقاندا «قولدى قويىپ-قويىپ نەگە جىبەرە سالمايمىن» دەگەن ءبىر ارام وي جىلتىڭ ەتە قالدى. جوق، ۇيرەنبەگەن وعان، سوسىن ءتۇنى بويى ءوزىمدى-وزىم جەپ، ەسىم شىعار. نە دە بولسا، قاراپ تاستايىن. كوڭىلىم الاڭسىز بولسىن. قاس قىلعانداي شيكى ماتەريالداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوبەيمەسى بار ما. قىپ-قىزىل شيماي قىلدى. ايتەۋىر، قاراپ بىتۋگە تاقاۋ.
تەلەفون زىڭ ەتە قالدى. وبكومنان ىزدەپ جاتىر ەكەن دەگەن ويمەن جارقىنبەك:
— ءقازىر، ءقازىر. مىنە، شىقتىم، — دەدى.
— قايدا شىقتىڭ؟
سويتسە، سالاۋاتوۆ ەكەن. ءۇنى اشۋلى.
— باسپاحاناعا تاڭ اتقالى ماردىمدى ەش نارسە جىبەرىلمەپتى. ەرتەڭ ءنومىردى نەمەن شىعارامىز؟
— ءوزىڭىز بىلەسىز عوي، تۇقا! تۇستەن بەرى مەن وبكومدامىن.
— سول وبكومعا ءبىرجولا نەگە كوشىپ المايسىڭ؟
«مۇنداي قاتتى سوزگە بارماۋشى ەدى. «تازى اشۋىن تىرنادان الادى» دەمەكشى، ماعان شۇيىلگەنى، سالاۋاتوۆتىڭ دا قينالعانى بولار». وسى ويلاردىڭ سالماعىمەن جارقىنبەك ءوزىن سابىرلىراق ۇستادى.
— مىنە، ءبارىن قاراپ بەردىم. ارينە، كەشتەۋ. ماعان قايتا كەل دەگەن.
— بارۋىن باراسىڭ عوي. ءبىراق كەشكە باسپاحاناعا تەلەفون سوعىپ تۇر. ماعان وتىرعان بولمەڭنىڭ تەلەفون ءنومىرىن بەر، اقىلداساتىن شارۋا بولىپ قالار.
العاشقىدان گورى بۇل كىسى دە رايىنان قايتا سويلەدى.
— تۇنىمەن ۇستار دەيسىز بە، ءبىر ۆاريانتىن جاساپ بەرىپ كەتكەنمىن.
— ءپالى، بەلگىلى شارۋا عوي. مەن بىلسەم، سەن بۇگىن بىزگە جوقسىڭ.
تەلەفون زىڭ ەتە قالدى. جۇلىپ السا، كۇتكەندەگىدەي-اق اۋىل شارۋاشىلىعى بولىمىنەن ەكەن.
— جارقىنبەك، جەت، ءبارى ءبۇلىندى.
اپىل-عۇپىل جينالىپ تارتىپ وتىردى. وبكومعا كەلسە، ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ قاباعى سالبىراپ كەتكەن. الدىندا ءار-ار جەرىنە بەلگى سوعىلعان بەت-بەت قاعاز جاتىر.
وقيعا بىلاي بولىپتى: بارلىق وتكەلدەن ءوتىپ، تەكست سابىروۆتىڭ الدىنا كەلەدى. ايتۋىنا قاراعاندا، بىرىنشىگە ءوزى جاساعانداي ەتىپ جەتكىزسە كەرەك. وقىپ شىققان سابىروۆ بۇعان تەسىلە قاراپتى دا:
— سەنىڭ اجەپتاۋىر قازاقشاڭ بار ەكەن عوي. ءبىراق سويلەيتىن كىم، پارتيا قىزمەتكەرى مە، الدە شوپان با؟ — دەپتى.
— شوپان، ارينە، ماكە!
— ەندەشە، شوپانشا سويلەتۋ كەرەك. ويلارى ءتاپ-تاۋىر، ءبىراق تاعى ەكى ماسەلە قوس. ءبىرى — جايىلىمدى جاقسارتۋ، جايلاۋدى توزدىرىپ الماۋ. ەكىنشىسى — جاستاردى قويعا كوپتەپ جىبەرۋدى كولعا الۋ. سوسىن اناۋ سوڭعى جاعى، قوزىنى تاپسىرار كەزدەگى ءسوز تىم جىلىمشى، تىم ءتاتتى بولىپ كەتكەن. شايعا قانتتى كوپ سالساڭ دا، جۇرەكتى اينىتپاي ما؟
ءبىرىنشىنىڭ ەسكەرتپەلەرىن وسىلايشا تىزبەكتەپ كەلدى دە، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى:
— مىنە، وسىلاي ەتىپ جازۋ كەرەك قوي، — دەدى. جارقىنبەك مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— وتاعاسى-اۋ، مانا ءبارى دۇرىس، ءبارى جاقسى دەگەن ءوزىڭىز عوي. انداعى قاعازىڭىزدى بەرىڭىزشى، بۇل وزگەرىستەردى جاساۋ كيىن بولا قويماس.
— ءبىرىنشىنىڭ اتى — ءبىرىنشى. ەكەۋمىزدەن گورى ونىڭ ويى كەڭ، ونىڭ كوڭىلى كورەگەن بولادى.
— ءبارى ءبۇلىندى دەپ ءتىپتى زارەنى الىپ... اناۋ شوپانشا سويلەتۋ كەرەك دەگەنى وتە دۇرىس.
جارقىنبەك گازەت ماتەريالدارىنىڭ دا ءبىر قالىپتان شىققانداي بولاتىنىن ەسكە الدى. «قايراتكەر قايراتكەرشە، شوپان شوپانشا، شارۋاشىلىق باسشىسى شارۋاشىلىق باسشىسى قۇساپ سويلەۋى كەرەك قوي شىنىندا. كوبىنە ولاي بولمايدى. ويتكەنى جۋرناليستەر ماتەريال قورىتقاندا، وبەكتىگە، ونىڭ كىم ەكەنىنە زەر سالا بەرمەيدى، ءبىر سارىنمەن سارتىلداتىپ تارتا بەرەدى. شتامپ دەگەنىڭ وسى ەمەس پە؟ جاكەڭ دە بۇل جولى سول شتامپقا باسقان عوي» دەپ ىشتەي جىميىپ كۇلدى.
— كانە، قانشا ۋاقىت كەرەك؟ قيىن ەمەس دەپ تۇرسىڭ عوي. ارينە، قيىن بولمايدى، جازۋ — سەندەردىڭ ماماندىقتارىڭ.
مۇنىمەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى نە ايتقىسى كەلدى ەكەن؟ بۇگىن كۇنى بويى بۇعان تاۋەلدى بولعانىن اقتاعىسى كەلگەنى مە؟
— ەسىڭدە بولسىن، سوسىن ورىسشاعا اۋداراسىڭ. ول تەكست ميكروفوننان وقىلادى.
— بىلەم. مانا ايتتىڭىز عوي. الدىمەن بىرەۋىن ءبىتىرىپ الايىقشى.
ەندەشە، تەزدەت، بار، بولمەنىڭ ەسىگىن تارس جاۋىپ ال، ەشكىم بوگەت جاساماسىن.
جارقىنبەك شوپان بولىپ سويلەپ كوردى. قانشا ايتقانمەن مالشىنىڭ بالاسى ەمەس پە، ءتاپ-تاۋىر كەتىپ بارادى، العاشقى تەكستەن گورى مىناۋ وزىنە ۇنايدى. ماتەريالدىڭ ءون بويىنا قان جۇگىرگەندەي، ءومىر تىنىسى مەن مۇندالاپ بوي كورسەتكەندەي بولدى. سىرەسكەن جەردىڭ ءبارىن سىزدى دەيسىڭ، تەكستكە كادىمگىدەي جان ءبىتتى. نەگىزى بار نارسە، اسا كوپ قينالعان جوق. ەندى ورىسشاعا اۋدارۋ كەرەك. ۋاقىتتى وسى الاتىن شىعار. ساعاتىنا قاراسا، كەشكى توعىز ەكەن....
ۇستىنەن اۋىر جۇك تۇسكەندەي، تاپسىرمانى ورىنداپ، ۇيىنە جاڭا عانا كەلگەن ەدى. بالالارى دا جامىراپ باس سالدى. ۇيىقتاماي ءالى كۇتىپ وتىر ەكەن. ۇلكەنى بۇگىنگى العان باعاسىن كورسەتىپ ماقتانىپ جاتىر.
— كۇندەلىگىمە پاپام قول قويسىن دەپ كۇتىپ وتىر. جات دەسەم، جاتپايدى، — دەدى ايەلى.
كىشىسى بالاباقشادا سالعان سۋرەتىن كورسەتىپ ءماز. ەكەۋىن ەكى تىزەسىنە وتىرعىزىپ، جارقىنبەك ءبىراز مەيىرلەندى. كەلىنشەگى دە زىر قاعىپ، ستول جاساپ، جايتاڭ قاعىپ ءجۇر. ءۇيدىڭ اجارى كىرىپ، ءبارى مارە-سارە بولدى دا قالدى. وتباسىنىڭ جىلۋى جانىن باۋراپ، كۇنى بويعى قاۋىرت جۇمىستى ۇمىتقانداي ەندى عانا بوي جازا بەرگەندە، تەلەفون شىر ەتە قالدى. ترۋبكانى ايەلى كوتەردى.
— وبكومنان، ءما!
— ءيا، سۇيەنەروۆ تىڭداپ تۇر.
— ءسىزدى ءقازىر تەز كەلسىن دەپ جاتىر.
— ۇيگە كىرگەنىم جاڭا. تاماق ىشەيىن.
— قالاي بولعاندا دا تەزدەتىڭىز، كەرەك بولىپ جاتىرسىز.
تاماقتى شالا-پۇلا ءىشىپ، جارقىنبەك قايتا تارتتى.
— وتاعاسى-اۋ، ءسىز ءالى قايتقان جوقسىز با؟
— قايتۋ قايدا، جۇمىس ەندى كوبەيدى. ايتەۋىر، تەكستىمىز دايىن، سوعان شۇكىر. ساعان تاعى ءبىر جاۋاپتى تاپسىرما بار. جاقسىلىق قىلساڭ، اقىرىنا دەيىن دەمەكشى...
بەلىم مەڭگەرۋشىسى جارقىنبەككە سىناي قارادى. بۇگىنگى ءبىر كۇننىڭ، ءبىر ەمەس-اۋ، جارتى كۇننىڭ ىشىندە وزدەرى اجەپتاۋىر جاقىنداسىپ قالىپتى. ارالارىنداعى رەسمي قاشىقتىق ەداۋىر قىسقارعانداي. جارقىنبەك تە ونى اياپ كەتتى. جۋرناليستەردىڭ جۇمىسىنداي اۋىر جۇمىس ەشكىمدە جوق شىعار دەپ ويلايتىن ول. مىنا كىسى دە تاڭ اتقالى، مىنە، دىم سىزباي ءجۇر عوي، ءالى. كوزى شۇڭىرەيىپ، جۇدەڭكىرەپ قالعان با، نەمەنە؟ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ دا ءيىرىمى كوپ-ay. ەرتەڭگى اكتيۆ وتكەنشە تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، تالايدىڭ جۇيكە تامىرى جۇقارار.
— سەن ەندى مىنا ءوزىڭ جازعان تەكستى شوپانعا وقىتىپ، جاتتىقتىر. بىلەسىڭ عوي. اسىلحان بايبالايەۆ، «قوڭىربەل» سوۆحوزىنان. اۋداننىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى قاتالبايەۆ ونى جاڭا عانا الىپ كەلدى. كۇنى بويى وسىلاردىڭ قاي جەردە، قالاي كەلە جاتقانىن پىسىقتايمىز دەپ-اق ولدىك.
— ماناعى بولمەڭدە ەكەۋىڭ بولاسىڭ. بىرنەشە قايتارا وقىت. ەرتەڭ سايراپ بەرسىن، ءبىلدىڭ بە؟
جارقىنبەك بۇل جىگىتتى كورۋگە ءوزى دە ىنتىق ەدى. گازەتتە ول جايلى بىرنەشە ماتەريال شىققان، سۋرەتى دە باسىلعان. بارعان جىگىتتەر ءوزىن دە، قىسقى تۋعان قوزىلارىن دا، قورا جايىن دا ىلعي ماقتاپ كەلەتىن. سىرتتاي ونىڭ كەسكىن-كەلبەتى تانىس. جارقىنبەك ءتىپتى ارنايى بارىپ، ول تۋرالى جازىپ قايتۋعا دا قىزىعاتىن. ءبىراق بالالى ايەلدەي ماتاپ، گازەتتىڭ كۇيكى تىرلىگى جىبەرمەي جۇرەتىن. مىناۋ ەندى جاقسى سەبەپ بولدى-اۋ، كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلادى دەگەندەي.
— اسسالاۋماعالەيكۇم!
ەسىكتەن ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، ات جاقتى، قىر مۇرىن، ۇلكەن قوي كوزدەرىندە كۇلكى ويناعان جىگىت كىرىپ كەلدى. ادەمى كيىنىپتى، ۇستىندە قارا باستون كوستيۋم، اق جاعالى كويلەك، گالستۋك تاققان. سىرت قاراعاندا، جارقىنبەكتىڭ ۇعىمىنداعى شوپان سەكىلدى ەمەس، كادىمگى ينتەلليگەنت جىگىت. قولىن العاندا ءار ساۋساعى قورعاسىنداي اۋىر كورىندى، قىسىپ جىبەرسە، جارقىنبەكتىڭ ساۋساقتارىن ۇگىتىپ جىبەرەتىندەي. بويى دا بيىك ەكەن، ءوزىن الاسا سانامايتىن جارقىنبەك ەمشەك تۇسىنان كەلدى.
تانىسۋ اماندىعىنان كەيىن جارقىنبەك ەرتەڭگى اكتيۆتىڭ وتە جاۋاپتى ەكەنىن ايتتى.
— جۇرەكسىنبەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جۇرەكسىنسەم، كەلەم بە؟
جارقىنبەك بۇل سوزدەن وزىنە-وزى سەنىمدى ادامنىڭ كەيپىن بايقادى. جاساندى سەنىمدىلىك ەمەس، شىنايى، تابيعي سەنىمدىلىك. مىناۋ دەنە، مىناۋ ءبىتىم، ءار ءسوزىنىڭ نىق، ماعىنالىعى بۇل جىگىتتى ءتىپتى تۇلعالاندىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. اتا-تەگىنەن، وتباسى جايىنان ءبىراز اڭگىمە قوزعاۋعا ءتىلى قىشىپ-اق تۇر، امال نە، وعان ۋاقىت تىعىز.
— ال ىسكە كىرىسەيىك. مىنە، ەرتەڭگى سويلەيتىن ءسوزىڭ. وقىپ كورشى. اسىلحان جىميىپ جارقىنبەكتىڭ بەتىنە قارادى.
— اعا، مەن حات تانىمايمىن.
جارقىنبەك ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي:
— نە دەيسىڭ، حات تانىمايمىن دەدىڭ بە، ول قاي قالجىڭىڭ، دەدى.
— جوق، قالجىڭىم ەمەس، شىنىم. مەن قىتايدان كەلگەنمىن عوي.
جارقىنبەكتىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. ءتىلى بايلانىپ وتىردى دا قالدى. باسىندا نەشە ءتۇرلى شىم-شىتىرىق ويلار. «شەتىمىزدەن ءبارىمىز قۇرىدىق قوي. مۇنى دايىنداعان اۋداندىق پارتيا كوميتەتى، وبلىستىق پارتيا كوميتەتى قايدا قاراعان؟ سۇمدىق-اۋ، ساۋاتسىز ادامدى وسىنداي اكتيۆكە سالا ما ەكەن؟ قانشاما ەڭبەك بوسقا زايا بولدى. ەڭبەگى بار بولسىن، وبلىس ماسقارا بولدى عوي. ءقازىر اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنە تەلەفون سوقسا، ول تۋرا ينفاركت بولار. ارى قاراي ول تەلەفوندار ساتىلاپ كەتەدى دە، ءبىرى ەمەس، ءبارى ينفاركت بولار. جارقىنبەك سابىروۆتى اياپ كەتتى. قاتالبايەۆتىڭ شارۋاسى ءبىتتى ەندى. ءوزى وتە قازىمىر ادام دەۋشى ەدى، سول قازىمىرلىعىن تاپ وسى تۇستا نەگە كورسەتپەگەن؟ سونىڭ شالالىعى عوي، ايتپەسە مۇنداي جاۋاپتى ىسكە وسىنشاما جاۋاپسىز قاراۋعا بولا ما؟ بىرىنە-بىرى تاپسىردى، بىرىنە-بىرى سەندى، ەندى بىرىنەن-بىرى كورەدى.
ءاي، ءاي، ءاي، ۇيىمداستىرۋشىلار-اي، داۋرىعىپ كەتەسىڭدەر دە، كەيدە وسىنداي سۇمدىققا تاپ بولاسىڭدار. جازعاندى قالاي وقيدى ەكەن دەگەن وي ءبىرىنىڭ باسىنا كەلمەگەنى مە؟ سوندا بىردەن ايقىن بولادى عوي. تالايىڭنىڭ سورىڭ قاينايدى-اۋ ەندى»
...بۇل وقيعا جارقىنبەكتىڭ ەسىنە وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن بولعان ءبىر كومانديروۆكانى ءتۇسىردى. ارنايى تاپسىرمامەن بويداق قوي وتارىن باعىپ جۇرگەن جاس جىگىت جونىندە جازۋعا كەلگەن. كورسەتكىش دەگەنىڭ جاقسى، ەتكە ءار قويدى 50 كيلوگراممنان وتكىزىپ، ءار قويدان 5 كيلوگراممنان ءجۇن قىرقادى ەكەن. وبلىستاعى ەڭ ۇزدىك كورسەتكىش بۇل. جاي-جاپساردىڭ بارلىعىن سۇراپ الدى، قالاي ورگىزەدى، قالاي جۋساتادى، بۇل قىستايدى، ءبارىن سايراپ ايتىپ بەردى. كادىمگى مال ءۇشىن تۋعان ادام. تىلشىمەن كەزدەسەتىن بولعان سوڭ با، ءتىپتى بار ءتاۋىرىن كيىپ كەلىپتى. بۇگىنگە دەيىن كوز الدىندا، ۇستىندە ءسۇر كوستيۋم، اق جاعالى كويلەك، ونىڭ دا موينىندا گالستۋك بار بولاتىن. سىرت ءپىشىنى سىندى-اق، ءبىراق بويى مىنا اسىلحاننان الاسالاۋ سەكىلدى ەدى. جاقسى ءبىر وچەرككە ماتەريال تولىق بار ەندى. مۇندايدا جۋرناليستەردىڭ قۋانىشىندا شەك بولمايدى. سونداي سەزىمىن جاسىرا الماي، ءارى اڭگىمەنىڭ جاراستى جەتەگىندە جارقىنبەك الگى جىگىتكە ۇيرەنشىكتى اقىرعى سۇراقتى قويدى.
— قانداي كىتاپتار وقيسىڭ؟ سوڭعى وقىعان كىتابىڭ قالاي اتالادى؟
الدىندا وتىرعان اق سارى جىگىت قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى. جارقىنبەك ونىڭ جاندى جاراسىنا تيگەندەي، تومەن قاراعان كەزدە كوزىنەن ەكى-ۇش تامشى جاس دومالاپ ءتۇستى.
جارقىنبەك قاتتى ساسىپ قالدى. انشەيىندەگى قويىلا بەرەتىن جاتتاندى سۇراق بۇل جىگىتتى سونشا نەگە مۇڭايتتى؟
— اعا، مەن ساۋاتسىزبىن قىتايدان كەلگەم.
— قاي جىلى تۋعان ەدىڭ.
— 1936 جىلى.
جارقىنبەك قاتتى اياپ كەتكەن-دى. ۇلكەن ادامدارعا كەشىرىمدى، كەزىندە وقي الماي قالدى. ال وتىز التىنشى جىلى تۋعانداردىڭ ساۋاتسىزدىعى بۇل كۇندە تىپتەن اقىلعا سىيماي، وتە ورەسكەل كورىنەدى. اناۋ يۋريي الەكسەيەۆيچ گاگارين دە — وتىز التىنشى جىلدىڭ تۇلەگى. ول قانداي، مىناۋ قانداي؟ اسىرەسە، بۇل رۋحاني جاعىنان قانداي ءعارىپ. وسىناۋ ەكى تاعدىردا ەكى زامان سيپاتى جاتقان جوق پا؟ اقىسىز ءبىلىم الۋ، ورتا، جوعارى ءبىلىمدى بولۋ بىزدە ۇيرەنشىكتى ىسكە اينالىپ، ومىرگە ەتەنە ءسىڭىسىپ كەتكەن. عارىشقا سامعاۋ — سونىڭ ناتيجەسى. مىناۋ وقيعا سول ۇيرەنشىكتى ءىستىڭ ۇلىلىعىن ءبىل دەپ تۇر-اۋ. جارقىنبەكتىڭ وچەرك جازعىسى كەلىپ تۇرعان ويى كىلت باسقا ارناعا بۇرىلدى. رەداكسياعا كەلگەن سوڭ، سالاۋاتوۆپەن اقىلداسقاندا، ول دا ويىن قۇپتاعان.
— وچەركتەن گورى ماعان مىنا پروبلەماڭ ۇناپ تۇر، — دەدى ول.
سودان «ۇيرەنشىكتى ءىستىڭ ۇلىلىعىن بىلە بەرەمىز بە؟» دەگەن ماقالا تۋعان-دى. اقىسىز دارىگەرگە قارالامىز، اقىسىز ءبىلىم الامىز، قارتايعاندا قايعىسىز ءومىر سۇرەمىز. بىزدە كىتاپ، گازەت جۋرنال وقۋ — كۇندەلىكتى اس ىشكەندەي، اۋا جۇتقانداي قاجەتتىلىك، رۋحاني تولىسۋ، بايۋ. سول تولىسۋ داڭقىمىزدى كوسموسقا دا جەتكىزدى. يۋريي گاگاريندى وتىز التىنشى جىلى تۋعان تۇلەكتەر عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات ماقتان ەتەدى. ال تاعدىردىڭ جازا باسۋىمەن، اتا-اناسىنىڭ ءبىر كەزدەگى قاتەلىگى سالدارىنان جاس شاعىن باسقا ەلدە، وزگە قوعامدا وتكىزگەن باۋىرىمىزدىڭ جاعدايى قانداي؟ وسى جاي قانداي ويعا، قانداي تۇجىرىمعا جەتەكتەيدى؟ ۇيرەنشىكتى ءىستىڭ ۇلىلىعى — كوعامىمىزدىڭ ۇلىلىعى، زامانىمىزدىڭ ۇلىلىعى. سول ۇلىلىقتىڭ شاپاعاتىنا ەتىمىزدىڭ ءولىپ كەتكەنى سونشالىق، كۇندەلىكتى تىرلىك بارىسىندا ونى كەيدە باسقا تەبە جازدايمىز-اۋ! ايتپەسە ناشار وقيتىندار، ءبىلىم الۋعا سالدىر-سالاق قارايتىندار نەگە كوبەيىپ بارادى؟ قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوقتىعى ما؟ اناۋ كوزىنەن ىستىق جاس دومالاپ تۇسكەن باۋىرىمىز نە ءۇشىن وكىنەدى؟ مۇنداعى قۇربىلارىنداي جاس شاعىندا ءبىلىم الىپ قالماعانى ءۇشىن، سونداي مۇمكىندىگى بار قوعامدا ءومىر سۇرمەگەنى ءۇشىن. بۇگىن وقىتشى، ول ءبىلىم الۋعا وزگەشە قارار ەدى. قاتتىنىڭ جايىن جاتقان بىلەدى، اششىنىڭ ءدامىن تاتقان بىلەدى.
وسى جولداردان سوڭ ماقالادا وقۋعا، ءبىلىم الۋعا ۇقىپتى قاراۋ عانا ەمەس، قىتايدان كەلگەن باۋىرلاردى وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ جونىندە دە پىكىر ايتىلعان بولاتىن. ول ماقالا كوپتەگەن مەكتەپتەردە، ينستيتۋتتاردا تالقىلانىپ، قىزۋ پىكىر تۋعىزعان-دى. بارىنەن دە جارقىنبەك ءۇشىن قۋانىشتىسى — الگى جىگىتتەن ەكى جىلدان كەيىن كەلگەن حات. وندا بىلاي دەپ جازىلعان ەدى: «جارقىنبەك اعا! جاقسى ماقالاڭىزدىڭ شاراپاتى ءۇشىن راقمەت. العاش گازەتتەن ماعان وقىپ بەرگەندە مەن جىلادىم، ارينە. ءبىراق قىتايدان كەلگەن باۋىرلارعا قامقورلىق جاساۋ جونىندەگى پىكىرىڭىز ماعان دا، مەنىڭ اۋىلداستارىما دا قاتتى وي سالدى. ءبىر كەزدەگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ جونىندەگى كۇرەس، ونىڭ ناتيجەسى تۋرالى قانداي ادەمى ايتقانسىز. ءقازىر بىلىمدىلەر ول كەزدەگىدەن الدەقايدا كوپ قوي. جاقسى ادامدار ماعان قامقورلىققا كەلدى. باگى تاۋداي ءوز باۋىرلارىم ساباققا دايىندالعاندا، قاستارىندا سىعىرايىپ وتىرىپ الدىم. مىنە، ەكى جىلدا قارا تانىپ، كادىمگىدەي گازەت، جۋرنال قارايتىن حالگە جەتتىم. قولىمنان كىتاپ تۇسپەيدى.
ول دەگەنىڭ عاجاپ الەم ەكەن عوي. وسىلايشا، كوزىمنىڭ اشىلۋىنا تۇرتكى بولعان سىزگە راقمەت. كەشكى مەكتەپ بار ەكەن، ەندى سوعان تۇسپەكپىن. ءيا، ءسىز ايتقانداي، ءبىر عانا ءبىلىم بەرۋدىڭ وزىندە قانشاما ۇلىلىق بار. ونىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ كەرەك-اق. قىتايداعى ەسكى كوعامدا قازىرگىدەي ءبىلىمىم ءۇشىن مەن قانشا اقى تولەگەن بولار ەدىم. وعان اكە-شەشەمنىڭ دە شاماسى كەلمەدى عوي، سوندىقتان دا التىن ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ العام جوق پا؟
شۇكىرشىلىك، تاۋبە دەيمىن، ەلىمە، تۋعان وتانىما قايتىپ كەلگەنىم قانداي جاقسى بولدى، باقىتىم بار ەكەن. تۋعان جەردىڭ جۋسانىنىڭ ءيسى-اق ماعان جىگەر بەرەدى. بار قايرات جىگەرىم ەندى وسى وتانىمنىڭ جولىندا. ويىنداعىنى قاعازعا تۇسىرە العان قانداي عانيبەت. سىزگە تاعى دا كوپ-كوپ راقمەت».
مىنا جىگىت تە سول تاعدىرلاس. اتتەڭ، بالا جاستان ءوز وتانىندا بولعاندا، تالاي جەرگە باراتىن ادام عوي. قويشى، ول جاعىن قايتەم، بارىنەن دە اۋىرى، مىنا تىعىرىق بولدى-اۋ! جىبىرلاپ، نە ىستەرىن بىلمەي، تەلەفونعا سان ۇمسىنىپ، قولىن سان تارتىپ الدى. بايقايدى، الدىنداعى جىگىتتە ساسۋ جوق، كۇلىمسىرەگەن كۇيى جارقىنبەكتىڭ بۇكىل قيمىلىن اندىپ وتىر. الدەن ۋاقىتتا:
— اعا، ابىرجىماڭىزشى، ماعان وسى جازعانىڭىزدى ەكى رەت وقىپ بەرسەڭىز، بولعانى. سەنبەسەڭىز، «ۇيرەنشىكتى ءىستىڭ ۇلىلىعىن بىلە بەرەمىز بە؟» دەگەن ماقالاڭىزدى ايتىپ بەرەيىن.
«مەن حات تانىمايمىن عوي» دەگەن الگىندەگى ءسوزى توبەسىنەن قانداي جاي تۇسىرگەندەي بولسا، مىناۋ دا سونداي بولدى.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟ سەن وقي المايسىڭ عوي. ال، كانە، ايتشى.
— اۋىلدا كەرىمبالا دەگەن جاقسى جەڭگەمىز بار. سول كىسى وقىپ بەرگەن. كوزىڭىزگە ماقتاعانىم ەمەس، جۇرەكپەن جازىلعان نارسە. جۇرەكتەن شىققان ءسوز جۇرەككە جەتپەي قويمايدى.
«ءاي، مىناۋىڭ قايتەدى، ءتىپتى باۋراپ اكەتىپ بارا جاتىر عوي». جارقىنبەك مانادان بەرى قامالاعان قارا داۋىل ويلاردان ءسال سەيىلگەندەي بوپ، اسىلحانعا ىقىلاستانا قارادى.
— ال، كانە، ايتشى.
اسىلحان داۋسىن ءسال كەنەپ الدى دا، جايىمەن باستاپ، تاپ وقىپ وتىرعانداي شۇبىرتا جونەلدى. سوزبە-سوز، ىڭق دەمەي كەتىپ بارادى. جارقىنبەكتىڭ ءوزىنىڭ ەسىندە جوق، «مىنا جەرلەرىن شىنىمەن مەن جازعانمىن با» دەپ قالدى ىشىنەن. كادىمگى اكتەر دەرسىڭ، جازىلعانىنا ءبىراز بولعان دۇنيەنى وزىنە قايتا ءتىرىلتىپ بەردى.
سونگەن ءۇمىت جانعانداي، جوعالتقان زات ورالعانداي.
— مىنا كۇيىڭمەن قيسسالار جاتتايتىن ادامسىڭ عوي.
— قىرىق قيسسا، باتىرلار جىرىن تۇگەل بىلەم، اعا. «كورۇعلىن» ايتىپ بەرەيىن بە؟
— نە دەيدى، وندا اسا ءبىر تاپتىرماس قازىنا بولدىم دەسەڭشى. ونداي ادامداردى ءبىزدىڭ اكادەميا شام الىپ ىزدەپ تاپپاي ءجۇر. قيسسالاردى دومبىرامەن ايتاتىن شىعارسىڭ.
— جوق، سول دومبىرا جاعىن قولعا الماپپىن. ءقازىر كەرىمبالا دەگەن جاڭاعى جەڭگەمىز دومبىرا ۇيرەتەم دەپ اۋرە بولىپ ءجۇر.
— كىم ول كەرىمبالا دەگەن؟ قايتا-قايتا اۋزىڭنان تاستامادىڭ عوي.
ول — ءبىزدىڭ فەرما باستىعىنىڭ ايەلى. كەرەمەت جاقسى جاندار. كىتاپحاناسىن كورسەڭىز... جەڭگەمىز وقىپ بەرە السا، سونداعى كىتاپتىڭ ءبارىن جاتقا سوقسام دەپ ءجۇرمىن. ارينە، ولەڭ تەز جاتتالادى. مەنىڭ قۇمارتىپ جۇرگەنىم قارا ءسوز. اڭگىمەلەپ ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي، سازىمەن، بابىمەن سىزدىقتاتساڭ، قانداي جاقسى. مۇحاڭنىڭ «اباي جولىندا» جانىڭدى جادىراتار نەبىر عاجاپ سۋرەتتەر، ادامنىڭ مىنەزدەرى بار-اۋ، شىركىن. جاتقا بىلەتىن جەرلەرىمدى ايتقاندا، كەرەمەتتەي راحاتتانام.
— اقىنداردان كىمدەردى بىلەسىڭ؟
— ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءبىراز دۇنيەسىن، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاشىن»، يسا بايزاقوۆتىڭ تەرمەلەرىن، «اقبوپەسىن»، قاسىم امانجولوۆتىڭ، ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ، قادىر مىرزالييەۆتىڭ ءبىراز دۇنيەلەرىن جاتقا ايتا الام. ەسكى قيسسالاردى اكەم مارقۇم بايبالادان ۇيرەنسەم، ال جاڭالارى ءۇشىن مەنىڭ قارىزدار ادامىم — كەرىمبالا جەڭگەي. ءوزى دومبىرانى ادەمى-اق تارتادى. «شىركىن-اي، سەنىڭ مىنا قۇيما قۇلاقتىعىڭدى ماعان بەرسە، باعا جەتپەس جىرشى بولار ەدىم» دەيدى. قول بوساپ كەتسە، مەن سول كىسىنىڭ قاسىندامىن، اۋىل بالالارى مەنىڭ اينالامدا. ايتقاننان ءوزىم دە ءلاززات الامىن، تىڭداعانعا ولار دا ءماز.
اسىلحان جارقىنبەكتىڭ ۇيىپ تىڭداپ قالعانىن بايقادى دا، ءوزىن بۇرىنعىدان دا ەركىن ۇستادى.
— ءسىز ەندى جاقسى بىلەسىز، مالمەن ءبىز ىلعي دالادا جۇرەمىز عوي. ءبىرسارىندى، جالىقتىرار ءومىر. سول كەزدە جاتقا بىلەتىن قيسسالاردى نەمەسە جانىڭ سۇيگەن، كوركەم دۇنيەنى ايتساڭ، ايدالادا كادىمگى تەاتردا وتىرعانداي بولاسىڭ. بىرنەشە رەت قايتالانعان سوڭ، جادىندا جازىلىپ قالا بەرەدى. قايتەمىز، حات بىلمەگەن سوڭ كاسىبىمىز سول، جادىمىزعا جازۋعا تۋرا كەلەدى.
— ءاي، سول حات بىلەمىز دەپ قوي، قاعازعا ابدەن سەنىپ، ەكى شۋماق ولەڭدى جاتقا ايتا الماي ءجۇرمىز مىنا بىزدەر.
اسىلحاننىڭ دارىنىنا ريزا بولعانى سونشا، جارقىنبەك ونىڭ الدىندا ءوزىن اۋەلى الاسالاۋ كورىپ قالدى. «شىركىن-اي، ۇيگە شاقىرىپ، ءبىر تىڭدار ما ەدى» دەگەن وي جىلت ەتتى. حات تانىمايدى، كوكىرەگى بىتەۋ دەپ قالاي ايتارسىڭ مۇنداي جانداردى. تابيعات بەرەم دەسە، كەيدە بىرەۋگە دارىندى اياماي-اق بەرە سالادى-اۋ. قانداي رۋحاني جۇدەۋلىك بار مۇندا. اۋىز ادەبيەتىنىڭ نەبىر اسىل قازىنالارى عاسىردان-عاسىرعا وسىنداي «قۇيما قۇلاقتاردىڭ» ارقاسىندا جەتكەن عوي. مىنا اسىلحاننان تاپ ءقازىر ادەبيەتتەن ەمتيحان الىپ كورشى، ءبىلىمدى دەگەننىڭ ءبىرازىن قانجىعاسىنا ۇرىپ بايلاسىن. الدىنداعى جىگىتكە جارقىنبەكتىڭ قىزىققانى سونشا، «قوبىلاندىدان»، «قۇلاگەردەن»، «سۇلۋشاشتان» ءۇزىندى ايتۋدى سۇرادى. اسىلحان بوگەلگەن جوق، سۇڭقىلداتىپ جىبەردى.
— ال ەندى كوزىڭىز جەتتى مە؟
جارقىنبەك العاشقى كۇدىگىنە ءوزى قىسىلعانداي كەيىپ تانىتتى. الدىنداعى شوپاننىڭ ءبىر قاقپاي ادەمى قالجىڭى دا بار، ءا! باسە، كىرگەن بەتتە-اق وزىنە-وزى سەنىمدى، ءوز باعاسىن بىلەتىن ادامنىڭ سىڭايىن تانىتىپ ەدى-اۋ. «تەگىن ادام تاز بولا ما» دەپ قازاق قاتە ايتقان، وسىنى «تەگىن ادام پاڭ بولا ما» دەپ وزگەرتۋ كەرەك. مىنا جىگىتتە ادەمى ءبىر جاراسىمدى پاندىق بار. ايەل بىتكەن مەنىڭ جارىم بولسا، اكە بىتكەن مەنىڭ ۇلىم بولسا دەگەندەي-اق. جارقىنبەك تە ونداعى ءبىر سيقىرلى سۇيكىمدىلىكتىڭ تۇزاعىنا ءتۇستى دە قالدى.
— قوي، ىسكە كوشەيىك. مەن وقيىن، سەن ەندى ەرتەڭگى سويلەر ءسوزىڭدى تىڭدا. سوسىن ايتىپ بەرەسىڭ. اسىلحان كۇلدى، جارقىنبەك تە كۇلدى.
— بۇل، ارينە، ولەڭ ەمەس. قارا ءسوزدىڭ دە قارا كەسەگى.
قارا كەسەكتىڭ دە ءدامدىسى بولادى، شىلعي مايدى جەي بەرسەڭ، جۇرەگىڭ اينيدى ەمەس پە، — دەدى اسىلحان قالجىڭعا قالجىڭمەن جاۋاپ قاتىپ.
جارقىنبەك وقىپ شىقتى دا، ساعاتىنا قارادى.
— تۋرا ون مينۋت. قالاي، سەنىڭ سوزىڭە ۇقساي ما؟ ۇقساسا دا، ۇقساماسا دا، وسىنى ايتاسىڭ. باستىقتار بەكىتكەن.
— ۇقساعاندا قانداي! كوزىڭىزگە ماقتاعانىم ەمەس، بىزدەردىڭ، شوپانداردىڭ، ويىنان ءدوپ ءتۇسىپسىز. ۇيات-اي، ءسىز جازدىڭىز، ەرتەڭ مەنىڭ ءسوزىم بولىپ ەستىلەدى-اۋ! «قىسىلعاندا سوقىر كوزدەن جاس شىعادى»، ءوزىم دە ءبىر نارسەنىڭ باسىن قۇرايتىن ەدىم عوي.
— ەڭ باستىسى، وسىنى ادەمى ايتىپ شىعۋىڭدا. ءقازىر ءتارتىپ وسىلاي. سەن تۇرعاي، سەنەن زورعىلاردىكىن دە جازىپ بەرەمىز. شىمىرىكپەي وقىپ شىعادى. ونىڭ قاسىندا سەن... ەڭ باستىسى، وسىنى ادەمى ايتىپ شىعۋىندا.
— وعان قام جەمەڭىز. ايتىپ بەرەيىن بە؟
— جوق، ەكى رەت وقىپ بەرىڭىز دەمەپ پە ەدىڭ؟
— ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى جۇباتۋ ءۇشىن عوي. ايتپەسە ءقازىر دە قايتالاپ بەرە الام.
— جوق، جوق، ساقتىقتا قورلىق جوق. تاعى ءبىر وقيىن.
— جارايدى، كۇدىكسىز بولىڭىز، ايتەۋىر.
جارقىنبەك ەكىنشى رەت وقىپ بەردى دە، اسىلحانعا قارادى، ءسوز ەندى سەنىكى دەگەندەي.
وسى كەزدە تەلەفون شىر ەتە قالدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
— جارقىنبەك، جاعدايلارىڭ قالاي؟
— جاقسى. ءبارى ويداعىداي بولادى.
جارقىنبەك باستان اياق بولعان جايدى ايتقىسى كەلىپ تۇردى دا، ءوزىن-وزى كىلت توكتاتتى. ءىستى ناسىرعا شاپتىرىپ، ءبۇلدىرىپ الىپ جۇرەر. ول وزىنەن جوعارىعا ايتىپ، كۇدىكتەن كۇدىك بالالاپ، اقىرى مىنا بايعۇستى تىزىمنەن شىعارىپ تاستار. ءىس ونىمەن عانا بىتسە... كىنالى ىزدەلەدى عوي. سونىڭ ىشىندە ءوزى دە كەتىپ قالماسىنا كىم كەپىل؟ مىنا ءتۇننىڭ ىشىندە ءبىر دۇركىرەۋ باستالىپ، اقىرى نەمەن تىنارىن قۇداي ءبىلسىن. وعان بارعانشا... تاۋەكەل!
اسىلحان جارقىنبەكتىڭ ويىن سەزىپ قويدى.
— ءسىز ءوزىڭىزدىڭ قالاي ساسقانىڭىزدى ايتقىڭىز كەلدى مە؟
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— كوزىڭىز ايتىپ تۇر عوي. ايتپاعانىڭىز دۇرىس بولدى. مەن ءبىر جايدى بايقاپ ءجۇرمىن. ءبىزدىڭ اۋىلدا بولىمسىز ءبىر ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن سوناۋ سوۆحوز ديرەكتورىنا دەيىن باراسىڭ. ودان بەرگىلەر كولەڭكەسىنەن قورقادى، بىرىنە-بىرى سىلتەيدى. ايتالىق، ءبىر اربا شوپ كەرەك سىزگە. سونىڭ رۇقساتى ءۇشىن ديرەكتوردى ىزدەيسىڭ. ول قاسىڭدا بولسا جاقسى، كۇنى-تۇنى شاپقىلاپ جۇرەتىن ادام، ويى — ويدا، ءىزى — قىردا، تاپقانشا كوك ىشەك بولىپ جۇرگەنىڭ. اۋداندا دا سولاي ەكەن. ءبىرىنشى حاتشىسىز ەشكىم اۋەلى تۇشكىرە الماي ما دەدىم.
جارقىنبەك راحاتتانىپ تۇرىپ كۇلدى. ويىنىڭ سالاۋاتوۆپەن ۇقساس كەلەتىن جەرلەرى بار ەكەن. مۇنىڭ دا ءمىردىڭ وعىنداي سوزدەرى قانداي وتكىر.
— سىزگە ايتىپ وتىرعان سىرىم. قاتە ايتسام، كەشىرىڭىز. ءتارتىپتىڭ بولعانى جاقسى-اۋ. ءبىراق سول ءتارتىپ دەگەنىڭىز تاستاي قاتىپ قالعان وزگەرمەيتىن بىردەڭە بولماۋى كەرەك قوي. اناۋ شەشسىن دە، مىناۋ شەشسىن دەپ ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋعا سالا بەرەدى. ءتارتىپ ەمەس، قازاقشا مۇنىڭ اتىن «ءسوزبۇيدا» دەيدى. جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ، جالتارۋعا ادەمى-اق ءتاسىل. وزگە كۇل بولماسا، بۇل بولسىن، ايتەۋىر، وزىمە ءسوز كەلمەسىن، ارعى نيەتى وسى عوي مۇنىڭ. قورقاقتاردى بالالاتىپ، جاعىمپازداردى جان ۇشىرتاتىن ءادىس بۇل. ءقازىر ءسىز ارامىزدا بولعان جايدى ايتىپ كورىڭىزشى، سىزگە تاپسىرعان ادام وزىنەن جوعارىعا، ول ودان جوعارعىعا، ول ودان جوعارعىعا حابارلاسىپ كەلىسۋمەن تاڭ اتىرادى، بولماسا كۇن باتىرادى. سول ەكى ورتادا ءسىز بەن ءبىزدىڭ ابدەن ءيتىمىز شىعىپ، اۋەلى ەسىمىزدەن تانىپ قالۋىمىز مۇمكىن. شىركىن، ادەمىسى كەسىپ-پىشىپ، شەشىپ تاستاۋ عوي. تۋساڭ تۋ دەپ راحاتتانىپ قاراپ تۇرساڭ ونداي ادامعا.
جارقىنبەك مۇنىڭ ىرىلەپ بارا جاتقانىنان قورقايىن دەدى.
— اۋ، ءبىز ءتىپتى باسقا جاققا كەتىپ قالدىق قوي. ال جاڭاعى وقىعان-دى قايتالاشى.
اسىلحان ءسال جوتكىرىندى دە، «جولداستار!» دەپ باستادى. جارقىنبەك ءوزى سويلەيتىندەي جۇرەگى لوبلىپ، الدىنداعى قاعازعا قارادى. سوزبە-سوز، جازىپ العانداي سىدىرتىپ كەلەدى. كادىمگى رەجيسسەر دايىنداعان ادامشا ءبارىن ناقىشىنا كەلتىرىپ ايتىپ شىقتى. جارقىنبەك قۋانعانىنان قول شاپالاقتاپ جىبەردى. اسىلحان ونىڭ بەتىنە قاراپ، ەندى سەندىڭىز بە دەگەندەي جىميدى.
— ەكەۋمىز بۇل جەردە وڭاشا وتىرمىز. ەرتەڭ ۇلكەن جيىن. زال تولى ادام. پرەزيديۋمدا ىلعي مىقتىلار. ساسىپ قالىپ، جاڭىلىپ جۇرمەيسىڭ بە؟
— بۇل قۇدايدىڭ وسى قابىلەتتى ماعان بەرگەنى راس بولسا، جاڭىلا قويماسپىن. بەس بەت قاعاز ەمەس، ءبىر تاڭعا كەتەتىن قيسسالاردى دا جادىمدا ۇستاپ ءجۇرمىن عوي.
— قيسسالار — ولەڭ عوي. ولەڭ وز-وزىنەن جاتتالادى.
— ولەڭ بولعانمەن دە، وعان دا ۇستار قۇلاق، ۇعار باس كەرەك.
— دەگەنمەن تاعى ءبىر قايتالاپ كورشى.
اسىلحان الگىدەگىدەن دە ادەمى ايتىپ بەردى. جارقىنبەك ەندى ونىڭ قولىن الدى. سىلكىلەپ تۇرىپ:
— ەرتەڭگە دەيىن ۇمىتىپ قالمايسىڭ عوي، — دەدى.
— سەنبەسەڭىز تەلەفون ءنومىرىڭىزدى بەرىڭىز. تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇرا ايتىپ بەرەيىن. ماعان ءسىزدىڭ ابىرجىعانىڭىز باتادى. ءسىز ابىرجىساڭىز، ونىڭ ماعان اسەر ەتۋى مۇمكىن.
— ويباي، قۇرىسىن، وندا قويدىق. سەنىمدىمىن، سەندىم ساعان.
ساعاتىنا قاراسا، تۇنگى بىردەن اسىپ بارا جاتىر ەكەن.
— جاڭا ءبىزدى ماشينا كۇتىپ تۇرادى دەگەن، مەن سەنى قوناقۇيگە اپارىپ تاستايىن.
جارقىنبەك اسىلحاندى نومىرىنە كىرگىزىپ، تەلەفون ءنومىرىن جازىپ الدى، تاڭەرتەڭ حابارلاسۋعا ءسوز بايلاستى.
جول-جونەكەي قانشا جولاتپايىن دەسە دە، قالىڭ وي قاماسىن كەپ. «تىم ءقاۋىپتى تاۋەكەلگە بەل بۋدىم-اۋ بۇل. جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق بولمايدى، ەرتەڭ ول جاڭىلىپ، نەگە ايتپادىڭ، نەگە جاسىردىڭ، تاعى سول سياقتى نەگەلەر كوبەيىپ كەتسە قايتەم؟ كوبەيىپ قانا قويا ما، ونىڭ اقىرى ادەيى ىستەدىڭگە اكەپ سوعىپ جۇرمەسىن، كەيبىرەۋلەر ءتىپتى ساياسي قورىتىندى جاساۋى مۇمكىن. نە ىستەسە ەكەن، ايەلىمەن اقىلداسىپ كورە مە؟ ءبىراق ول ءوزى ۇرەيدىڭ ادامى، جەپ وتىرعان نانىمىزدان ايىراسىڭ، ايت، ءقازىر زۆوندا دەپ ەسىندى شىعارىپ جۇرمەسە. ونىڭ تىزىلىنا شىداي الماي، مىنا ءتۇن جارىمىندا باستىقتاردى مازالاپ جۇرمەسە. سوسىن ءبىرىن-بىرى وياتىپ شۋ بولىپ جۇرمەسىن. ەرتەرەك ايتپادىڭبانىڭ استىندا قالمايىن. قوي، بولارى بولدى، نە دە بولسا، تاۋەكەل! تاۋەكەل ءتۇبى جەل قايىق، وتەسىڭ دە كەتەسىڭ.
تاۋەكەل ءتۇبى — كوز جۇمباي، باتاسىڭ دا كەتەسىڭ بولسام قايتەم؟ وسىناۋ پالەگە جۇمساعان اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنە رەنجىدى. وزدەرىنە يتەرىپ تاستاپ، گازەتتى سىلتاۋراتىپ نەگە كەتە بەرمەدى؟ ءتىپتى مانا اسىلحانمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاننىڭ وزىندە باسپاحانادان بىرنەشە رەت تەلەفون سوعىلدى عوي. جازۋىن جازىپ بەردى، ەندى جاتتىقتىرىپ نەسى بار؟ اش پالەدەن قاش پالە، جاتتىقتىرۋدى وزگەگە تاپسىرىڭىز دەسە، تۇك تە جوق قوي. كەرەك بولسا، رەجيسسەر جالداسىن. ءبارى وبكومنىڭ اشسا — الاقانىندا، جۇمسا — جۇدىرىعىندا. ءاي، قۋلىعىڭ جەتپەيدى-اۋ، جارقىنبەك، قۋلىعىڭ. سەنىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولسا، ەڭ بولماعاندا جاتتىقتىرۋدان بۇلت ەتىپ شىعىپ كەتەتىن ەدى عوي. ايتەۋىر، ىلىگىپ قالاسىڭ دا جۇرەسىڭ. كىرىسپەيتىن جەردە نەڭ بار؟ قۇداي ساقتاسىن، مىنادان سۇرىنسەڭ، عۇمىر بويى وكىنىشىڭ كەتپەس. ءوزىڭ ءۇشىن ەمەس، بىرەۋ ءۇشىن بوستان-بوسقا كۇيدى دەگەن سول. ەكى ورتادا شىبىن ولەدىنىڭ تاپ ءوزى. باسقانىڭ نەسى كەتەدى، سورلاساڭ، سەن سورلايسىڭ، بالا-شاعاڭ، اناۋ ءۇپ ەتكەن جەلدەن ۇركەتىن ايەلىڭ سورلايدى.
— ايتپاپ پا ەدىم، — دەپ شىعا كەلەرى ءسوزسىز ونىڭ. سوسىن بىلگىرسىپ، دانىشپانسىپ كەتەدى دەيسىڭ. ونسىز دا قۇرىعان قۇلاعىن جەيدى-اۋ كەلىپ.
ال بۇل كۇدىكتىڭ ءبارى جولدا قالىپ، اسىلحان زىرىلداپ ەتە شىقسا، نيكيتا سەرگەيەۆيچكە جاقسىلاپ تاپسىرسا، ول ارقاسىنان قاعىپ، قولىن السا، سويلەگەن ءسوزىن ماقتاسا... ەڭ الدىمەن رەسپۋبليكانىڭ، سوسىن وبلىستىڭ، سوسىن اۋداننىڭ، سوسىن سوۆحوزدىڭ مەرەيى ءبىر ۇستەم بولار ەدى-اۋ! اسىلحان ءتىپتى اسپانعا ۇشتى دەسەڭشى. قىستا قويدى جاقسى قوزداتقانى ءۇشىن دەپ ومىراۋىنا التىن جۇلدىزدىڭ تاعىلىپ قالماسىنا كىم كەپىل؟ وۋ، سوندا وسىنىڭ ءسوزىن كىم جازىپ ەدى دەپ، ەسكە الاتىن بىرەۋ تابىلا ما؟ ءاي، قايدام، ەڭ الدىمەن ۇمىت بولاتىن مەن شىعارمىن. مەيلى، بولسام بولايىن، وبلىستىڭ مەرەيى كوتەرىلسىنشى. قاس قىلعانداي، بيىلعى قىس تا قاتاڭ بولىپ، ەكى جىلدان بەرى ەگىن شىقپاي ەر-توقىم مويىنعا كەتىپ تۇرعان جوق پا؟ اسىلحاننىڭ وسى ءبىر باستاماسى ءسال دە بولسا جاعدايدى تۇزەتپەسە... ويتكەنى مىقتىنىڭ ءوزى قاتتى قولداپ وتىرعان باستاما عوي». ەندى وسىنداي ءتاتتى قيال بەسىگىندە تەربەلىپ، ۇيىنە كەلىپ قالعانىن دا بايقاماپتى.
جارقىنبەككە ايەلى ەسىكتى ۇيقىلى-وياۋ كۇيىندە اشتى. مۇنداي كەشىككەندە ايتاتىن ءسوزى:
— بارمىسىڭ، ايتەۋىر!
شارشاماي كەلگەندە جارقىنبەكتىڭ قايتارار جاۋابى:
— ارمىسىڭ، توتىم، بەتتەن ءسۇي، قالعانىن كورەم سوسىن، — بولاتىن.
بۇل جولى ونى ايتۋعا شاماسى كەلمەدى. ءبىر بوتەلكە ايراندى دەم الماي قوتارىپ الدى دا، سالۋلى تۇرعان توسەككە قۇلاي كەتتى. كەش كەلگەنىنە قاراماستان، ۇزاق ۋاقىت كوز ىلىنبەدى. ايەلىنە قاراسا، راحاتتانىپ ۇيقتاپ جاتىر ەكەن، قىزىعىپ كەتتى... ۇيقىسىنا، ارينە.
قاي كەزدە كوزى ىلىنگەنى ەسىندە جوق، بىرەۋ جۇلمالايدى كەلىپ، قاراسا ايەلى، ءوڭى قۇپ-قۋ، ءتىپتى ۇرەيلەنىپ كەتكەن.
— قۇرىعىڭ نە، نە بوپ قالدى؟ ايقاي سالدىڭ عوي اۋەلى.
— وي، ءتۇسىم ەكەن عوي. شۇكىرشىلىك، وسىمەن كەتسىن. سولاي دەپ جورىشى.
— نەنى جوريمىن؟
— تۇسىمدە الگى شوپانىم، اسىلحان، مىنبەدەن تۇسە بەرىپ قۇلاپ ءتۇستى. ۇزىن نەمە، تەرەكتەي سوراڭ ەتە قالسىن. قولىنداعى قوزىسى قاشىپ بەردى، جۇرت ۋ دا شۋ. سول كەزدە:
— قۇرىدىق، قۇرىدىق، — دەپ ايعايلاپ بەرگەنىم راس. ۋھ، ءتۇسىم ەكەن-اۋ. وسىمەن كەتسىن. ادامنىڭ وڭىندە كەرىسىنشە بولادى دەپ جاتۋشى ەدى، سولاي جورىشى.
— ءيا، ءيا، تۇسىندە قورىقساڭ، وڭىندە قۋاناسىڭ. ءوزىڭ دە قىزىقسىڭ، ءبىر نارسەگە بەرىلسەڭ، سونىڭ ىشىندە قانت بولىپ ەرىپ كەتۋگە بارسىڭ. انا شوپان، ونىڭ ەرتەڭ سويلەر ءسوزى ميىڭنىڭ ءار كلەتكاسىنا وتىرىپ قالعان سول عوي، تەگى. ەڭ بولماسا ۇيىقتاعان كەزدە ۇمىتساڭشى.
— سولاي جاراتسا، قايتەم! تاعى ءبىر ءتۇس، ەندى جاقسى ءتۇس كورەيىنشى.
جارقىنبەك اۋناپ ءتۇسىپ، قور ەتە قالدى.
بارىنەن دە اق قوزى ۇتتى بىلەم. قارا «ۆولگانىڭ» ارتقى وتىرعىشىندا قالتاقتاپ بارا جاتتى. الدىڭعى وتىرعىشتا، شوفەر قاسىندا اناتوليي كارپوۆيچ ستۋجيەۆتىڭ ءوزى. ونىڭ تۋ سىرتىندا قوزىنى موينىنان ۇستاعان قاسىم. ءتۇنى بويى جەلىسى قاتتى اتقا مىنگەندەي دەنەسى سەلك-سەلك ەتىپ، دەل-سال بولعان فەرما مەڭگەرۋشىسى مىنا ماشينادا كادىمگى قۇس توسەكتە وتىرعانداي بىلق-بىلق ەتەدى. كورگەنى بولماسا «ۆولگا» دەگەن ماشيناعا ءمىنىپ وتىرعانى وسى. و، اينالايىن قوشاقانىم، سەن بولماساڭ، سەن قىستا تۋماساڭ، بۇيتەر مە ەدىك. مىنا قۇرمەتكە قاراعاندا، ءتۇبى ءبىر جاقسىلىق كۇتىپ تۇرعان شىعار. ءيا، تاعدىردىڭ ادىلدىگى جەتسە كەرەك ەدى عوي بۇلارعا. قاسىم، ساعان دا قىدىردىڭ كوز قيىعى تۇسەيىن دەگەن شىعار، ءتۇستى-اۋ دەيمىن.
وسى ارادا ونىڭ ەسىنە باك پەن قىدىر جونىندەگى اڭىز ورالدى. قىدىر دارىماي، ب ا ق قونبايىم دەيدى ەكەن. ەرتە زاماندا ءسىڭىرى شىققان ءبىر كەدەي بولىپتى. عۇمىر بويى تۇككە جارىماي، ازاپتى ءومىر كەشىپتى. الگىگە جانى اشىعان ب ا ق ءبىر كۇنى تۇسىندە ايان بەرىپتى:
— ەي، سورلى، ەرتەڭ ەلەڭ-الاڭدا اۋىل شەتىنە شىقشى، قىدىر سونداي كەزدە ارالايدى، كوزىنە شالىنىپ قالارسىڭ مۇمكىن. ونىڭ كوز قيىعى تۇسسە، مەن ساعان قونام.
سورلى كەدەي باقتىڭ ايتقانىن ىستەيدى. قىدىر بەت-اۋزىن تۇك باسقان، ەكى كوزى قىلشىقتان كورىنبەيتىن جاراتىلىس بولسا كەرەك. سول تۇكتەردىڭ اراسىنان ىقىلاسى ءتۇسىپ، كوزى شالعان ادامعا ب ا ق بارىپ قونادى ەكەن.
— ويپىر-وي، قىدىرەكە! اناۋ پەندە كەدەيلىكتىڭ زاردابىن ابدەن تارتسا كەرەك، ءتىپتى ىڭىرشاعى شىعىپ كەتىپتى، قاراڭىزشى، قاراڭىزشى، — دەيدى ب ا ق. سوندا قىدىر:
— قايسى، قايسى، — دەپ ارى قارايدى، بەرى قارايدى، كورمەيدى. كەتىپ وتىرادى.
ەرتەسىنە باك الگى كەدەيگە تاعى ايان بەرىپتى.
— شىن سورلى ەكەنسىڭ، تاپ قاسىڭا اكەلگەنىمدە دە، قىدىردىڭ كوزى تۇسپەدى عوي. ەندى سەن بىلاي ەت. تۇيەنىڭ تەرىسىن تاپ، بىتەۋلەپ سونى تىك، ءىشىن سابانعا تولتىر. سوسىن ەلەڭ-الاڭدا قىدىر ارالار شاقتا الگى سابان تولعان تۇيە تەرىسىن يىعىڭا كوتەر دە دالاعا شىق. ار جاعىن ءوزىم بىلەم.
سورلى كەدەي باقتىڭ ايتقانىن ىستەيدى. ەرتەسىنە ەلەڭ-الاڭدا قىدىر مەن ب ا ق تاعى ەل ارالايدى.
— ويپىر-وي، قىدىرەكە! مىناۋ نەتكەن عاجاپ ادام، ءبىر تۇيەنى ءبىر ءوزى كوتەرىپ كەلە جاتقانىن قاراشى. ءوزى كەدەي-اۋ دەيمىن، ۇستىندە لىپاسى عانا بار.
— قايسى، قايسى! — قىدىر سىعالاپ تۇرىپ قارايدى. ەشكىمدى كورمەيدى.
— انە، انە، تۇيە كوتەرىپ بارا جاتىر عوي.
— كانە، كانە، كورسەم بۇيىرماسىن.
قىدىر ارى قارايدى، بەرى قارايدى، تۇيە كوتەرگەندى كورمەيدى. ەلەڭ-الاڭدا ەل ارالاۋعا بولىنگەن ازعانتاي ۋاقىت ءبىتىپ قالادى.
كەشىنە ب ا ق الگى كەدەيگە:
— ماڭدايىڭنىڭ سورى نە دەگەن قالىڭ ەدى، تۇيە كوتەرتسەم دە، قىدىردىڭ كوزىنە تۇسىرە المادىم عوي. ونىڭ كوز قيىعى تۇسپەگەن سوڭ، مەن قونا قويمايمىن، — دەپتى. سورلى كەدەي سورلى كۇيىندە قالا بەرىپتى دەيدى.
«تاپ سونداي سور ماڭداي بولماسام، وسى جولى باعىم اشىلاتىن شىعار، مىناۋ اق قوزى، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، تەگىن كەلە جاتپاعان شىعارسىڭ» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن قاسىم. كەشەگى كەرىمبالانىڭ زىر جۇگىرگەنى دە كوز الدىنا كەلدى.
— ا قۇداي، ا قۇداي، وڭ قادامىڭا باستاي گور. ادال ەڭبەكتىڭ جاناتىن كەزى بولدى عوي. قوشاقانىم مەنىڭ، قولىمنان جىبەرۋگە قيماي تۇرعانىمدى قاراشى. ءبىراق ب ا ق قۇسى بولىپ كەلەرسىڭ، بار، بار، الدىڭنان جارىلقاسىن، دەپ وز-وزىنەن سويلەپ جۇرگەن-دى. سول ىقىلاسىمەن جاقسىلاپ شومىلدىرسا كەرەك، ءجۇنى جۇپ-جۇمساق، تاپ-تازا، اپپاق جىبەكتەي. ارقاسىنان سيپاپ، تۇمسىعىنان يىسكەپ قويادى. ادامعا، اۋىلداعى بالالاردىڭ ەركەلەتكەنىنە ابدەن ۇيرەنگەن قوزى دا قاسىنداعى قاسىمنىڭ ءار جەرىن تۇرتكىلەپ، مىناۋ تاڭنىڭ اتقانىن سەزىپ، تىپىر-تىپىر ەتەدى. ەركىندىك بەرسە، ىرشىپ الدىڭعى وتىرعىشقا قارعۋعا بار. ماشينانىڭ مامىرلاي زىرعۋى دا، اقپەن قاپتالعان وتىرعىش تا، اياق استىنداعى كىلەمشە دە — ءبارى-بارى قوزى ەكەش قوزىنىڭ دا كوڭىل كۇيىن كوتەرىپ جىبەرگەندەي.
— ءاتى-جونىڭىز كىم؟ — دەدى مانادان ءۇنسىز وتىرعان ستۋجيەۆ.
— قاسىم وڭالبايەۆ. وسى قىستا قوي قوزداتاتىن فەرمانىڭ مەڭگەرۋشىسىمىن.
— قوزىڭىزدىڭ دەنساۋلىعى دۇرىس قوي؟
— دۇرىس سياقتى.
— سياقتى ما، دۇرىس پا؟
داۋسى قاتقىلداۋ شىققان سوڭ، قاسىم ابىرجىپ قالدى. قوزىسىنىڭ جونىنان سيپاي بەردى. وسى كەزدە قالاعا جەتە بەرگەن «ۆولگا» سىرتقى جولمەن كىلت باتىسقا قاراي قايقايدى.
— ونى سۇراپ كەلە جاتقانىمدا ءمان بار. بۇل قوزىنىڭ كىمگە تاپسىرىلاتىنىن بىلەتىن شىعارسىز. ەگەر دەنساۋلىعىندا ءسال عانا دىمكاستىك بولسا، وندا اناۋ ارتتا كەلە جاتقاندار تاپسىرتپايدى.
ستۋجيەۆ كەيىن بۇرىلىپ، بۇلاردىڭ سوڭدارىنان قالماي كەلە جاتقان ەكى سۇر «ۆولگانى» نۇسقادى. قاسىم دا بۇرىلدى. قايىقتاي قالقىتىپ ولار دا زىرلاپ كەلە جاتىر ەكەن. مىناۋ «ۆولگا» دەگەنىڭ الدىنان قاراعاندا قانداي اسەم، تاناۋىن دەلديتىپ، ءمۇيىزىن قايىرىپ زىمىراي جونەلەتىن كادىمگى مارال سەكىلدى. جايلاۋدا سان كورگەنى بار، مارالدىڭ جۇگىرگەنىنەن دۇنيەدە سۇلۋ ەشتەڭە جوق قوي. ماشينا ەمەس، قاسىمعا ارتتارىنان ەكى مارال اعىزىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. اق مەتالدان قۇيىلعان الدىنداعى اناۋ قاشقان مارالعا ۇقساس شاعىن ءمۇسىننىڭ ءوزى قانداي سۇيكىمدى. ماشينا زۋلاعاندا كادىمگى ءتىرى مارال سەكىلدى اسەر قالدىرادى ەكەن. قىزىققانى سونشا، ارتىنا بۇرىلعان كۇيى ۇزاق قاراپ قاپتى.
ستۋجيەۆتىڭ داۋسىنان سەلت ەتتى.
— ءقازىر مىنا جەردە عىلىمي-زەرتتەۋ مال شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى بار. وندا عالىم دارىگەرلەر ىستەيدى. سولاردىڭ سارابىنا سالامىز بۇل قوزىنى. تاپسىرۋعا بولا ما، جوق پا؟ دەنساۋلىعىن سۇراپ كەلە جاتقانىم سول. اناۋ ارتتاعىلار تىم قىتىمىر، سوسىن عوي، ءوزىمنىڭ كەلە جاتقانىم. عالىمدار ولاردىڭ الدىندا بۇتتارىنا جىبەرىپ قويا جازدايدى.
ستۋجيەۆ سىلق-سىلق كۇلدى. قاسىمنىڭ تاڭ قالعانى — اناتوليي كارپوۆيچ تە زاحارچەنكو سياقتى قازاقشاعا سۋداي ەكەن. «بۇتتارىنا» دەگەندى كادىمگى ءوز اتىمەن ايتتى.
— ءبىراق كورىنىپ تۇرعان دىمكاستىك بولسا، مەن دە دارمەنسىزبىن، قاسەكە، وندا كەشەدەن بەرگى ەنبەگىمىز زايا كەتىپ، قاتتىق دەي بەر.
قاسىمدا ءۇن جوق. ا قۇدايلاپ كەلە جاتقانى انشەيىن بوپ شىقتى. ءالى كەدەرگىسى كوپ، شەشىلمەگەن ماسەلە ەكەن عوي مىناسى. دارىگەرلەر وزدەرى عالىم بولسا، وزدەرى اناۋ ارتتاعىلاردان قورقاتىن بولسا، وندا بىردەڭە تاپپاي قويا ما؟ قاس قىلعانداي ەسىنە مۇنىڭ ازەر تۋعانى، ەنەسىنىڭ ىشىنەن جارىپ الىنعانى، ءۇشتىڭ ءبىرى ەكەنى ءتۇستى. ونداي قوزىدا مىندەتتى تۇردە بىردەڭە بولادى.
— ءوزىڭىزدىڭ ءبىلىمىڭىز قانداي؟ — دەدى ستۋجيەۆ.
— جوعارى. مال دارىگەرلىك-زووتەحنيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەنمىن.
— جوعارى بىلىممەن فەرما مەڭگەرۋشىسى بولىپ ءجۇرسىز بە؟ ءبىز رايكوم حاتشىلارىن ديپلومدى ەتىپ بولعامىز جوق.
— قويسا، امال بار ما؟
— دارىگەرسىز بە، زووتەحنيكسىز بە؟
— زووتەحنيكپىن.
— ءيا، وندا قوزىڭىزدىڭ دەنساۋلىعى جايىندا ايتا المايدى ەكەنسىز.
بۇل سوزدەرىنەن ستۋجيەۆتىڭ دە شەكەسى قىزىپ كەلە جاتپاعانى بايقالدى. ونىڭ كوڭىل كۇيى دە قاسىمدىكىندەي الەم-تاپىراق بولعانى عوي. مىنا قوزى قازىرگى سىناقتان وتە الا ما، جوق پا؟ الگىندە بۇل قوزىنىڭ قالاي تۋعانىن، قالاي وسكەنىن جىر قىلا جازداعان. ويتكەنى اڭگىمەنى تەك ستۋجيەۆ قانا ايتا بەرە مە؟ بۇل دا بىردەڭە دەۋى كەرەك قوي. وسپەي جۇرگەنىڭ وسىنداي تۇيىقتىعىڭنان شىعار دەگەن پىكىر تۋىپ قالماسىن. جالپى باستىقتاردىڭ الدىندا اسا قورعانشاق تا ەمەس ەدى. رايدان كىلت قايتتى. ارەڭ تۋعان قوزىنى اكەپ سەندەردىڭ ميلارىڭا قۇرت كىرگەن بە دەسە، نە دەيدى؟
قاسىمنىڭ جۇرەگى لوبلىپ، تامىرلارى تارسىلداپ كەتكەن سەكىلدى بولدى. ماناعى ماسايراۋ، بىلقىلداق «ۆولگاعا» العاش وتىرعانداعى كوڭىل كۇي جايىنا قالدى. ەندى ءبىر مۇڭ باسقانداي، كەرىمبالاسى كوز الدىنا كەلىپ، ونى اياپ كەتتى. وسى ساپارعا قانشالىقتى ءۇمىت ارتتى ول سورلى.
كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە، مانا ماسايراعان شاتتىق ساتتە بارلىق باستان كەشكەن جايدى مايىن تامىزا كەرىمبالاسىنا ايتىپ وتىرعانداي بولعان. سوناۋ ىلە ستانسياسىنان وبلاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ ءوزىنىڭ قارسى العانى، سودان بىلقىلداعان قارا «ۆولگاعا» مىنگەنى، ەكى سۇر «ۆولگانىڭ» بۇلاردىڭ سوڭىنان قالماي جۇرگەنى، ءوز الدىنا ءبىر سالتاناتتى كەرۋەن بولىپ بارا جاتقانى، بۇكىل بايقاۋدان ارەڭ تۋعاننىڭ مۇدىرمەي وتكەنى، سودان ستۋجيەۆتىڭ مۇنى قۇتتىقتاپ، قولىن العانى، «مالدى، مىنە، وسىنداي ادامعا باققىزۋ كەرەك، مولودەس. سەن ءوزىڭ اۋىلعا قايتاردا ماعان جولىعىپ كەتشى» دەپ الدە نەدەن ەمەكسىتكەنى — ءبارى-بارى ءتىزىلدى دەيسىڭ.
— توي جاسا دا، توي جاسا، — دەپ اۋىل ادامدارى كەرىمبالانىڭ ەسىن شىعاردى. مۇندايدا جانىپ كەتەتىن ول جايتاڭ قاعىپ، ءبارىن بابىنا كەلتىردى دەيسىڭ. بۇلاردى الدىمەن قۇتتىقتاعان — زاحارچەنكو. كوك سوقتىلى كوكتەم دە مامىراجاي جازعا اينالىپ كەتىپتى. ات شابىسى، بالۋان كۇرەس، قىز قۋۋ. وۋ، مارقۇمدار بايبالا مەن اتاسى اتانجىلىك تە وسىندا ءجۇر توي. و، قاسيەتتەرىڭنەن اينالايىن ارۋاقتار-اي، جاتا الماعان-اۋ. وسىلاردىڭ دا دەمەۋى بولعان شىعار. قاسىم قول-اياعىن بايلاپ، اتاسىن جىندىحاناعا ءوزى اپارعانعا قىسىلاتىنداي. ءبىراق اتانجىلىكتىڭ ويىندا دانەڭە جوق. باياعى ساۋ كەزىندەگى عاجايىپ قالپى. ءبىر ۋاقىتتا سۇلىكقارا مەن سالكۇرەڭدى جەتەكتەپ كەلە جاتىر. ەكەۋىن دە كەرەمەتتەي عىپ جاراتقان، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي. اسىرەسە، سۇلىكقارا. باياعى العاش تانىسقاندا كەرىمبالانىڭ استىندا كورگەنىندەي. ونىمەن شابۋعا قاسىمنىڭ ۇلكەن ۇلى بەيبىتتى دايىنداپتى. موسكۆادا تيميريازيەۆ اتىنداعى اكادەميانىڭ ستۋدەنتى. وۋ، بۇل زىڭگىتتەي جىگىتتى اتقا شاپتىرماق بولعانى نەسى، ودان گورى كىشىرەكتەۋ بىرەۋدى تاپپادى ما ەكەن؟!
— شاپسا شاپسىن، مىناداي تويدى ساعىنعان شىعار، — دەيدى كەرىمبالا.
بىلتىر قىسقى كانيكۋلعا كەلگەندە، بەيبىتتى قاسقىر قاماعانى ەسىنە ءتۇستى. بالا نەمە، اسفالت جولدان سوۆحوز ورتالىعىنا سوقپاي، اپاق-ساپاقتا تۋرا قوپانىڭ تۇسىنان تۇسەدى. سودان جەتى شاقىرىم جاياۋ ءجۇرۋى كەرەك. ومبى قار، جول اسا تاپتالا قويماعان. سودان مالتىعىپ ءجۇرىسى ونبەيدى. موسكۆانىڭ جارىق كوشەسىنە ۇيرەنىپ قالعان نەمە دالانى دا سونداي دەپ ويلاسا كەرەك. ايتپەسە جەتى قاراڭعى تۇندە مىناۋ جاياۋ جۇرەتىن جەر ەمەس قوي. نە دە بولسا، تارتا بەردى. ءبىر كەزدە وڭ جاعىنان جىلتىلداعان وت كورىندى. فەرمادان ءوتىپ كەتتىم بە دەيىن دەسە، اينالا تىم-تىرىس، ۇرگەن ءيتتىڭ دە داۋسى ەستىلمەيدى. سوندا مىناۋ نە جارىق؟ جىلتىلداعان وت بىرەۋ بولماي التاۋ بولدى. اتاسىنىڭ جىلقى باعىپ جۇرگەندە قاسقىردىڭ كوزى تۇندە وت بولىپ كورىنەدى دەگەنى بار ەدى. ەگەر قاسقىر بولسا، بىرەۋ ەمەس ۇشەۋ بولعانى عوي. بەيبىتتىڭ زارەسى ءزار يمانىنىڭ تۇبىنە كەتتى. وتتار ءتىپتى جاقىنداپ قالدى. ءبىر ۋاقىتتا ۇشەۋى بىردەي ۇلىپ بەرسىن. جاڭاعى قورىققان قورىققان با، تۇلا بويى قالشىلداپ قويا بەردى. سۋىقتان توڭدىم با دەيىن دەسە، وعان ۇقسامايدى. ايقاي سالعىسى كەلىپ ەدى، ءۇنى شىقپاي قالدى. ەسىنە قاسقىر وتتان قورقادى دەگەن اتاسىنىڭ ءسوزى تاعى ءتۇستى. قالتاسىنداعى سىرىڭكەگە قولىنىڭ قالاي بارىپ قالعانىن دا بىلمەدى. جارتى قوراپ سىرىڭكە بار ەكەن. ءبىر شىرپىنى جاعىپ لاقتىرىپ جىبەردى، ءتىپتى جاقىنداپ قالعان قاسقىرلار ىرشىپ كەيىن شەگىنگەندەي بولدى. وسى كەزدە جاڭاعى ۇلىعان داۋىستى ەستىپ يتتەر ءۇرسىن. ءبىراق الىستان تالىپ ەستىلەدى، شاماسى فەرماعا دەيىن كەمى ءالى ەكى شاقىرىم جەر بولۋ كەرەك.
شىرپىدان قاسقىرلاردىڭ سەلت ەتكەنى مەدەۋ بولىپ، بەيبىت تاعى ءبىرىن جاقتى، تاعى لاقتىردى، قاسقىرلار تاعى ىرشىپ ءتۇستى، ۇشەۋى دە كوزىنە تايداي كورىندى. «بۇلار ەندى ۇلىماسا ەكەن» دەيدى ىشىنەن بەيبىت. جاڭاعى ۇلىعاندارى قانداي ۇرەيلى. الىستان بولسا دا يت داۋسىن ەستىگەن سوڭ ۇلىعاندارىن توقتاتتى بىلەم. ءبىراق جانامالاپ قالماي كەلە جاتىر. «قاپ» دەدى بەيبىت، ماگنيتوفونىن الىپ شىقساشى، مىنا دالادا كۇمبىرلەتىپ كەپ جىبەرسە، مىنالار تۇرا قاشار ەدى-اۋ، ءا! ايعايلاپ كورگىسى كەلدى.
— اتتان، اتتان!
جوق، بۇل جولى داۋسى شىقتى. ءبىراق ءبىر ءدىرىل بار. قاسقىرلار كەيىن تاعى ىرشىپ ءتۇستى.
— اتتان، اتتان!
مىناۋ سارشۇناق اياز تۇنشىقتىرىپ ەستىرتپەيتىن سەكىلدى.
— اتتان، اتتان!
ايعايلاپ كەلەدى، شىرپىسىن تۇتاتىپ لاقتىرىپ كەلەدى. قورىققانى ما، قورىقپاعانى دا، ايتەۋىر، جاندالباسا بىردەڭە سياقتى بولىپ كەتتى. ءبىر كەزدە قاسقىردىڭ بىرەۋى ءبولىنىپ سول جاعىنا شىقتى. بۇلار ەندى قاماماق قوي. ءقازىر جان-جاقتان قاردى بۇرقىراتىپ شاشىپ، بىرەۋى كەلىپ تارپا باس سالسا، شارۋاسى ءبىتتى. اتتانعا دا، شىرپىنىڭ جارقىلىنا دا قاسقىرلار ۇيرەنگەن سياقتى، قالماۋىنا قاراعاندا سولاي. بەيبىت ەكى ساۋساعىن اۋزىنا سالىپ، ىسقىرىپ كەپ جىبەردى. بولىنگەن بىرەۋى ىرشىپ انالارعا قايتا قوسىلدى. ىسقىرا بەرسە، بۇعان دا ەتى ءولىپ كەتۋى مۇمكىن. ەندى نەندەي امال جاسايدى؟
وسى كەزدە الدىعا قاراپ، قۇلاقتارى تىكىرەيىپ تۇرا قالعان قاسقىرلاردى كوردى. ءبىر نارسەنىڭ ءيىسىن سەزگەندەي. ەمىس-ەمىس قاراڭداعان بىردەڭە بايقالدى. اتتى كىسىگە ۇقساي ما، قالاي؟ تارس ەتكەن مىلتىقتىڭ داۋسى ەستىلدى. قاسقىرلار جامىراي قاشا جونەلدى. بەيبىت «اتتانعا» قايتا باستى.
— بۇل كىم؟
داۋسىنان تاني كەتتى، اسىلحان.
— مەن بەيبىت قوي، اعا!
بالا جىلاپ قويا بەردى. اسىلحان اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، ايمالاپ جۇباتىپ جاتىر.
— پاپاڭ مانا سوۆحوز ورتالىعىنان قارسى الۋعا كەتىپ ەدى عوي. جولىقپادىڭدار ما؟
— جوق، مەن وندا سوققان جوقپىن. تۋرا تۇستان ءتۇستىم. تونعانى ما، قورىققانى ما، الدىنا مىنگىزىپ العان بەيبىت ءدىر-دىر ەتەدى. اسىلحان تۇلا بويى تۇلعاسىمەن سەزىپ كەلەدى ونى.
— اياعىڭ جەڭىل عوي، اۋىلدىڭ سىرىن بىلەسىڭ، نەگە جىلىراق كيىنىپ شىقپادىڭ؟
— موسكۆادا كىم ماعان جىلى كيىم دايىنداپ تۇر؟ اسىلحان تەبىنىپ جەلىسكە باستى. توڭىپ قالماس ءۇشىن تەزىرەك جەتەيىك دەگەندەگىسى. ومبى قار كادىمگىدەي اتقا دا اۋىرلىق جاساپ كەلەدى.
قاسقىردىڭ ۇلىعانىن ەستىگەن سوڭ، ءساتى تۇسسە اتىپ الايىن، تىم بولماسا الىسقا ۇزاتىپ تاستايىن دەپ شىققان شىعىسى ەكەن.
— اينالايىن بەيبىت-اي، ۇزاق جاسايدى ەكەنسىڭ. مەن كەلمەسەم، جاڭاعى ءۇش قاسقىر بۇتىڭدى بۇت، قولىڭدى قول قىلاتىن ەدى عوي.
اسىلحان، ايتەۋىر، جۇباتۋعا تىرىسىپ كەلەدى. ءبىراق بەيبىتتىڭ دەنەسىندەگى ءدىرىل ءالى باسىلعان جوق.
سونداعى كەرىمبالانىڭ شىرىلى ءالى ەسىندە:
— ويباي-اي، وسى قۋ فەرمادا ومالىپ، ەكى ورتادا بالانى قاسقىرعا جەگىزە جازدادىق-اۋ. ەي، قاسىم، اشتان ولسەك تە سوۆحوز ورتالىعىنا نەمەسە اۋدان ورتالىعىنا كوشەيىكشى.
ءوزىنىڭ دە زارەسى ۇشىپ كەتكەن. سوعىس بىتىسىمەن تۋعان تۇڭعىشى، اتىن جاقسى ىرىممەن بەيبىت قويعان. ادەيى موسكۆاعا وقۋعا جىبەرىپ، ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىرعاندا... سورلاپ قالا جازدادى-اۋ. مەكتەپتى دە التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، زەرەكتىگى تۋرا شەشەسىنە تارتقان بالاسىنىڭ قابىلەتىنە ءوزى ىشتەي ريزا بولىپ جۇرەتىن. ونىڭ ۇستىنە، سالماقتىلىعى اناۋ اتاسىنا تارتقان. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە جازعى كانيكۋل سايىن جىلقىدان شىقپايتىن. ناعاشىسىنا تارتسا، بالا جامان بولمايدى دەيدى عوي قازاق. سول بالادان بوق باسىندا ايىرىلىپ قالا جازداعانىن قاراشى.
مىناۋ تويدا اتاسى بايگەگە شاپتىرماق بولىپ جۇرسە، ول جامان ىرىم ەمەس ەكەن. ارۋاق قولداپ، ەندى وسىعان دەم بەرگىسى كەلگەن شىعار. بەيبىتتىڭ كوزىنشە كەرىمبالانىڭ سان قايتارا:
— اكەڭنىڭ اياعىنا تۇساۋ بولعان — بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ايتىپ سالاتىنى. سەن ەندى الدى-ارتىڭدى باعىپ سويلەيتىن بول، — دەگەنى دە ەسىندە.
«بايگەدەن باعىندى سىنا، بالام، اتاڭ جاراتقان سۇلىكقارا ارتتا قالدىرا قويماس» دەپ تۇرعاندا، قاسىنا بايبالا اقساقال كەلدى.
— قاسىم قاراعىم، ۇلكەن ابىرويمەن كەلىپسىڭ. ەڭ مىقتىنىڭ وزىنە جولىعىپسىڭ. «قىستاۋىڭ تۇزەلمەي — قىرسىعىڭ ارىلماس، جايلاۋىڭ تۇزەلمەي — جانىڭ جاي تاپپاس» دەيدى ەكەن مال باققان قازاق. ەكەۋىن دە كەلىستىرىپسىڭ. اناۋ اسىلحاندى ءتىپتى اسپانعا شىعارىپسىڭدار. وتانىنا كەلگەن وڭالار دەگەن. ەس بىلگەن شاعىندا تۋعان ەلىنىڭ قۇشاعىنا كەلىپ كىردى، مەندە ارمان جوق. امانات، امانات ەندى ءبارى ساعان. ايتار اقىلىم بۇل دۇنيەنىڭ بەزبەنى تەڭ بولادى. اسىپ كەتسەڭ، ءبىر جەردەن بارىپ ايىبىن تارتاسىڭ، جاسىپ كەتسەڭ، ءبىر جەردە كەلىپ تولەۋى الدىڭنان شىعادى. ەڭ ابزالى تاۋبەدەن جاڭىلماۋ. مەن كورگەن ازاپ اسىلحانعا باقىت بولىپ ورالسا، سەن كورگەن ازاپ بەيبىتتىڭ بەرەكەسىنە اينالسا، بەزبەننىڭ تەڭدىگى سول ەمەس پە؟ مىنا بىزگە، قارتتارعا، رەنجىمەڭدەر. شاما-شارقىمىز كەلگەنشە سەندەر شىعار بيىكتىڭ تاسىن قالاستىق. الىستا، الاسالاۋ جاتساق تا، سول بيىكتىڭ ارعى باستاۋى بىزدەر سەكىلدى مۇجىلگەن تاستار ەكەنىن ۇمىتپاڭدار. بيىكتەپ الىپ، الاساعا ادىرايا قاراۋ — اناسىنان بەزگەنمەن تەڭ. مىڭنىڭ بىردەن باستالاتىنى سەكىلدى بيىكتىكتىڭ دە بىرتىندەپ كوتەرىلەتىن باسپالداقتارى بولاتىنىن ەستە ۇستاڭدار. ەسكى كوز بولعاندىقتان، ەسىمدە قالعان ءبىر اڭىزدى ايتايىن. تىڭداپ ال: قۇستىڭ ەڭ قورعانسىزى بوزتورعاي عوي. وعان اسپانداعى قىرعي دا، جەردەگى جىلان دا تاجال. سودان ۇياسىن قايدا سالارىن بىلمەي، شىرىلداپ ءجۇرىپ ءبىر بايتەرەككە كەز بولىپتى. سونىڭ باسىنا ۇيا سالىپتى. قىرعيدان دا، جىلاننان دا امان-ەسەن، بالاپاندارىن ۇشىرار شاققا جەتىپتى، سوندا تورعاي بايتەرەككە بىلاي دەپ باتا بەرىپتى: تۇبىڭە سالىق سالماسىن، دەمبەلشا قارا بالتالى، بۇتاعىڭدى كەسىپ الماسىن، جادىلاۋلى سارى اتان، جاپىراعىڭدى شالماسىن. سىرتىڭ ورتتەن، ءىشىڭ قۇرتتان امان بولسىن.
بايتەرەكتىڭ قايىرعان جاۋابى ەكەن دەيدى: جاعالاي قۋعان جاعالتايدان ساقتاسىن، تۋرا قۋعان تۇرىمتايدان ساقتاسىن، بۇتالى جەر پاناڭ بولسىن، ءبىر قۇداي اعاڭ بولسىن.
سول ايتپاقشى، سەن دە ءبىر قورعانسىز بوزتورعاي سەكىلدى ەدىڭ. بۇعان دەيىن كورگەنىڭ جەتەر. ەندى جاعالاي قۋعان جاعالتايدان ساقتاسىن، تۋرا قۋعان تۇرىمتايدان ساقتاسىن. وسى جولى قولىن قىسىپ، باتاسىن الىپ قايتقان مىقتىڭ پاناڭ بولسىن. مىناۋ تويىندا بەرەر اق باتام — وسى. «جاۋىنمەنەن جەر كوگەرەر، باتامەنەن ەر كوگەرەر» دەمەكشى، ارۋاقتاردىڭ ءوز ىقىلاسى ءتۇسىپ، باتاسىن بەرىپ ءجۇر عوي. ۋا، ءسات!
جازدىڭ سامال لەبىندەي، قويىن-قونىشىن تۇگەل ارالاپ، سەزىم نۇكتەلەرىن تۇگەل جىبىتكەن مىناۋ ءتۇس-قيالدى ارەڭ تۋعاننىڭ الدىندا تۇرعان كوپ كەدەرگى بىت-شىت ەتىپ كەتتى-اۋ. قوشاقانىن باسىنان سيپاپ، كوڭىلسىزدەۋ قالپى الدىنا قاراپ ەدى، ۇلكەن قاقپا كورىندى. ماڭدايشاسىنا «عىلىمي-زەرتتەۋ مال شارۋاشىلىق ينستيتۋتى» دەپ جازىلعان.
قارا «ۆولگا» ءجۇرىسىن ءسال باياۋلاتتى دا، قاقپا ىشىنە زىپ بەردى. اق حالات كيگەن ون شاقتى ادام جاپىرىلا بۇلاردىڭ قاسىنا كەلدى. الدىمەن ماشينادان ماڭعازدانا ستۋجيەۆ شىقتى. سوسىن اق قوزى مەن قاسىم ءتۇستى. ءسۇر «ۆولگاداعىلار» ەسىكتى سىرت-سىرت جاۋىپ، لىپ-لىپ شىعىپ جاتتى.
...قازاق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ توڭىرەگى مۇنداي اسەم بەزەندىرىلىپ كورگەن ەمەس. تەك قانا انەۋ كۇننەن بەرى جادىراپ تۇرعان كۇن سۇرعىلتتانا قالىپتى. مارت ايىنىڭ كوپ جىلدان بەرگى جوق جىلى شاعى تۋعان سياقتى ەدى، قاراشى بۇگىن اسپاندى الا شابىر بۇلت قاپتاپ، كۇننىڭ كوزىن ءالسىن-السىن جابا بەرگەنىن. ءار-ار جەردەگى قويۋلاۋ بۇلت كۇندى جاسىرعاندا، ءتىپتى ەرتە كوكتەمنىڭ سالقىن لەبى بەتكە ۇرادى.
اعاشتار دا جاپىراقسىز، سيديىپ-سيديىپ اجارى كىرە قويماعان. كۇن جىلىنسا، ول شىركىندەر تەز-اق جاسىل جەلەگىن جامىلىپ، ءدۇر ەتە تۇسەدى عوي. الماتىنى سونداي كەزدە كورسە، شىركىن. ءبىراق بار جۇمىستى تەك جاقسى ۋاقىتقا ساقتاپ، جيىپ قويۋعا بولا ما؟ بۇل اكتيۆتى دە وتكىزۋ كەرەك. تىلمەن جالاعانداي تازا كوشە، جاڭا عانا جوندەۋدەن ەتكەن، سىرتى اسەم بويالعان مىنا وپەرا تەاترىنىڭ ءوزى-اق نە تۇرادى! سالتاناتتىلىقتىڭ دا، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدىڭ دە ءبىراز جۇگىن ارقالاپ تۇرعان جوق پا.
قاسىمنىڭ بايقاۋىندا مىنا جەرگە كەلىپ جاتقان جاي ادامداردان گورى ميليسيونەرلەر كوپ سياقتى. ءبىر كىسىگە ءبىر ميليسيونەردەن كەلمەسە نەعىلسىن. قالاعا كىرگەلى ءار بۇرىشتا ولاردىڭ بىرەۋى. قاسىمداردىڭ ماشيناسىن كورە سالا، جالباق قاعىپ قولدارىن شەكەسىنە اپارادى. قولىنداعى الا تاياق شىرق ءۇيىرىلىپ جول نۇسقايدى، بۇلار زىر ەتىپ وتە شىعادى. قايتا-قايتا شىققان ىسقىرىق قاربالاستى، قاتتى ءبىر ابىگەردى بايقاتقانداي. ول بىردە شىرىلداپ ۇزاق، بىردە ۇزىك-ۇزىك قىسقا ەستىلەدى. باسقا ماشينالاردىڭ ءبارى بىردەي ءتارتىپ بۇزىپ جاتىر ما، الدە ميليسيونەرلەر اسىرا سىلتەپ جىبەردى مە، ايتەۋىر، ىسقىرىق، شىر-شىر ەتكەن ءۇن جيىلەپ كەتتى. تەاترعا جاقىنداعان سايىن ىسقىرىق قانا ەمەس، ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ شەنى دە ۇلعايا تۇسكەن سەكىلدى. انە مايور، پودپولكوۆنيك، پولكوۆنيك... ادەتتە تەگى ءامىر عانا بەرىپ، قاراۋىنداعىلاردى قاباعىمەن قايىراتىن ۇلكەن وفيسەرلەر مىنا جەردە وزدەرى قۇرداي جورعالاپ ءجۇر، ءبىرتۇرلى ابىرجۋلى.
بۇلاردىڭ ماشيناسىنىڭ ارت جاعىنان قوزىنىڭ قىلت ەتكەن باسىن كوزى شالىپ قالعان بىرەۋى قاتتى ءارى ۇزاق ىسقىردى. شوفەر توقتاعىسى كەلىپ، گازدى ازايتا بەرگەندە، ستۋجيەۆ قاتۋلى كۇيى قولىن العا سەرمەدى. تارتا بەر دەگەنى.
— ءيتتىڭ بالاسىنا كىمنىڭ ماشيناسىن توقتاتقىسى كەلگەنىن كورسەتەيىن ەرتەڭ. ءبىز جينالىستان شىققانشا قاي پوست ەكەنىن انىقتاپ قويشى، — دەدى شوفەرىنە. ول باسىن يزەدى دە، العا تارتا بەردى.
ستۋجيەۆتىڭ ءوزى بولماسا، ءبىز قالانىڭ ءبىر شەتىندە قالىپ قويعانداي ەكەنبىز-اۋ! مىنا كورىنىستەر قاسىمعا وسىنداي وي سالدى.
ماشينا اينالىپ ءوتىپ، تەاتردىڭ سىرت جاعىنا شىقتى. بۇل جاقتا دا قاپتاپ تۇرعان ءتارتىپ ساقشىلارى، اسكەري ادامدار.
كىشىسى ۇلكەندەرىنە سالەم بەرىپ، وكشەلەرى تىق-تىق ەتەدى. ءبارىنىڭ دە ۇستىندە ينەدەن بۇگىن شىققانداي جاڭا كيىم. ماشينانىڭ ەسىگىن ءبىر پولكوۆنيك كەلىپ اشتى.
— جولداس وبلاتكومنىڭ پرەدسەداتەل ءبارى دۇرىس! — دەدى قولىن شەكەسىنە اپارىپ.
اق قوزىنى جەتەكتەپ، كۇيبەڭدەپ شىعا بەرگەن قاسىمعا بىرەۋى سەس بەردى. قاسىم ىشىنەن مىرس ەتىپ كۇلدى. «ماعان با، الدە مىنا قوزىما ما، بۇل سالەمىڭ». ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قوعاداي جاپىرىلىپ، شەتتەرىنەن سىپايى بولا قالعانىن كورگەنى وسى جولى.
كەشەگى كەشتەن بەرى قاسىمداردى زىر قاققىزىپ، وسى جەرگە اكەلگەن كۇش مىنا تەاتر ماڭىندا دا جۇرتتى شىرق ءۇيىرىپ جاتقانداي. اناداي جەردە تۇرعان وتاربەكتى كوزى شالىپ قالدى. قاسىندا — اسىلحان. ولار دا بۇلارعا قاراي تۇرا ۇمتىلدى. ەكەۋىن ون قادام جەردى وتكەنشە ءۇش رەت تەكسەردى، اسكەري ادامداردىڭ ءۇش قورشاۋىنان ءوتتى. اق قوزى دا اۋىل ءيىسىن سەزگەندەي، كادىمگىدەي بۇلاردى جاقىن تارتىپ، موينىن سوزىپ ۇمتىلدى.
— اكەلگەندەرىڭ ارەڭ تۋعان ەكەن عوي، — دەدى اسىلحان قۋانا.
— دۇرىس بولدى، اتى كۇدىكتى بولعانمەن، ناعىز مىقتىسى — وسى.
— شىنىندا، ناعىز مىقتى وسى بولدى، — دەدى قۋانعانىن جاسىرا الماعان قاسىم.
وزىنەن اجىراسقان سوڭ، بۇلارمەن نە بولعانىن بىلمەيتىن وتاربەك قاسىمنىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى قاعىپ الۋعا دايىن تۇر ەدى.
— ءيا، ءيا، نە بولدى؟
— مەن سول كەتكەننەن وسىندا ءبىر-اق تارتتىق دەپ ويلاعام - دەدى قاسىم. — وبلاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ ءوزىنىڭ قارسى العانى عانا كوڭىلىمدى كۇپتى ەتتى. ءبىراق ءوزى قولىمەن ۇستاپ، كوزىمەن كورگەنشە ەشكىمگە سەنبەيتىن ادامدار بولادى. سول سورتقا جاتقىزدىم دا قويدىم. سويتسەم، ونىڭ كەلۋىندە ءمان بار ەكەن. ەگەر ستۋجيەۆتىڭ ءوزى بولماعاندا ءبىز بۇل جەرگە جەتە المايتىن دا ەدىك.
— ءيا، ءيا ول نە ءمان؟
— نەسىن ايتاسىڭ، ارەڭ تۋعان ەكەۋمىزدىڭ كورمەگەنىمىز بولمادى. تەكسەرۋدەن-تەكسەرۋ. كۇدىكتەن-كۇدىك، سىناقتان-سىناق، سوناۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا باردىق. ادامدى قارايتىن ەمەس، مالدى دا قارايتىن نەشە ءتۇرلى اپپارات شىعىپتى عوي. مۇنىڭ وكپە-باۋىرىن رەنتگەنگە سالدى، اۋەلى. كوزىن، قۇلاعىن، ءتىسىن، تۇياعىن تۇگەل قارادى. ءجۇنىنىڭ قويۋلىعى، تەرىسىنىڭ جۇقا، قالىڭدىعى تۇك قالماي تەكسەرىلدى. ومىرتقاسى، قابىرعالارىنا دەيىن تۇگەندەپ ساناپ شىقتى. اۋەلى قانىن الىپ تەكسەردى. قۇمالاعى، زارىنە دە بىردەڭەلەردى ارالاستىرىپ قاراپ شىقتى. وسى ءبىر قوزىنى قاراتۋعا ناعىز مىقتىلاردى جيناعان ەكەن. قاراعانداردىڭ ىشىندە ءۇش عىلىم دوكتورى بولدى دەدى عوي. مال تۇرعاي، ادامدى ءويتىپ قاراعانىن كورسەم، كوزىم شىقسىن. مەنى قويشى، ستۋجيەۆتىڭ جانى قىل ۇستىندە بولعانىن ايتساڭشى. كادىمگى بالاسىن قاراتىپ تۇرعان كىسىشە زىر-زىر ەتتى. ءتىپتى جانىم اشىپ كەتتى وزىنە.
— بولدى، بولدى عوي ەندى، — دەيدى. ءبىراق اناۋ ارتىمىزدان قالماي ەرىپ كەلگەن ەكى ءسۇر ماشيناداعىلار ءبىر لابوراتوريادان ءبىر لابوراتورياعا سۇيرەي بەردى. تاڭ اتپاي ءبارىن ساقىلداتىپ قويىپتى. ساعات ەرتەڭگى جەتى عوي. ول كەزدە ۇيقىسىنان ويانباعاندار دا بار شىعار، اۋەلى. نە دەيسىڭ، اق قوزى ءسويتىپ ءبارىن زىر قاققىزدى ەمەس پە. مەن ەندى سول جەردەن اۋىلعا قايتاتىن-اق شىعارمىز دەدىم. سونشا تەكسەرۋدەن امان ءوتۋ مۇمكىن ەمەس قوي. مال جايىن جاقسى بىلەدى ەكەن، تەگى ماماندىعى دارىگەر-اۋ دەپ قالدىم. لابوراتوريانىڭ كەيبىر كورسەتكىشتەرىن جوققا شىعاردى. قالاڭىزدىڭ كوشەسىنەن دە ءوتۋدى قيىنداتىپ جىبەرگەن ەكەن، ول كىسىنىڭ ماشيناسى بولماعاندا، ءتىپتى جۇرە الاتىن ءتۇرىمىز جوق. ويپىرماي دەسەڭشى، سونشاما تەكسەرۋدەن مىنا ارەڭ تۋعان مۇدىرمەي ءوتتى-اۋ. بۇدان دا قىل كوپىردەن ءوتۋ الدەقايدا جەڭىل ەدى.
وتاربەك مىرس ەتىپ كۇلدى. ادەتتەگى جەڭىل ازىلىنە باسىپ:
— مىقتىلار تەگى شالا تۋعانداردان شىعادى. ادامدا يسااك نيۋتون جەتى ايلىعىندا دۇنيەگە كەلىپ، ونى كولباعا سالىپ اسىراعان عوي، — دەدى.
— ادام بولسىن، مال بولسىن، شالا تۋعانعا قاتتى نازار اۋدارىلادى، — دەپ اڭگىمەگە اسىلحان ارالاستى. — تىپتەن جارىپ العان سوڭ، ءبارىمىز وسىنىڭ ۇستىندە بولدىق، ول مىقتى بولماعاندا، كىم مىقتى بولسىن؟
— ال ەندى اق قوزىعا راقمەت، ول بارلىق سىننان مۇدىرمەي ءوتتى. ەندىگى اڭگىمە — اسىلحاندا. سوعان تابىس تىلەيىك، — دەدى دە، وتاربەك قاسىمنىڭ قولىنا پروپۋسك ۇستاتتى. «ۆەزدە. س ياگنەنكوم» دەپ ادەمىلەپ جىلتىر قاعازعا باسپاحانانىڭ ارىپتەرىمەن باسىلىپتى. ورتاسىندا بۇرىشتاتا تارتقان قىزىل جولاق بار. تەگى ەشكىم ۇستاماسىن دەگەن بەلگى بولسا كەرەك.
— مۇنداي پروپۋسك ەشقايسىسىمىزدا جوق، — دەدى وتاربەك كۇلىپ. — مەنىڭ ورنىم زالدا. اسىلحاندىكى — پرەزيديۋمدا. سەن ارەڭ تۋعان ەكەۋىڭ قايدا جۇرەم دەسەڭدەر دە، ەرىكتەرىڭ. «ۆەزدە» دەپ تۇر عوي.
وسى كەزدە بۇلاردىڭ قاسىنا ستۋجيەۆ كەلدى. مانادان بەرى قاسىم مەن اق قوزىنىڭ تۇرار جەرىن انىقتاپ جۇرسە كەرەك.
— قاسەكە، مىنا كىسى، — دەدى قاسىنداعى تۇكسىكتەۋ كەلگەن جاس جىگىتتى كورسەتىپ، — قوزى ەكەۋىڭنىڭ قايدا تۇراتىندارىڭدى كورسەتەدى، ىلەسىڭىز سوڭىنان. جينالىستىڭ باستالۋىنا از-اق ۋاقىت قالدى. ايتپاقشى، تاماقتاندىردىڭىز با، سۋ ءىشتى مە؟
— مانا ينستيتۋتتان شىعاردا جەمدەپ، ءسۇت، سۋ بەرىپ العام.
— مولودەس! قوزىلارىڭنىڭ ءبارى وسىنداي ما؟
بۇل قايتا «شىڭجاۋلاۋى» عوي دەي جازداپ:
— ءيا، اناتوليي كارپوۆيچ، ءبارى وسىنداي، — دەدى. سوسىن ستۋجيەۆ اسىلحانعا قارادى دا، ارقاسىنان قاقتى.
— ال ەندى سەن مىقتى بول، ايدى اسپانعا ءبىر شىعارايىق.
— بۇل كىسى دە ساسۋلى. كوردىڭدەر مە، بورشا-بورشا بوپ تەرلەگەن ابدەن، — دەدى اسىلحان. — سىزگە ءوزى ابدەن رازى بولعان-اۋ دەيمىن، قاسەكە؟
— ينيسياتيۆا وسى كىسىنىكى كورىنەدى، — دەپ وتاربەك اينالاسىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، بۇلاردىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— ءبارىن ەسكەرگەنى سونداي، مەن مانا اناتوليي كارپوۆيچتىڭ قولىنان ءبىر سحەمانى كوردىم. قوزى مىنگەن ماشينانىڭ قالاعا قاي كوشەمەن كىرىپ، قاي بۇرىشپەن بۇرىلاتىنى سىزىلعان ءارى سول بۇرىشقا قاي ساعاتتا كەلەتىنى دە كورسەتىلگەن. بارلىق جۇمىس وسىلاي تاپتىشتەپ جۇرگىزىلسە عوي، — دەپ كۇرسىندى قاسىم.
— ونى ايتاسىز، مەن جاڭا جاتتىعۋدا بولدىم. قوزىنىڭ تۇرعان جەرىنەن مىنبەگە قالاي اكەلەتىنى، مەنىڭ ونى قالاي ۇستايتىنىم، مىنبەدەن قانشا قادام جۇرەتىنىم، زالعا قاي جاعىممەن قاراپ تۇراتىنىم، قوزىنى ۇسىنعاندا قولىمدى قالاي ۇستايتىنىم، اق بيالايدى قالاي شەشەتىنىم — بارى-بارىنە جاتتىعۋ جاسادىق. ءبىر ساعات ۋاقىت كەتتى. سول سحەمانى سىزۋعا، جاڭاعى جاتتىقتىرۋعا قانشاما ادام تارتىلعان. تەك سول جاتتىقتىرۋدىڭ وزىندە وبكومنىڭ ەكى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ءجۇر دەپ ەستىدىم، — دەدى اسىلحان
— دۇرىس، — دەدى وتاربەك كۇلىپ. قوزى ول — مال، اۋىل شارۋاشىلىعى بولىمىنە قاتىستى. سويلەۋ — ناسيحات بولىمىنە قاتىستى. ەكەۋى دە ەرتەڭ جاۋاپ بەرەدى. قايتا ءۇشىنشى ءبولىم — مىنا تەاترعا جاۋاپ بەرەتىن مادەنيەت بولىمىنەن دە ءجۇرۋى كەرەك ەدى.
— ە-ە، «بالىق باسىنان» دەمەكشى، وسى جاقتان ۇيرەنگەن ەكەنسىزدەر عوي، وتەكە. بىلتىر ءبىر اۋداندىق كومسومول سلەتى بولىپ، سوندا ساحناعا الىپ شىعاتىن تۋلاردى قالاي كوتەرىپ كىرۋ، قالاي قويۋدى جاتتىقتىرامىز دەپ ەكى ساعات ەسىمىزدى شىعارعانى بار. قاس قىلعانداي، قالىڭ كيىنىپ كەلمەسىم بار ما، قان سورپام شىقتى. زالدىڭ ورتاسىمەن ارلى-بەرلى ون رەت قۋالاعان شىعار، — دەدى اسىلحان راحاتتانا كۇلىپ.
مىنا سوزدەر قاسىمنىڭ ەسىنە دە بەيبىت ايتقان ءبىر وقيعانى ءتۇسىردى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءبىر سالتاناتتى جيىنعا پيونەرلەردىڭ قۇتتىقتاۋىن دايىنداپتى. ەكى اي بويى كىشكەنە بالالاردى قۋالاعانى سونشا، قۇتتىقتاۋدان ءبىر كۇن بۇرىن ءبىر بالا زورىعىپ، جۇرەگى قىسىلىپ، قۇلاپ ءتۇسىپتى. اقىرى سول بالا جۇرەك اۋرۋىنا ۇشىراپتى.
— اسىلحاننىڭ جۇرەگى ودان گورى مىقتىراق قوي، — دەدى قاسىم قالجىڭداپ.
— ايتپاقشى، اسىلحان، جاڭاعى اق بيالايىڭ نە؟ — وتاربەك ءبىر نارسەنى ۇمىت قالدىرعانداي ەسىنە ءتۇسىردى.
— ويباي-اۋ، قوزىنى ول كىسىگە اق بيالاي كيىپ تاپسىرۋىم كەرەك. مىنا قاسەكەڭنىڭ قولىنان دا قولباقپەن الام. سەناريي بويىنشا دەي مە، ايتەۋىر، سولاي.
قاسىم قاسىنداعىلارعا كيىپ تۇرعان بەس ساۋساقتى ادەمى اق بيالايىن كورسەتتى.
— ينستيتۋتتان شىققاننان بەرى مەن قوزىعا قولىمدى وسىلاي عانا اپارا الام. جالاڭاش قولمەن ءبىر قىلشىعىنا تيىسۋگە بولمايدى. تاپسىرما سولاي.
— ويپىرماي، مۇنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا بولدى-اۋ، قاسەكە، كەرىمبالاعا كەلىستىرىپ ايتاسىز عوي ەندى. — وتاربەك، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسىناۋ قىسىلتاياڭ جەردە كەرىمبالانى ەسكە ءتۇسىردى. كەرىمبالا قاسىمنىڭ دا، اسىلحاننىڭ دا كەز الدىنا اناۋ دامىلسىز دالانى، ابدەن باۋىر باسىپ كەتكەن «قوڭىربەلدى»، كەيىنگى كەزدە كوپ ءسوز بولىپ جۇرگەن قوپانى، تاپ ءقازىر ويناق سالىپ، دالاعا شىققان قوشاقاندارىن، ولاردىڭ تاپىر-تۇپىر ەرتەڭگى شاشقان ءشوپتى تالاسىپ جەپ جاتقانىن كەلتىردى. كەشە عانا ۇيدەن شىقسا دا، وسىناۋ كورىنىس ساعىنىش شاقىردى. ارەڭ تۋعاننىڭ دا قوراسىن، بىرگە ويناق سالىپ جۇرەتىن ءتورت اياقتى دوستارىن اڭساپ جاتپاعانىنا كىم كەپىل. اتتەڭ، ءتىلى جوق، ايتپەسە ونىڭ ايتارى دا از بولماس ەدى.
— ال ۋاقىت بولىپ قالدى. ورىن-ورنىمىزدا بولايىق. قيسسانىڭ جالعاسى ءالى الدىمىزدا، — دەدى وتاربەك ساعاتىنا قاراپ.
تۇكسيگەن جىگىت تە ارەڭ شىداپ تۇر ەكەن. قاسىمدى اق قوزىسىمەن ەرتىپ الا جونەلدى. مانا كورىسىمەن-اق ءتارتىپ ساقشىلارى بۇل قوزىعا قايتا-قايتا قاراي بەرگەن-دى. ستۋجيەۆتىڭ ءوزى ءۇيىرىلىپ، شىقپاي جۇرگەن سوڭ، مۇنىڭ تەگىن قوزى ەمەستىگىن سەزسە كەرەك.
قاسىمعا جينالعان جۇرتتى، مىناۋ تاماشا تەاتردىڭ ىشكى سالتاناتىن كورۋگە جازبادى. تۇكسيگەن جىگىت ونى قوزىسىمەن ساحنانىڭ تۇكپىرلەۋ جاعىنداعى قارا كولەڭكەلەۋ جەرگە، ءبىر ورىندىقتىڭ قاسىنا اكەلدى. مۇندا دا مىقتى كۇزەت. بەس اتتام جەردە ءبىر ادام. ولار دا ءوزى سەكىلدى قىزمەت بابىمەن انا زالدىڭ قىزىعىن كورە المايدى-اۋ. ورىندىققا وتىرىپ، قوزىسىن باسىنان سيپادى. ال ەگەر جاتقىسى كەلسە شە؟ مىنا ەدەننەن جۇنىنە شاڭ جۇعىپ قالماس پا ەكەن؟ اينالاسىنا قاراپ ەدى، قاسىنداعى جىگىت ءبىر شاعىن كىلەمشەنى ۇسىندى. استىنا توسەڭىز دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. مىناۋ ءبىر اقىلدى جىگىت قوي، ويىمدى تۇسىنە قالعانىن قاراشى. الدە بۇل دا، مانا اسىلحان ايتقانداي، سەناريي بويىنشا ما ەكەن؟ ارينە، سولاي عوي، ايتپەسە كىلەمشە كوكتەن تۇسە قالدى دەيمىسىڭ. ونىمەن دە قويماي اپپاق شۇبەرەك اكەپ بەردى. تۇياقتارىن سۇرتۋگە دەگەنى بولۋ كەرەك. الگى تۇكسيگەن كەتەرىندە بۇعان سىبىرلاپ جاتىر ەدى، مىنا قامقورلىقتار سول سىبىردىڭ ناتيجەسى بولدى عوي. ءوزى ورىندىققا وتىردى، اق قوزىنىڭ تۇياقتارىن ءسۇرتىپ، كىلەمشەنىڭ ۇستىنە شىعاردى. تاپ سونى كۇتىپ تۇرعانداي، ول تومپيىپ جاتا كەتتى. ءتۇنى بويعى جىلى وراۋ، ماناعى بىلقىلداق «ۆولگا»، ەندى، مىنە، كىلەمشە، مۇنى دا جامان ۇيرەتىپ تاستاپتى. كوزى تۇسكەن كۇزەتتەگىلەر دە كۇلىپ جىبەردى.
— قۋىن كوردىڭ بە، بىلەدى ءوزى.
قاسىم دا كۇلدى. وسى كەزدە زالدا جارىلا قول سوعىلدى. كۇزەتتەگىلەر تىكىرەيىپ-تىكىرەيىپ تۇرا قالدى. مىقتى كەلىپ، جينالىس باستالدى-اۋ دەيمىن. كورىپ تۇرعان كوز جوق، بار سالماق ەندى قۇلاقتا.
مىناۋ ءبىر ۇلكەن جيىن بولدى عوي. وزگە رەسپۋبليكالاردان دا سويلەپ جاتىر. مىنە، ناعىز شارۋاقور ادامنىڭ ءسوزى. قورا جايى جەتەدى، جىل سايىن ەكى جىلدىق جەمشوپ قورىن جاسايدى. ءبارى مەحانيكالاندىرىلعان. فەرماعا ادامداردى كونكۋرسپەن الامىز، بىزدەن جاستار قاشپايدى، قايتا بىزگە تالاسىپ كەلەدى دەيدى. ءتىپتى رەسپۋبليكادان تىس جەرلەردەن دە، اسكەردەگى ازاماتتاردان دا حاتتار كەلىپ جاتادى. جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى سۇرايدى.
پرەزيديۋمنان بىرەۋ سۇراق قويدى: ناعىز مىقتىنىڭ، نيكيتا حرۋششيەۆتىڭ ءوزى بولۋ كەرەك:
– ءار سيىردان الاتىن سۇتتەرىڭ قانشا؟
- ءبىزدىڭ ساۋىنشىلار جىلىنا ءار سيىردان 6000-6500 كيلوگراممنان ءسۇت ساۋادى.
زال جاڭعىرىعا قول سوعىپ ەدى، اق قوزى ورنىنان اتىپ تۇردى. قاسىم موينىنان ۇستاي الدى. ءوزى دە قول سوعۋعا دايار-اق، ءبىراق قوزىسىمەن، مىنا جەردە ولاي ەتۋگە بولا ما؟ وي، جاسا، مىنە، مال وسىرگەن سوڭ، وسىلاي ءوسىرۋ كەرەك قوي. ءبىراق ولاردىڭ باققاندارى سيىر ەكەن، قوي جونىندە ەشكىم ايتپاس پا ەكەن؟! ءبارى، ارينە، جاساعان جاعدايعا، ەڭ الدىمەن ادامعا بايلانىستى عوي. اداممەن ادامشا جۇمىس ىستەگەنگە نە جەتسىن.
- مەنىڭ ەندىگى ايتايىن دەپ تۇرعانىم باسقا، — دەدى الگى شەشەن. — جالعىز اعاش ورمان ەمەس، قانشا وزات بولسا دا ءبىر شارۋاشىلىق نەمەسە ءبىر فەرما اۋدانعا، ءيا وبلىسقا تۇتقا بولماق ەمەس. سول جالعىز اعاشتىڭ ساياسىندا كولەڭكەلەپ وتىرا بەرۋدى قويىپ، ماسىلداردى جويىپ، جايقالعان ورمان جاساۋ كەرەك.
وي، جاسا، قاتىردى-اۋ! قاسىمنىڭ تۋرا قىشىعان جەرىنەن ءتۇستى. شىركىن-اي، كىم ەكەن، كورەر مە ەدى ءوزىن؟ قاپ مىنا جەردە قامالىپ وتىرعانىن قاراشى. ءبىر ءسات اۋەلى سول رەسپۋبليكاعا كەتىپ قالعىسى دا كەلدى. بەيبىتى بىتىرگەن سوڭ، تارتىپ وتىرسا ما ەكەن؟ ەڭبەكتىڭ تۋى تىگىلگەن، ەڭبەك ادامىن ءپىر تۇتاتىن جەر عوي ول. جالپىلداق ءسوز، جالتاق ءومىر جوق شىعار وندا. مىنا ادامنىڭ ءتىلىپ سويلەۋىنە قاراعاندا، اق الماستاي جارقىلداعان ءادىل پىكىر ايالاناتىن بولۋ كەرەك.
ءاي، سوڭعى ويى قانداي ادەمى. «جالعىز شاپقان ات كودەدەن دە وزادى، بۇتادان دا وزادى» دەپ سويلەيتىن قازەكەمنىڭ ماقالىمەن شەندەسىپ جاتىر عوي. شىن تۇلپار ەكەنىن بىلمەيسىڭ، ويتكەنى ۇزەڭگىلەس، تاقىمداپ كەلە جاتقان جۇيرىك جوق. سودان ول بۇتادان دا، كودەدەن دە وزباعاندا قايتەدى، سونىسىنا ءماز. جاستاردى كونكۋرسپەن الادى، ياعني تاڭداۋ بار. ال ءبىز اكە-كوكەلەپ ارەڭ جىبەرەمىز، ەڭ بولماسا بىر-ەكى جىلعا بار دەپ جالىنامىز. سوسىن ولار كەتىپ وتىرادى. ال بۇلاردىڭ قاققان قازىعى مىقتى. قۋساڭ دا كەتپەيتىن ەكونوميكالىق تۇتقا جاساعان. ۋاقىتشا ەمەس، وسىلاي تۇبەگەيلى شەشۋ كەرەك قوي. سوسىن كەلىپ جاستار تۇراقتامايدى، جاستار مالدان قاشادى دەپ جىلايمىز. كوپە-كورىنەۋ قاشىرىپ وتىرعان ءوزىمىز. كارىلەر بولسا ازايىپ كەلەدى، كەتتى عوي اناۋ بايبالالار. ونىڭ ءومىرىن ءوزىمىز قىسقارتتىق. بۇيتە بەرسەك، مال باعۋ داستۇرىنەن ايىرىلامىز دا. اعا ۇرپاق ءولىپ-ولىپ بىتسە، جاستار كەلمەسە، ايىرىلماعاندا نە؟ كەشەگى مالشىلاردىڭ قالاداعى بۇگىنگى نەمەرەلەرى قوزىنى لاقتان، ەشكىنى قويدان ايىرا المايدى. قاسىم وز-وزىنەن كۇلىپ كەپ جىبەردى. ەسىنە ەستىگەن ءبىر اڭگىمە ءتۇستى.
اتاسى قالاعا كەلىپ، نەمەرەسىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر دەيدى. كەلىنى ۇلكەن كىسىگە دەپ بازاردان قىمىز الدىرادى. قىمىز ءىشىپ وتىرىپ، اتاسى نەمەرەسىنەن سۇراپتى:
— بالام، بالام! قىمىزدى نەدەن جاسايدى؟ سوندا نەمەرەسى ءبىراز ويلانىپ وتىرىپتى دا:
— اتتىڭ قاتىنىنان! — دەپتى.
العاشقىدا قاريا ءماز بولىپ كۇلەدى.
— «بيە» دەگەن ءسوزدى بىلمەگەنىڭ-اۋ، تەگى. ات قاتىن الا المايدى، سوندىقتان دا اتتا قاتىن بولمايدى. قۇلىندايتىن جىلقىنى بيە دەيدى، — دەپ تۇسىندىرەدى نەمەرەسىنە.
سول جولى نەمەرەسىن جاز سايىن اۋىلعا جىبەرىپ تۇرۋدى سۇراپتى.
— قازاق ءتىلىن ەڭ بولماسا ءۇش اي ءوزىم وقىتايىن. ومىردەن وقىسىن. قاسىمنىڭ ەسىنە قازاق ەرتەگىلەرىندەگى «بوتاشىم»، «قۇلىنشاعىم»، «قوشاقانىم»، «تەكەشىگىم»، «اۋكىم، اۋكىم، اۋكىمىم» ءتۇستى. وسىندا مالعا دەگەن قانشا ىقىلاس جاتىر. ەركەلەتكەندە، جاقسى كورگەندە، بۇل سوزدەردى بالالارىنا دا ايتىپ جىبەرەدى. جاستايىنان جانىن باۋراعان، قانىنا سىڭگەن سول ۇعىمدار قالايشا مالساق ەتپەيدى ولاردى. اناۋ بايبالانىڭ قوعام مالى ءۇشىن ءومىرىن قيعانى، مىناۋ اسىلحاننىڭ مال دەسە جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرەتىنى — سونداي تاربيەنىڭ ناتيجەسى. مالدى وسىرەتىن، مالدى سۇيەتىن ادام عانا. ال سۇيىسپەنشىلىكتى ەگۋ — اتام زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇر.
عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اتام قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن اكادەمياسى وسى ەدى عوي. ونى جوعالتىپ الساق، نە بولعانىمىز؟!
قاسىم ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. قاي-قايداعى قايدان كەلەدى باسىما. مەن وسى كەرى ويلايتىننىڭ ءوزى ەمەس پە ەكەنمىن. سودان دا تاۋىپ ءجۇرمىن-اۋ، تەگى. جو... جوق، مىنە، ايتىپ جاتىر عوي. ياعني مەن سياقتىلار باسقا جەرلەردە دە بار. ءبىراق ولاردى مىناداي قارا كولەڭكە بۇرىشقا تىعىپ تاستاعان جوق. جارقىراتىپ، انە، ويىنداعىسىن ايتىپ تۇر. وسىندا نە ايىپ بار. ويىمداعىنى ايتقانىم ءۇشىن، مىنە، قانشا جىل ءبىر ورىندا تۇرالادىم. بىلگەنىمنىڭ وزىنەن جاڭىلىپ قالۋىم مۇمكىن عوي. ادامدى وسىرەتىن — قىزمەت، ءادىل جولمەن جوعارىلاعان سايىن ونىڭ وي اياسى دا، ءسوز اياسى دا كەڭيدى. كادىمگى بيىككە شىققان سياقتى نەعۇرلىم جوعارىلاتان سايىن، سوعۇرلىم كەڭىرەك كورەسىڭ. ءبىزدىڭ جاقتا بىرەۋ اۋىلىنان ون سەگىز شاقىرىم جەردەگى پوسەلكەدەن ۇلكەن قالا جوق دەپ ەسەپتەگەن ەكەن. ويتكەنى عۇمىر بويى ەشقايدا شىقپاي، كورگەنى سول بولعان. مىناۋ كەڭەسكە جاي عانا قوزى كۇتۋشى بولىپ كەلۋىمنىڭ ءوزى سارايىمدى قانشاما اشتى.
بارىنەن دە كەرىمبالانى ايتساڭشى. تابيعات قانداي دارىن بەرگەن. ونىڭ ۇعىمتالدىعىنداي ۇعىمتالدىق، ونىڭ جانىنداعى جارقىندىق، ونىڭ كىسى تانىعىشتىعى — سيرەك كەزدەسەتىن قاسيەتتەر. كەزىندە اشىلماعان سوڭ، مەنىڭ وتباسىمدا، «قوپانىن» قورداسىندا قور بولدى دا قالدى. ءورىسى اشىلعان جوق، بۇلاقتىڭ كوزى بىتەۋلى كۇيىندە دەگەندەي. كەيدە ول اشىنىپ-اشىنىپ كەتكەندە، تابيعات بەرگەن دارىن قۋسىرىلىپ بارا جاتقان اياعا سىيماي، بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ قالاتىن بولسا كەرەك. مۇنى كەيبىرەۋلەر وتباسىنداعى ايەلدىڭ كۇر ايعايى دەپ تە ۇعىپ قالۋى مۇمكىن. مەنىڭ ءوزىم دە كوبىنەسە سولاي قابىلدايمىن. تۇرتكىلەپ كەلىپ تۇرعان، ايتىلۋعا ءازىر، پاراساتتىڭ ءمولدىر بۇلاعى ەكەنىن قايدان بىلەيىك.
وسى قايدان بىلەيىك قوي تۇبىمىزگە جەتىپ جۇرگەن. ال ءبىلۋ كەرەك-اق. بۇل تالامداعى نەبىر دارىندار، باقىتىنا وراي، كەزىندە ءوزى سەكىلدى دارىندارعا كەزدەسكەن. ولار ءبىر-بىرىنىڭ بۇلاق كوزىن ارشىپ جىبەرگەن سوڭ، ار جاعىندا اعىتىلىپ جۇرە بەرگەن. اكەتىپ بارا جاتقان ۇلى دارىن بولماسا دا، تابيعات ءار ادامعا بىردەڭە بەرەدى، قۇرالاقان قالدىرمايدى. ودان ءارى ءبارى اشا بىلۋگە، تاربيەلەي، باردى ۇشتاي بىلۋگە بايلانىستى. مىنە، پارتيا، سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ اداممەن جۇمىس ىستەۋى تاپ وسى تۇستا كورىنۋى كەرەك. كادرلاردىڭ باپكەرى سولار ەمەس پە؟ باپكەر بولۋ ەكىنشى جاعىنان وڭاي دا ەمەس. ءبىراق ءبىر داۋسىز اقيقات بار — قابىلەتتى تۇنشىقتىرۋعا كوپ ونەردىڭ كەرەگى جوق. ەگەر اتامداي باپكەر بولماسا، سۇلىكقارا مەڭ سالكۇرەڭدەي جۇيرىكتەر دە شىقپايتىن ەدى.
مانا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنان شىعا بەرگەندە نەگە جىلادى دەيسىز عوي؟ قوزىسى بارلىق كەدەرگىدەن ءوتىپ، كوڭىلى جاي تاۋىپ تۇرعاندا، بەس ءجۇز مەتردەي جەردەگى ءبىر توپ جىلقىنى كوردى. جىلقى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن باسى جۇگىرىپ قاسىنا باردى. تەمىر قورشاۋ دا تەمىر قورشاۋ. ءبىر شىمقاي قارا دونەن كوزىنە وتتاي باسىلدى. ويپىر-اۋ، مىناۋ سۇلىكقارانىڭ تۇقىمى بولماسا يگى ەدى. تۇرقىنىڭ ۇزىندىعى، قامىس قۇلاقتى باس ءبىتىمى اۋماي قالعان تەگى. ەندى ءبىر جەردە بەس-التى بيە. كادىمگى سيىر ساۋاتىن تەمىر تورلارعا دەنەلەرى ارەڭ سىيىپ، ءبۇرىسىپ تۇر، تىرپ ەتۋگە شاما جوق. مەحانيزاسيا كۇشىمەن ساۋاتىن بولعان عوي. ءجون-اق، مەحانيزاسيانى قولدانسىن، ءبىراق جىلقى سيىرداي كۇنىنە ءۇش رەت ساۋىلمايدى، جەتى، ءتىپتى ون رەت ساۋىلادى عوي. سوندا وسىلاي ون رەت ءبۇرىستىرىپ تاستاي ما؟ باسقاشا ويلاۋعا بولمادى ما ەكەن؟ ونى قويشى، مۇنى جىلاتقان جىلقىشىنىڭ ءسوزى، وي جىلقىشى بولماي كەتكىر!
— وسىندا اسفالتتا تۋىپ، اسفالتتا عانا وسكەن جىلقىلار بار. انە، اناۋ ءمولدىر قارا دونەن تاپ سولاي، دالانى كورگەن ەمەس، ياعني ءتىرى شوپ جەمەدى دەگەن ءسوز. شاۋىپ اكەلگەن، وسىندا جينالعان ەسكى ءشوپتى عانا قورەك ەتەدى. سويعاندا، ونداي مالدىڭ قازىسى دا سۋ تاتيدى ەكەن. ءتۇسى دە مىنا اسفالت سەكىلدى سۇرلانىپ كەتە مە، نەمەنە.
و، تەگىڭنەن اينالايىن، دالانىڭ قۇتى، دالانىڭ ەركەسى-اي. جەلمەن جارىسىپ، جەلكىلدەپ جۇرمەگەن سوڭ، نە ءسانىڭ بولدى سەنىن. مىناۋ اياداي قورا تابيعات بەرگەن قانىنداعى قىزۋلىقتى دا قىسىپ تاستايدى عوي، بارا-بارا سوسىن نە بولاسىڭ؟ جىلقى دەگەن اتىڭنان ايىرىلاسىڭ دا. قىزىل كىتاپتان ءبىر-اق شىعاسىڭ دا.
الگى جىلقىشىسىماق بىر-ەكى رەت ۇركىتىپ كورىپ ەدى، تار قورادا شوقاڭ-شوقاڭ ەتتى دە، قارا دونەن ءبىر بۇرىشقا بارىپ توقتادى. «نەعىل دەيسىڭدەر، مەندە نە كىنا بار» دەگەندەي، بىزگە وسقىرىنا قارادى.
بۇل نەعىلعان كەرەعارلىق. مالدىڭ ءوزىن ادامشا قاراي الاتىن نەشە ءتۇرلى اسپابى بار عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ تاپ ىرگەسىندە اسفالتتا قۇلىنداپ، اسفالتتا قىمىز بەرگەن بيەلەر. نە تابيعيلىق، نە مالدىق قاسيەت قالدى وندا؟ ايتار سىلتاۋلارى — ءورىستىڭ تارلىعى، اينالانىڭ ەگىن بوپ كەتكەنى، جاياتىن جەردىڭ جوقتىعى. ءبىر جاعىنان، كوسموسقا سامعاپ، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ جاتساق، ءبىر جاعىنان، مالعا ءوpic تاپپاي قىسىلىپ بارامىز. وسىنى شەشۋ عارىشتى يگەرۋدەن قيىن بوپ پا؟ تابىسىمىز ەڭسەمىزدى كوتەرسە، كەمشىلىگىمىز كەڭىردەگىمىزدەن الىپ، تىنىسىمىزدى تارىلتادى. كەرەعارلىق ەمەي نەمەنە بۇل.
انە، وتىرىكتى سۋداي، اقساقتى تىڭداي عىپ سوعىپ جاتىر. كوپ سوزدەرگە قاسىم ىشتەي تىجىرىنىپ قالدى. ايتارى بولماعان سوڭ، قۇرعاق ايعاي كىمگە كەرەك، قۇر ۋادە كىمدى جارىلقايدى؟ كوبىسى-اق قاتالبايەۆشا سويلەيدى ەكەن. دۇنيەجۇزىلىك جاعدايدى شولۋدان باستاپ، سوسىن ەلگە، سوسىن رەسپۋبليكاعا، سوسىن وبلىسقا كەلگەندە اۋداننىڭ پروبلەماسىن ايتۋعا ۋاقىت جەتپەي قالاتىن دا، اياق جاعىن شولتيتا سالاتىن. ول نە ايتتى، مەن نە ۇقتىم دەپ كۇپتى بولىپ كەتە بەرەتىنسىڭ. ءبىراق جينالىس ەتتى مە، ءوتتى، ماسەلە قارالدى ما، قارالدى. ودان ارتىق نە كەرەك، بۇل جۇمىس ەمەس پە دەيتىندەر دە كوبەيىپ كەتتى. ارينە، جۇمىس. ءبىراق سول داعدى مەڭدەپ كەتسە، نە بولادى؟ كەرەگى — ماسەلەنىڭ قارالۋى ەمەس، شەشىلۋى عوي. ءنوپىر سوزدەر ول شەشىمگە جەتكىزە الا ما؟ قايتا اساۋ تولقىنداي كوبىگىمەن كوپ جايدى كوزدەن تاسالاپ تاستاماي ما؟
سابىروۆ سويلەيدى دەگەندە، قاسىم ەلەڭ ەتتى. ءوز وبلىسى عوي، ءا ءتاڭىرى، مىقتىنىڭ ۇستى-ۇستىنە بەرىپ جاتقان سۇراقتارىنىڭ تۇزاعىنا تۇسىرمەي، امان-ەسەن الىپ شىققايسىڭ. وبلىستىڭ جايى ونشا ەمەس، قالاي بولار ەكەن؟ ماقتانۋ ءۇشىن تىلگە تيەك ەتەر كوپ ەش نارسە جوق. امالدايدى عوي ەندى. امالدادىڭ-اق، ءبىتتىڭ. وندا سوزىندە قۋات بولمايدى، ارلى-بەرلى ويقاستاعان قۇر تۇلكىبۇلاڭ. اششى شىندىقتى ايتساڭ، وندا «ءوزىڭ اي قاراپ وتىردىڭ با» دەيدى. قىسقاسى — بىلاي تارتساڭ، وگىز ولەدى، بىلاي تارتساڭ — اربا سىنادى. وگىزدى دە ولتىرمەيتىن، اربانى دا سىندىرمايتىن — ايتەۋىر، ۋادە بەرىپ قۇتىلۋ. ونىڭ ورىندالۋىن كىم تەكسەرىپ جاتىر. ول — ول ما، ءسوزدىڭ ءسولىن كەلتىرەم دەپ، سوڭعى كەزدە وزىنەن دارەجەسى جوعارعىنىڭ استىنا كوپشىك قويا سويلەيتىن پالە شىقتى. سول ءبىر ادام بولماسا، دۇنيە ءتىپتى قاراڭ قالاتىنداي ەتىپ قويادى-اۋ كەيبىرەۋى.
قاپ، سابىروۆ تاپ سول جولمەن كەتتى. قايتسىن، ايتارىڭ ازدا، اششى شىندىقتان قورىققاندا، باسقا امال قالمايدى. ورتا تۇستا «قوڭىربەل» سوۆحوزىنىڭ قىستا قوي قوزداتۋ تاجىريبەسىنە ءبىر سوقتى. ونى دا كەلگەن مىقتىعا تىرەي، مۇڭداي تاجىريبە قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوندى بولماعان دەپ كوزدى جۇمىپ جىبەردى. ءبىر ساتكە جالت ەتۋ ءۇشىن عاسىرلار بويى اتا-بابامىزدىڭ سارى مايداي ساقتاپ جەتكىزگەن تاجىريبەسىن جيىپ تاستادى. ءبىراق بۇل شىندىق — الدىنداعى ۇلكەن قىلمىس، ونى بەلدەن باسۋ. ماقان سابىروۆتى سالماقتى، ءار نارسەنىڭ باعاسىن بىلەتىن، ارتىق باعاعا، قياناتقا بارمايتىن ادام دەۋشى ەدى، بۇل دا پەندە ەكەن عوي. جاعىمپازدىقتىڭ قۇرتى بۇعان دا تۇسە باستايىن دەگەنى عوي.
ءوي، وسى ىڭعايعا قۇلاي كەتۋ مەندە نەگە جوق، الىمە قاراماي، سىرەسەم دە قالام. سابىروۆتار بۇلاي سويلەگەن سوڭ، قاتالبايەۆتارعا نە سورىم. وعان وكپەلەپ، قوڭىرايىپ جۇرگەن مەندە دە ەس جوق ەكەن. حرۋششيەۆ سابىروۆتىڭ سەزىن بولمەدى، سۇراق بەرمەدى، ءسويتىپ، ماكەڭ امان-ەسەن ءوتتى دە كەتتى. نەشە كۇنگى قوبالجۋ، تولعانۋ، تەبىرەنىس ەندى ارتتا قالدى. يىقتان اۋىر جۇك تۇسكەندەي. انشەيىندە جايلاۋ سويلەيتىن ادام بۇل جولى ەكپىندەتىپ جىبەردى. ۋادە بەرەر جەرگە كەلگەندە، ەندى سۇراق بولماسىن سەزگەندەي، داۋسىن ءتىپتى كوتەرە ءتۇستى. زال تاعى دۇركىرەي قول سوقتى، وسىناۋ داراقى قول شاپالاقتاۋ قاسىمنىڭ جانىنا تيگەندەي بولدى. نە ءۇشىن؟ وبلىستىڭ ۇزدىك جەتىستىگى ءۇشىن بە، ۇلكەن پروبلەمالار كوتەرگەنى ءۇشىن بە؟ الدە سۇراقتاردىڭ تۇزاعىنا تۇسپەي، امان-ەسەن قۇتىلىپ كەتكەنى ءۇشىن بە؟
جىلارسىڭ با، كۇلەرسىڭ بە، قاسىمنىڭ ەسىنە بىلتىرعى ءبىر بولعان وقيعا ءتۇستى. وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، بەلگىلى مايدانگەر جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىنىڭ جولداماسىمەن اۋدانعا كەزدەسۋگە كەلەدى. كوكتەمگى ەگىستىڭ قىزۋ شاعى بولسا كەرەك، كۇندىزگى كەزدەسۋگە جينالاتىن ادامداردىڭ رەتى اسا بولا قويمايدى. ودان بەيحابار الگى ارداگەر كلۋبقا كەلسە، ىلعي شۇپىرلەگەن جاس بالا، نەعىلسا دا باستاۋىش مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى بولۋ كەرەك. جاعدايدى تۇسىنەدى دە، ءبىراق سىر بەرمەيدى. بار نيەتى — اڭگىمەسىن ەندى وسى اۋديتورياعا لايىقتاپ قۇرۋ، بالا تىلىمەن سويلەۋ. ولار بار ىقىلاسىمەن كوزدەرى جاۋدىراپ اعالارىنان كوز الماي وتىرادى، ءاربىر سوزىنە دەن قويۋعا ءازىر سياقتى.
— وي، بالالار-اي، — دەپ باستايدى ءسوزىن مايدانگەر، — وتكەن سوعىس وتە اۋىر بولدى عوي، باستاپقى كەزدە نەمىستەر ءبىزدى، وي، ماسكەۋگە دەيىن تىرقىراتىپ قۋدى دەيسىڭ.
— ۋرا! — دەپ زال دۇركىرەي قول سوعادى. ارداگەرىمىز شوشىپ كەتەدى. الاق-جۇلاق جان-جاعىنا قارايدى، الدە بىرەۋ ەستىپ قالعان جوق پا ەكەن؟ «نەمىستەر تىرقىراتىپ قۋدى» دەگەندە ۋرالايتىن نە بار؟ ەستەرى دۇرىس پا؟ ءبۇيتىپ بالالاردىڭ تىلىمەن سويلەگەنىم قۇرىسىن. ءوزىم دە ەندى قۇريتىن شىعارمىن.
سويتسە، اۋىل يەلەرى اۋديتوريا جيىپ بەرە الماعاندارىنا قىسىلىپ بالالارعا: — بەلگىلى جازۋشى، ارداگەر، اتى ايگىلى اعالارىڭ، سوزىنە قول سوعا بەرىڭدەر، دەپتى عوي. بالالاردا نە كىنا بار، تاپسىرمانى ورىنداعان.
ال مىنا قول سوعىسقا ءجون بولسىن. جاقسى سوزگە دە ورتا سوزگە دە، ناشار سوزگە دە قولدى ۇرىپ جاتىر. مۇنداي تاپسىرما بەرىلمەگەن بولار. الدە جالپى داقپىرتپەن اق پەن قارانىڭ، جاقسى مەن جاماننىڭ ارا-جىگىن ايىرا الماي قالۋ بار ما؟ بۇل — ءقاۋىپتى. مۇنىڭ اقىرى «باس سىنسا — بورىك ىشىندە، قول سىنسا جەڭ ىشىندە» اكەپ سوعۋى ابدەن ىقتيمال. بىرەۋ ايتقان ەكەن «بۇل اۋىلدىڭ ادامىنىڭ ءبارى — دانىشپان، ءيتىنىڭ ءبارى — ارىستان» دەپ. كىسى ولتىرەتىن مىسقىل عوي بۇل. ايتاتىن شىندىقتى اينالىپ ءوتۋ، كورىنىپ تۇرعان كەمشىلىككە كوزدى جۇمۋ جاقسىلىققا اكەپ سوقپايدى. مۇندايعا ەت ۇيرەنىپ كەتسە، ءتىپتى جامان. ورىندىقتا ەمەس، قاز-قاتار قويىلعان شەگەدە وتىرعانداي، قاسىم قيپالاقتاپ قوزعالىپ كەتتى. الدە وسى ءبىر ويلار ءار جەرىنە سول شەگەلەردەي شانشىلىپ، مازاسىن الدى ما ەكەن؟
ەندى كىم سويلەر ەكەن دەپ قۇلاعىن توستى ول. ءۇزىلىس جاريالاندى دا، تۇستەن كەيىن ءبىرىنشى بولىپ اسىلحان سويلەيدى دەپ حابارلاندى.
قاسىندا تۇرعان ەكەۋ قاسىمدى قوزىسىمەن دەدەكتەتە الا جونەلدى. بايقايدى، پرەزيديۋم جاققا جاقىنداپ كەلەدى. ءبىر توپ ادام بەرىرەك شىعىپ سويلەسىپ تۇر ەكەن. ىشىندە تانيتىنداردان قاتالبايەۆ پەن ستۋجيەۆ قانا. قاتالبايەۆ اۋىلداعىداي ارىندى ەمەس. سويلەپ تۇرعانداردىڭ اۋزىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، كوزدەرى جىپىق-جىپىق ەتەدى. ءسىرا، مىنالاردىڭ ءبارى وزىنەن جوعارى بولسا كەرەك. ەسىنە اباي ايتقان جولدار ءتۇستى.
كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ.
ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ،
شالا ۇعامىن قىرىنداپ.
وۋ، بۇل وتكەن زاماندا ايتىلعان مىسقىل عوي. ءبىراق بۇل زاماندا دا باس شۇلعۋدى باستى قاسيەت سانايتىندار بولسا كەرەك. ولار وزدەرىنىڭ كەيدە شىمىر قاتالبايەۆيچ سەكىلدى كۇلكىلى جاعدايعا قالىپ قوياتىنىن بايقامايدى-اۋ، تەگى. ەسىپ سويلەپ تۇرعان — ستۋجيەۆ. ول اق قوزىنىڭ كەشەدەن بەرى باستان كەشكەن حيكاياسىن ايتىپ تۇر. اسىرەسە، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنداعى قاراۋدىڭ مىقتى بولعانىن، بۇل مالدىڭ مۇلتىكسىز تازا ەكەنىن توندىرە ايتتى. جينالعاندار قوزىنى ورتاعا الىپ، سۇيكىمدىلىگىنە ءبارى دە سۇقتاندى. اناتوليي كارپوۆيچ شەتتەۋ تۇرعان اسىلحاندى شاقىرىپ الدى دا:
— مىنە، تاپسىراتىن جىگىت وسى. جەتى اتاسىنان بەرى شوپان، — دەدى.
قاتالبايەۆ بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ ۇمسىندى دا، مانادان بەرى ءۇنسىز تۇرعان سابىروۆتىڭ جۇزىنە كوزى ءتۇسىپ، بۇعا قالدى. بۇل ءبىزدىڭ اۋداننان، ءبىز وسىرگەن قوزى دەگىسى كەلدى مە، قايدام. ونسىز دا بەلگىلى عوي.
جينالعانداردىڭ نازارى ەندى اسىلحانعا اۋدى. كەلبەتى كەلىسكەن، شوپاندىققا قيمايتىن ازامات ەكەن. ار جاعىندا ءبىر مىعىمدىق جاتقان سەكىلدى.
— ال ەندى اق قوزىنىڭ كەشەدەن بەرگى ازابىن كورگەن مىنا جىگىت — فەرما مەڭگەرۋشىسى قاسىم وڭالبايەۆ. ءبىلىمى جوعارى. قاتالبايەۆ جولداس قىسىپ تاستاعان بولۋ كەرەك، ايتپەسە ءبىز سوۆحوز ديرەكتورلارىنىڭ، كولحوز پرەدسەداتەلدەرىنىڭ كوبىسىن جوعارى ءبىلىمدى ەتە الماي ءجۇرمىز عوي، — دەپ ستۋجيەۆ تارس دەگىزدى.
قاسىمنىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى. قاپ، مىنا اناتوليي كارپوۆيچ ءبۇلدىردى-اۋ. «ءوزى قاشايىن دەپ تۇرعان قويان ەدى، ءتايت دەگەن سوڭ نە سورىم» دەمەكشى، ونسىز دا قىرىن قاراپ جۇرگەن قاتالبايەۆ شاعىم جاساعان ەكەن دەپ ويلايدى-اۋ ەندى. ول تۇرعان جاققا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، شىنىندا وقتى كوزىمەن مۇنى اتىپ تۇر ەكەن.
— نەسى ازاپ، اناتوليي كارپوۆيچ، قوزىنى باعۋ — ونىڭ مىندەتى. مۇنداي جيىنعا كەلگەنى ءۇشىن ول شاعىم جاساۋ ەمەس، قۇدايىنا قوي ايتىپ سويۋى كەرەك. — قاتالبايەۆ كوزى شاتىناڭقىراپ، قوزعالاقتاپ كەتتى.
— شىمىر قاتالبايەۆيچ، ول ماعان ەشقانداي شاعىم ايتقان جوق، بەكەر وبالىنا قالماڭىز. فاكتىنىڭ ءوزى سولاي دەپ تۇر عوي.
مىناۋ ادامداردىڭ داۋىن تۇسىنبەسە دە، اق قوزى تىپىر-تىپىر ەتتى. الدە ءوزىن ايالاپ كەلە جاتقان قاسىمدى ورىنسىز جازعىرۋدان اياپ كەتتى مە ەكەن. مىنە، وسى، مۇنىڭ توڭىرەگىندە ماسەلە وپ-وڭاي شيەلەنىسەدى دە قالادى. كۇتپەگەن جەردەن قاراشى، ءجۇنى قىزىل ما، الدە بۇعان كەلە جاتقان ابىرويدى اندىپ تۇراتىن شايتانى كۇشتى مە، ايتەۋىر، بىردەڭەسى بار. قورعايتىن پەرىشتەسى سونشاما ءالسىز بولار ما! نە جازدى ەكەن.
قاسىمنىڭ ويىن قوزىنى قاراپ تۇرعانداردىڭ ءسوزى ءبولىپ جىبەردى. تازالىعىن، سۇيكىمدىلىگىن، سالپيعان قۇلاعىن، بۇلعاقتاعان كىشكەنە قۇيرىعىن، جاۋدىراعان كوزىن بىرىنەن-بىرى قاعىپ اكەتىپ، ءبارى ماقتادى. ءتىپتى ادامداي سۋرەتتەپ، اسىرەلەپ جىبەردى.
— ءاي قايدام، اناتوليي كارپوۆيچ، — دەدى ەندى عانا سوزگە قوسىلعان سابىروۆ، — سەنىڭ بۇل اۋرەڭنەن نە شىعار ەكەن. قانشا ايتقانمەن، مۇنىڭ اتى مال عوي، تاپسىرا بەرگەندە، مىقتىنىڭ ۇستىنە جىبەرىپ قويسا قايتەسىڭ؟
سابىروۆ اۋزىن جيىپ العانشا بولمادى، اق قوزى سول ارادا دارەت سىندىرىپ، قۇمالاق تاستادى. تۇرعاندار قۋانعاننان شۋلاپ كەتتى. قاتالبايەۆ ايەلى ۇل تاپقانداي، ءتىپتى قولىن شاپالاقتاپ جىبەردى. قاسىمنىڭ دا رازى بولعانى سونشا، ۇستاپ تۇرعان كۇيىندە قوزىسىن باسىنان سيپادى. ستۋجيەۆ تاڭداعان قوزىمىزدىڭ اقىلدىسىن كوردىڭىز بە دەگەندەي سابىروۆقا ماساتتانا قاراي بەردى. ەندى ەش نارسەدەن قىسىلماۋعا بولادى. راس-اۋ، مال شىركىننىڭ دە دارەت سىندىراتىنىن ەسكەرمەپتى عوي. دۇرىلدەگەن قول شاپالاقتان، جان-جاقتان تۇسكەن كۇشتى جارىقتان، كامەرالاردىڭ فوتواپپاراتتاردىڭ سىرتىلداعان، زىرىلداعان ۇنىنەن قورىققان قوزى تاپسىرۋ كەزىندە جىبەرىپ قويسا قايتەدى؟ ابىروي الامىز دەپ جۇرگەندە، ماسقارا سوندا بولادى ەكەن-اۋ! ءوي، مىناۋ، اينالىپ كەتەيىن شىنىندا ءبىر اقىلدى قوزى ەكەن.
— كوڭىلىڭىز ورنىنا ءتۇستى مە، ماقان سابىروۆيچ، — دەدى ستۋجيەۆ وعان كۇلىمسىرەي قاراپ.
— تۇرا تۇر اسىقپاي، ءالى تاپسىرعان جوقسىڭ عوي. سەنىڭ وسى قول-اياعىن جەرگە تيگىزبەي، دۋىلداتىپ جىبەرەتىنىڭنەن كورەسىنى كورەمىز ءالى.
سابىروۆتىڭ بۇل سوزىنەن الدە دە ءبىر الاڭداۋشىلىق بار ەكەنى بايقالدى. اساتپاي جاتىپ، قۇلدىق دەمە، تاپسىرىلماي تۇرىپ، نەگە الدىن ورايسىڭ دەگەندەي.
- جاڭا ءوز سوزىڭىزدە دە «قوڭىربەلدى»، قىسقى قوي قوزداتۋدى ماقتادىڭىز عوي، ماقان سابىروۆيچ، — مىناۋ ەندى سونىڭ ءىس جۇزىندەگى دالەلى. ساسپاڭىز، ءبارى دۇرىس بولادى، — دەدى ستۋجيەۆ اسا ءبىر سەنىمدىلىكپەن.
— بۇل — جاڭا نارسە. نە بولارىنا كوزىمىز ءالى جەتكەن جوق. ءبىراق سەن وسى جولى ءتىپتى ەلپىلدەتىپ-جەلپىلدەتىپ جىبەردىڭ. ەكسپەريمەنتتىڭ اتى — ەكسپەريمەنت جانە ەكى عانا شارۋاشىلىقتا، شارۋاشىلىق ەمەس-اۋ، فەرمادا. ونى بۇكىل وبلىستا ءجۇرىپ جاتقانداي كورسەتۋىمىزدىڭ ءجونى قالاي بولار ەكەن؟ مەنى دە جەلپىلدەتىپ جىبەردىڭدەر. ىقتارىڭدا كەتىپ بارام. ءبىتتى ەندى، وتىرىكتى ءبىر باستاپ العان سوڭ، ول جالعاسا بەرەدى. بىلگەنىڭدى جاسا! — سابىروۆ ادەتتەگى داعدىسىمەن سۇلەسوقتاۋ قولىن ءبىر سەرمەدى.
وسى كەزدە ماناعى تۇكسيگەن جىگىت اق حالاتتى ءبىر ادامدى ەرتىپ اكەلىپ، اق قوزىنىڭ كىش ەتكەن، قۇمالاق تاستاعان جەرىن سۇرتكىزىپ جاتتى. ەكى قولىندا اق بيالايى، قاسىم ونى مويىنان ۇستاپ تۇردى. قوڭىراۋ سوعىلىپ، جۇرت ورىن-ورنىنا كەتتى.
جۋرناليستەرگە ورىن بۇل جولى تەاتر ديرەكتورىنىڭ لوجاسىنان تيگەن. بايبالايەۆ قوزى تاپسىرادى دەگەن لاقاپ ولاردىڭ دا قۇلاعىنا جەتكەن. قويىلعان ورىندىقتاردان ارتىق بىرنەشە ادام لوجاعا سىعىلىسا كەلىپ وتىردى. بۇل جەردەن ءبارى ادەمى كورىنەدى. جارقىنبەك قاسىنا سالاۋاتوۆتىڭ قالاي كەلگەنىن دە بايقاعان جوق. ەكى كوزى پرەزيديۋمدا، اسىلحاندى ىزدەپ وتىر، انە سوڭعى قاتارداعى شەتكى ورىندىققا كەلىپ وتىردى. جۇزىندە ساسۋ جوق سياقتى. كەي ادامدار ىشكى تولقۋىن سىرتقا شىعارا دا بەرمەيدى عوي. جارقىنبەكتىڭ بايقاعىسى كەلىپ وتىرعانى — اسىلحاننىڭ كوڭىل كۇيى، كەشەگى بابى مەن بۇگىنگى بابىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق. ءبىراق الىستان نەنى بايقايدى؟ مانا ءۇزىلىس كەزىندە ەڭ بولماسا ءبىر كورىپ قايتقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق كۇزەت كەزەگىندەگىلەر مۇنى پرەزيديۋم جاققا جىبەرمەدى. انا قاسقايىپ وتىرىسىنا قاراعاندا، اسىلحاندى شوپان دەپ ايتۋ قيىن. كوستيۋمىن وزگەرتىپتى، بۇگىنگى ۇستىندەگى سۇر ءتۇستى. كويلەگى — اق، گالستۋگىن دە وزگەرتكەن سەكىلدى. قوينىنان ءبىر قاعازدى الدى دا، قايتا سالىپ قويدى. كەشە كەلىسىلگەن بولاتىن، وقىماساڭ دا الدىندا قاعاز جاتسىن. بۇل — ەكەۋى عانا بىلەتىن قۇپيا. وزگەلەرگە كۇدىك تۋدىرماس ءۇشىن سولاي كەلىسىلگەن. ءبىراق «ۇرىنىڭ ارتى قۋىس دەمەكشى، وسى تاۋەكەلدەرى جارقىنبەكتى كەشەدەن بەرى بەزگەكتەي قالشىلداتىپ مازا بەرگەندى قويدى. ءقازىر دە جۇرەگى ءدىر-دىر ەتىپ وتىر.
— بالاسى اتقا شاپقاندا، شەشەسى ۇيىندە وتىرىپ، تاقىمىن قىسادى دەيدى ەكەن. سوعان ۇقساپ وتىرسىڭ با؟
جالت قاراسا، قاسىندا وتىرعان سالاۋاتوۆ. بۇگىندىككە كورىسكەن جوق-تى، قول بەرىپ امانداستى دا، ۇستاپ وتىرعان گازەتىن كورسەتىپ:
— ءنومىرىمىز جامان شىقپاپتى، — دەدى جارقىنبەك.
— يە، ءبارى گازەتتەگىدەي بولسا، ەندىگى كوممۋنيزمدى ورناتىپ قوياتىن ەدىك قوي. كانە، الگى بايبالايەۆىڭ قايسى؟
— اناۋ سوڭعى قاتاردا قاسقايىپ وتىرعاندى كوردىڭىز بە؟
— ءوي، مىناۋىڭ كەسەك، باتىر ءتۇلعالى ءبىر كەرەمەت قوي.
— ونىڭ كەرەمەتتىگى سىرت پىشىنىندە عانا ەمەس.
بۇل سوزبەن جارقىنبەكتىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن سالاۋاتوۆ اسا اڭعارا قويمادى. اسىلحاننىڭ مىنبەگە شىعۋىن قوشەمەتتەپ، قول سوعا ورىندارىنان تۇرعان جۇرتپەن بىرگە سالاۋاتوۆ تا ورنىنان كوتەرىلدى. جارقىنبەككە قاراسا، ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزارىپ تۇر ەكەن. سويلەيتىن شوپان ەمەس، كادىمگى وسىنىڭ ءوزى سەكىلدى.
«جيىنداردا تالاي قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىن كورىپ ءجۇر عوي، جازىپ بەرگەندى ىڭقىلداپ، قاقالىپ-شاشالىپ ارەڭ وقىپ شىعاتىن. ءوز وزەگىن جارىپ شىقپاعان ءسوزدى ادام دۇرىستاپ ايتا الا ما؟ سوندايلاردىڭ ءبىر داناسى شىعار. شايناپ بەرگەن اس بولمايدى دەمەكشى» دەپ ويلادى سالاۋاتوۆ. وزگە كوز بوياۋدى جاسىرساڭ دا، بۇل كوز بوياۋدى جاسىرا المايسىڭ دەپ اشىناتىن ول. مۇنداي جاساندىلىققا جانى قاس ەكەنىن ءتىپتى بەدەلدى جەردە دە سان ءبىلدىرىپ العان-دى. سالاۋاتوۆتىڭ تۇسىنىگىندە ءبارى تابيعي بولۋعا ءتيىس ەڭبەك تە، ءسوز دە، ىس-قارەكەت تە. بىرەۋدىڭ ءسوزىن سويلەپ، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن پايدالانعاننان ارتىق ماسىلدىق جوق.
«اۋ، مىناۋىڭ زىرلاپ بارادى عوي. ويلارىن ءتىپتى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تاستايدى. اناڭ قارا، اۋەلى قاعازعا قاراپ تا تۇرعان جوق». و، جاسا! سالاۋاتوۆتىڭ كەزى حرۋششيەۆتىڭ وزىنە ءتۇسىپ ەدى، قولىنداعى قۇلاققا ىلگىشىن جينالىستى باسقارىپ وتىرعان ادامعا كورسەتتى. اۋدارماسى بۇل دەگەندەي. باسقارۋشى وزىنەن ءتورت ادامنان كەيىن وتىرعان تىعىرشىقتاي الاسا ادامعا الا كوزىمەن اتا قارادى. ول ورنىنان تۇرا جۇگىردى. بورساڭ-بورساڭ ەتىپ كەتىپ بارا جاتقانى زالدىڭ كۇلكىسىن كەلتىردى. اۋدارماعا قۇشتار بولىپ وتىرعاندار زالدا دا از ەمەس ەدى.
— قۇرتتى-اۋ، قۇرتتى-اۋ، — دەپ جارقىنبەك تە ميكروفون تۇرعان بولمەگە تۇرا ۇمتىلدى. كەشەدەن بەرى جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر قاۋىزعا تىققان سۇستى كۇش مىناۋ ميكروفوننان ورىسشا وقيتىن جىگىتتىڭ زارەسىن تىپتەن الىپ جىبەرسە كەرەك. ميكروفوندى اشۋدى ۇمىتىپ كەتىپ، دۇرىلدەتىپ جاتىر ەكەن. وزىنشە قاتىردىم-اق دەپ تۇر، داۋسىن كوتەرىپ-كوتەرىپ قويادى. ءبىراق ءوز قۇلاعىنان باسقا ونى تىڭداعان ەشكىم جوق، ميكروفون جابىق. پالەنىڭ نەدەن بولعانىن بىردەن اڭعارعان جارقىنبەك وقىپ وتىرعان ادامدى بۇيىردەن ءبىر پەردى دە، سىرت ەتكىزىپ ميكروفوندى اشىپ جىبەردى. امال نە، تالاي ۋاقىت ءوتىپ، تالاي تەكستىڭ اۋدارماسى جەتپەي قالدى. ەندىگى قالعانى ءتورت-اق مينۋتتىق. ەڭ شۇرايلى جەرلەرىن حرۋششيەۆ تە، زالداعى قازاقشا بىلمەيتىن قاۋىم دا تىڭداي المادى. ەسىل ەڭبەك، ەسىل ەڭبەك! جارقىنبەك بارماعىن شايناي بەردى. ميكروفون الدىنداعى جىگىتتى اتارعا وعى جوق. كومەيىنە نەشە ءتۇرلى ىزالى سوزدەر كەلدى. «قارا باسقىر، وڭباعان. ءبۇيتىپ ماسقارا ەتكەنشە، جەرگە نەگە كىرمەيسىڭ؟ الدىنداعى ميكروفوننىڭ اشىقتىعىن بىلمەي، الباستى باستى ما؟ يت-اي، يت-اي، بۇدان كەيىن نە ادامدىعىڭ قالدى. بۇكىل وبلىستى، بۇكىل رەسپۋبليكانى جەرگە قاراتتىڭ-اۋ». قاسىنداعى ەنتىگىپ تۇرعان حاتشىنىڭ دا تاپ وسىلاي بالاعاتتارى حاق. ەندى اشىلعان ميكروفوننان ۇرىسقانى ەستىلىپ قالا ما دەپ، امالى قۇرىپ، تىرسىلداپ جارىلعالى تۇر. ءقازىر وقىپ بىتكەن سوڭ، سەنى اكەڭە تانىتادى. ەرتەڭ جۇمىسىڭمەن قوشتاسا بەر. بۇل ادامنىڭ قاتتىلىعى سەنى قاڭعىتىپ جىبەرۋگە دە جەتەدى. نە دەيدى مۇندايدى؟ مۇنى «قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى»، ورىسشا «زاكون پودلوستي» دەي مە؟ سەنەن سۇرقيا تاپ ءقازىر ەشكىم جوق.
جارقىنبەك قوزىنى تاپسىرۋ ءساتىن كورۋگە لوجاعا قايتا جۇگىرىپ كەلدى، اسىلحاننىڭ سوزىنەن ەستىگەندەرى مىناۋ عانا.
— ءقادىرلى قوناق كەلگەندە، تىكەسىنەن تىك تۇرىپ قارسى الاتىن حالقىمىزدىڭ ءداستۇرى، «قۇتتى قوناق كەلسە، قوي ەگىز تابادى، قۇتسىز قوناق كەلسە، قويعا قاسقىر شابادى». ءسىز بىزگە قۇتتى قوناق بولدىڭىز. قويىمىز ەگىز ەمەس، ەگەر قىستا تولدەتۋدى ەسەپتەسەك، جىلىنا ءار ساۋلىقتان تورتتەن قوزى الىپ جاتىرمىز. وسى ءبىر بەرەكە باسىندا ءوزىڭىز تۇرسىز. ويتكەنى قىستا قوزداتۋدى قۇپتاعان دا، وعان كۇرت قوزعالىس بەرگەن دە — ءسىز. شوپاندار قاۋىمى ءۇشىن ءتولدىڭ وسكەنىنەن اسقان قۋانىش جوق. ءتول ءوستى دەگەنشە، داۋلەت شالقىدى، قازىنا تاسىڭدى، حالىق بايىدى دە. وسى ءبىر اسىل مۇراتتىڭ اتاسى دەپ بىلەمىز ءسىزدى. حالقىمىزدىڭ ءداستۇرى بويىنشا ات مىنگىزىپ، شاپان كيگىزەر ەدىك. وعان مىناۋ جەر تار. ات تا مىنەرسىز، شاپان دا كيەرسىز. ورامال تون بولمايدى، جول بولادى. اق نيەتىمىزدىڭ، اق كوڭىلىمىزدىڭ كۋاسى رەتىندە ادەيى ارناپ اكەلگەن، قىستا تۋعان اق قوزىمىز بار. تول دەگەن دە — ءتورت اياقتىنىڭ وزەگىن جارىپ شىعاتىن پەرزەنت. ءقادىرلى ادامعا پەرزەنتىن دە قيادى ءبىزدىڭ حالىق. مىناۋ اق قوزىنى شوپاندار قاۋىمىنىڭ وزىڭىزگە دەگەن ىستىق ىقىلاسى، ءاردايىم اماندىعىڭىزعا دەگەن اق باتاسى دەپ قابىل الىڭىز».
بۇعان دەيىنگى قول شاپالاقتاۋ قول شاپالاقتاۋ ما، ءار-ار جەردەن «ۋرالاعان» ۇندەر شىعىپ، زال كۇندەي كۇركىرەپ كەتتى. كامەرا ارقالاعاندار مەن فوتو تۇسىرۋشىلەر ساحناعا قاراي لاپ قويدى.
كەلگەن ورنىنا قايتا بارعان قاسىمنىڭ قاتالبايەۆ پەن ستۋجيەۆكە كوزى ءتۇسىپ ەدى. ولار قولدارىن ءتىپتى قۇلاشتاپ ۇرىپ تۇر ەكەن. زالداعىلاردىڭ ءبىرازى دا وسىلارمەن جارىسقا تۇسكەندەي. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قاسىمنىڭ جۇرەگى شىم ەتە قالدى. الدە باۋىر باستى قوزىسىن قيماعانى ما، جوق ەرتەدەن بەرگى قۇلاق تۇندىرعان مىناۋ ايقاي-شۋ شارشاتىپ جىبەردى مە؟ ايتەۋىر، ءبىر كوڭىلسىزدىك ەڭسەسىن باسا قالدى. سول جاقتاعى جۇرەك تۇسىن الاقانىمەن ۇستاپ، ورىندىققا وتىرا كەتتى.
اق قوزىنى ءتورت اياعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ، زالعا قايتا-قايتا باس يگەن حرۋششيەۆ:
— مەن مۇنى نەمەرەلەرىمە اپارام، ولار ءمۇيىزى شىققان سوڭ ونىمەن وينايدى، — دەدى.
زال كۇلكى ارالاس، جاڭاعىدان دا ارمان دۇرلىكتى. الاقاندارى قىزارعانشا قول سوقتى. قاسىم وزىمەن-وزى بوپ حرۋششيەۆتىڭ نە دەگەنىن ايقىن ەستي الماي، قۇلاعى شىڭىلداپ، جەلكە تۇسى ۇيي بەردى.
سالاۋاتوۆ بار ىقىلاسىمەن جارقىنبەكتىڭ قولىن الدى.
— قۇلاعىم تۇشىپ قازاقشا ەستىگەن ادەمى ءبىر ءسوزىم بولدى. بايبالايەۆىڭ دا ازامات ەكەن. ىڭق دەمەدى عوي. مىنە، وسىلاي سويلەسە عوي... قانداي، قانداي جاندى پىكىرلەرى بار. قويدى ەسكى ادىسپەن باقىلاۋ كەرەك دەدى مە، — دەدى. جاستار كوزدەرى تىرىسىندە قارتتاردان مال باعۋدىڭ قۇپيالارىن الىپ قالسىن، ارتىنان اسىلىن جوعالتقانداي وكىنىپ جۇرەدى دەگەنى دە — تاماشا پىكىر. بۇل سالادا ساۋدىڭ اسىن ءىشىپ، اۋرۋدىڭ ءىسىن جاسامايىق — قانشاما استار جاتىر وسى سوزىندە. وتكەننىڭ ولمەس تاجىريبەسى مەن بۇگىنگىنىڭ ءبىلىمىن قوسساق — وركەندەۋ كەزى سوندا. مەن ماماندارعا عانا ەمەس، ءاربىر شوپانعا زووتەحنيكالىق نەمەسە مالدارىگەرلىك ءبىلىم كەرەك دەر ەدىم. مالدى باعاتىن الدىمەن ادامنىڭ ارى. ارلىدان ابىرويلى ءىس شىعادى. مىناۋىڭ تۋا جارالعان فيلوسوف شىعار، تەگى. اردى اتتاعان مالدى دا باقپايدى.
— مىنە، مەن ءتۇرتىپ جازىپ وتىردىم، ءتىپتى ءبىز ەستىمەگەن ماقال-ماتەلدەر بار، — دەدى سالاۋاتوۆ قولىنداعى شاعىن بلوكنوتىن اشىپ. — جەمىستى ەڭبەكتەن جەڭىستى ناتيجە كۇت. ەلىنە ادالدىڭ ەڭبەگى دە ادال. ال اناۋ قۇدىقتان قۇرىعاندىقتان، قۇم جاقتىڭ يگەرىلمەي جاتقانى، ول ماڭنىڭ قوي ءۇشىن تاپتىرمايتىن ءورىس ەكەنى اششى شىندىق پا، شىندىق. جايلاۋدىڭ جايىنا دا توقتاعان جەرى قانداي ادەمى. جايلاۋ شوپاننىڭ جازعى كۋرورتى دەۋ — قاتە، جايلاۋعا كۋرورت دەپ بارساڭ — قۇرىدىڭ، مالىڭدى ارىتىپ، قاسقىرداي شۋلاپ ۇلىدىڭ، قايتا جاتپاي-تۇرماي جىلعا جەتەر شەل جيناپ قايتۋ كەرەك. قويشى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سەنىڭ دە ەڭبەگىن بار شىعار، مىناۋىڭ ءتۇبىن تۇسىرە سويلەدى. ءبىزدىڭ گازەت ءۇشىن قانشاما ادەمى تاقىرىپ بار. قاراشى ءوزىڭ. «ەلىنە ادالدىڭ ەڭبەگى دە ادال». ياعني ءوزىڭ ادال بول الدىمەن دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ امال نە، امال نە، وسى ويلار ورىسشاسىندا مىقتىنىڭ قۇلاعىنا جەتپەي قالدى عوي. كۇنى بويى اياۋسىز ساپىرىلعان كوپ سيفر مەن كوبىك ءسوزدىڭ اراسىندا تاڭدايىنا ەڭ بولماسا ءبىر شوكىم ماي تۇسكەندەي بولاتىن ەدى. وكىنىشتى-اق، قايتەيىك. «كەدەيدىڭ اۋزى — كەر اۋىز» دەمەكشى، شوپان بايعۇستىڭ وسىنداي ءسوزى تىڭدار قۇلاققا ءمولدىر كۇيىندە جەتە الماي قالعان سوڭ، نە سورىم. ميكروفوننان ءوزىڭ وقىساڭ ەتتى عوي. «جاقسىلىق قىلساڭ — جاپىرا» دەمەكشى...
— ونداي ۇسىنىس بولعان، تۇقا! شىنىمدى ايتسام، انا قوزىنى تاپسىرعانىن كورگىم كەلدى. سوسىن عوي، ءويتىپ-بۇيتىپ، ورىسشاسىن وقۋدان جالتارعانىم. ءوزىم دە بارماعىمدى شايناپ وتىرمىن. «جاماننىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى» دەپتى عوي.
— ال ەندى ءبىر جەرىندە ءمۇلت جىبەردىڭدەر، — دەدى سالاۋاتوۆ قولىن شوشايتا. — قىستا قوزداتپاق تۇرعاي، نەعىلساڭ ول قىل، ءبىر ساۋلىقتان ءتورت قوزى الا المايسىڭ. ول جاراتىلىسقا قارسى. ەكى جىلدا ءۇش قوزداتساڭ دا، تاقياڭا تار كەلمەيدى.
— ول جەرىن ءوزىم دە بايقاپ قالدىم. سويلەمدى ءسال باسقاشا قۇرۋ كەرەك ەدى. ونداي-ونداي حان قىزىندا دا بولادى عوي. مىنا دۇرمەكتە ونى اڭعارىپ جاتقان كىم بار دەيسىڭ؟
— تاۋىپ ايتتىڭ-اۋ. شىنىندا دۇرمەك بولىپ كەتتى. نەبىر پروبلەمالار دۋىل-دۋىلدىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويدى.
ال وسى قوزى تاپسىرۋدىڭ كەرەگى بار ما ەدى؟ قانشاما اۋرە-سارساڭ، ءوزىڭ دە كەشەدەن بەرى نەشەمە ءولىپ-تىرىلدىڭ؟ سولاي بولعان سەن عانا ما؟
— مىقتىنىڭ ءوزى قوي دەمەسە... باسقا جەرلەردە دە بولىپتى عوي. شاپان جاۋىپتى، ات مىنگىزىپتى... ماعان بىرەۋ ەر-توقىمدى قالاي جاساتقاندارىن ايتتى. بۇل كۇندە وعان كۇمىس شاباتىن شەبەرلەر دە قالماعان ەكەن. سودان ولار تاشكەنتكە شابىلىپتى. ونىڭ قاسىندا قوزى دەگەن نە، ءتايىرى. قىستا تۋعانىنىڭ وزىمەن-اق ءبىراز ۇپايىمىزدى تۇگەندەدىك.
— مۇنىڭ نەگە اپارىپ سوعاتىنىن ايتايىن با؟ — سالاۋاتوۆ ءسال تۇكىرىگىنە شاشالىڭقىراپ بارىپ، — بۇل — جاعىمپازدىقتىڭ قاقپاسىن ايقارا اشىپ جىبەرۋ دەگەن ءسوز. ءبىر كەۋلەپ كەتتى مە، بيسميللا، اللاحۋاكبار... — دەدى.
— مەن سىزگە باسقا كەرەمەتتى ايتايىن با؟ — جارقىنبەك سالاۋاتوۆتىڭ ويىن بولگىسى كەلدى. ويتكەنى بۇل كىسى ءبىر ماسەلەگە قادالسا، ۇزاققا كەتىپ قالاتىن ادەتى بار. مىناۋ شىعارىپ تۇرعانى ۇلكەن ماسەلەنىڭ ۇشىعى. ونى تىڭداۋعا ءقازىر ۋاقىت جوق.
جاڭاعى ورىسشا اۋدارمانىڭ توڭىرەگىندە انا جاقتا ويران بولىپ جاتپاسىنا كىم كەپىل. مەنىڭ دە تاعدىرىم، مۇمكىن، تارازىعا ءتۇسىپ قالعان شىعار. قيسايتا سالۋ قيىن با، ءتايىرى. ءبارىن جاساپ كەلىپ-كەلىپ، اقىرىنا دەيىن اپارمادى، ونى دا قۇرتۋ كەرەك دەي سالادى. مۇندايدا ۇيقىسىز ءتۇن، سىڭىرگەن ەڭبەككە كوز جۇمىلادى عوي. ماناعى مىقىردان ءبىر اۋىز ءسوز شىقسا، ءبىتتى وندا. ادام تاعدىرى ول ءۇشىن ويىنشىق سەكىلدى، تۇك ەمەس. بۇرىنعىلار «ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى» دەيدى ەكەن. بۇگىندە بۇلار ءۇشىن اللا اناۋ مىقىر عوي. تەك قيىپ جىبەرەدى، بولدى. بالا-شاعاسى، سىڭىرگەن ەڭبەگى، دەنساۋلىعى — وندا شارۋا جوق. ءمۇلت كەتتىڭ، ورنىڭمەن قوشتاسا بەر. ايەلىنىڭ دە بىج-بىج، زىر-زىر قاعاتىنى سول عوي. ول مىقىردىڭ ءتىسى باتپاي جۇرگەنى — سالاۋاتوۆ. وزگەدەي ەمەس، بۇل شاپ ەتىپ، ايقاسا كەتەدى دە، ويىنداعىسىن بۇكپەي ايتىپ سالادى، جاي ايتپايدى، اششى ايتادى. «مىقىر» دەپ ات قويعان دا وسى كىسى.
ال ول بولسا، سالاۋاتوۆتى «داۋكەس» دەپ كەتكەن، سولاي تاراتقان دا. كىم بولسا دا، قالاي اتالسا دا، جارقىنبەكتىڭ تاعدىرى وسى الاسانىڭ قولىندا عوي. جۇرەگىنىڭ دىرىلدەپ تۇرعانى دا سوندىقتان. انا جاقتا مۇنى اۋەلى ىزدەپ جاتپاسىن. ميكروفوننىڭ اشىلماي قالعانى، باعاناعى جانتالاس ۇلكەن ءبىر شۋ بولارى ءسوزسىز. وسى ويلار سالاۋاتوۆتىڭ ءسوزىن جارقىنبەككە بىردە ەستىرتىپ، بىردە ەستىرتپەي، بىرەسە وندا، بىرەسە مۇندا الا قاشىپ تۇرعان.
— جاڭاعى كەرەمەتىڭدى ايتشى، — دەدى سالاۋاتوۆ شۇيلىگە. مىنا ىڭعايىنا قاراعاندا، ونى ايتقىزباي جىبەرمەيدى.
— تىسىڭىزدەن شىعارماڭىز، ول كەرەمەت — بايبالايەۆ حات تانىمايدى ەكەن.
— نە دەيدى، الدىندا قاعازى جاتتى عوي.
— ول ەكەۋمىزدىڭ قويعان سپەكتاكلىمىز.
— ءيا، ءيا، بايقادىم، جاتقانى بولماسا، قاعازعا ءبىر قاراعان جوق.
— كەرەمەتى دە سوندا. مەن تۇگەندەپ وتىردىم، بىردە-بىر ءسوزدى ۇمىتپادى عوي.
— سوندا ول جاتقا ايتتى ما؟
— بار بولعانى تەكستى ەكى-اق رەت وقىپ بەردىم. ءبارىن باسىندا ۇستاپ قالدى.
— وندا بۇل شىن قۇيما قۇلاق ەكەن.
— ايتپاڭىز، قىرىق قيسسانى جاتقا بىلەم دەدى.
— ءا، وندا تاڭداناتىن ەشتەڭە جوق. بۇلار — ەرەكشە دارىننىڭ ادامدارى. ءبىر تارتقاننان كۇيدى، ءبىر ايتقاننان جىردى قاعىپ الاتىندار ەرتەدە از بولماعان. ميىنىڭ ءار جىقپىلىندا تابيعي ماگنيتوفونى بولعان عوي.
— ەندى ايتارى جوق.
— دەگەنمەن ەكەۋىڭ دە جۇرەك جۇتقان ەكەنسىڭدەر. مىناداي جيىندا ونداي تاۋەكەلگە بارۋ دەگەن...
— تاۋەكەل تاۋەكەل-اۋ، ءبىراق ءوزىمنىڭ دە تامتىعىم قالمادى. الدىڭىزدا قالاي ءتىرى تۇرعانىما تاڭ قالام.
تامتىقتىڭ كوكەسىن قاسىم كورسىن. باسى ما، جۇرەگى مە، قاي جەرىنىڭ اۋىرعانىن ايىرا الماي، مەڭ-زەڭ بوپ وتىرعان. بوپ-بوز بوپ قاسىنا ستۋجيەۆ كەلدى.
— قاسەكە، — دەدى ول ادەمى قازاقشا مانەرگە سالىپ. سوسىن جان-جاعىنا ۇرلانا قارادى دا، اقىرىن سىبىرلاپ قانا:
— ءسىزدىڭ قوزىڭىزعا ءمۇيىز شىعا ما؟ — دەدى.
— جوق، بۇل ءمۇيىز شىقپايتىن تۇقىمنان.
— باسە، سورىمىزعا سولاي-اق بولاتىن شىعار دەپ ەم-اۋ.
داۋسى ءبىرتۇرلى رەنىشتى شىقتى. اناداي جەردە تۇرعان سابىروۆقا قاراي كەتتى. ونىڭ داۋىسى ءزىلدى شىعىپ جاتتى. ءبىراق سوزدەرى انىق ەستىلدى.
— ايتپاپ پا ەدىم. قوقىتقان ءوزىڭ، ەندى اقىر اياعىنا دەيىن ءوزىڭ جەتكىز. ءمۇيىزدى ەتەسىڭ.
اناتوليي كارپوۆيچ سودان ءبىراز جوعالىپ كەتتى دە، الدەن ۋاقىتتا قاسىمعا قايتا اينالىپ سوقتى.
— ءجۇرىڭىز، قاسەكە، كەتتىك.
قايدا دەپ سۇراعان جوق. قاسىم ەردى دە جۇرە بەردى. مانا تاڭەرتەڭگى قارا «ۆولگانىڭ» قاسىنا كەلدى. ىشىندە ارەڭ تۋعان بىلقىلداعان «ۆولگاسىنا» قايتا ءمىنىپتى، قاسىمدى كورىپ ماڭىراپ قويا بەردى. قوزى ەكەش قوزىعا دا تانىس كەرەك.
بۇلار قالادان شىققاندا قاراڭعى ۇيىرىلگەن ەدى. ەرتەڭگىدەي ەمەس، قاپتاعان ميليسيونەرلەر دە سيرەپتى. اڭىراتىپ باتىسقا قاراي بارا جاتتى. باعىتتارى تاڭەرتەڭگى كەلگەن جاعى. «عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا قايتا تارتتىق پا؟ نە، سوندا بۇعان جاساندى ءمۇيىز سالماق پا ولار؟ ماناعى اق حالاتتىلاردىڭ، وڭشەڭ ءىرى عالىمداردىڭ ونداي دا ونەرى بار ما ەكەن؟»
اناتوليي كارپوۆيچكە باتپاي، ءوز ويىمەن ءوزى اۋرە بولىپ كەلە جاتتى قاسىم. ەرتەدەن بەرى اش قوزى تۇرتپەكتەپ بۇدان تاماق سۇرايدى. الدە مۇنى تويدىرىپ الۋعا كەلە جاتىر ما ەكەنبىز. سۇراقتان سۇراق ءوربي بەردى. جۇرەگى تاعى شانشىپ، جەلكەسى قايتا ۇيىعان سياقتى بولدى. ءبىر تۇنگى ۇيقىنى كوتەرە الماعانى ما؟ فەرمادا جۇرگەندە، اسىرەسە، قوزداتۋ كەزىندە تاندى تاڭعا تالاي كوز ىلمەي ۇرماۋشى ما ەدى؟ الدە مىنا الماتىنىڭ كوكتەمگى اۋا رايىنان با ەكەن، ايتەۋىر، بويى اۋىرلاپ، ءبىر نارسە ەڭسەسىن كوتەرتپەي كەلەدى. ستۋجيەۆ تە ەرتەڭگىدەي شيراق ەمەس، كۇنى بويعى جينالىس شارشاتتى ما، كوڭىلى ءپاس. ءبىراق ءبىزدىڭ مال يىسىنە ۇيرەنىپ كەتكەنىمىز سەكىلدى، بۇلار دا جينالىسقا ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەندەر عوي. قيت ەتسە، جينالىس. سوندا جۇمىستى كىم ىستەيدى؟ جينالىس جۇمىستىڭ تورەسى بوپ كەتتى-اۋ ءبىراق. ءبىر ماسەلەنى قىرىق تابالدىرىقتان وتكىزىپ، ۇزاتاتىن قىز سەكىلدى قارايمىز دا جاتامىز، ءبىر قازاننان ءبىر قازانعا قوتارعان سۋ سەكىلدى ساپىرامىز دا جاتامىز. الدىمەن ول الماتىدا، سوسىن وبلىستا، سوسىن اۋداندا، سوسىن سوۆحوزدا، سوسىن فەرمادا. وسىنىڭ بارىنە قاتىسۋعا تۋرا كەلىپ قالعان كەيبىرەۋلەر، شىنىن ايتقاندا، جينالىستان تۋرا مەزى بولادى. تەكسەرۋشىلەر دە قىزىق، الدىمەن جينالىستى تۇگەندەيدى، اناۋ تالقىلاندى ما، مىناۋ تالقىلاندى ما دەپ ەسىندى شىعارادى. ال تالقىلادىق. سوندا ءبارى بىتە قالا ما؟ ناتيجە كەرەك قوي، ناتيجە. جۇمىستىڭ ەمەس، جينالىستىڭ جوسپارىن ورىندايمىز دەپ جۇرگەندە، جىلدىڭ قالاي وتكەنىن دە بىلمەي قالامىز. ال سوسىن اناۋ نەگە ىستەلمەدى، مىناۋ نەگە ىستەلمەدى دەپ تاعى دا جينالىسقا باسامىز. اۋەلى جاس سابيلەر دە ءقازىر «جينالىس» دەگەن ويىن وينايتىن بولىپتى. ءبىز جاس كەزىمىزدە شىبىق ءمىنىپ اتقا شابۋشى ەك، قويشى، قاسقىر بولىپ ويناۋشى ەك، قاسقىردى ءولتىرىپ، قويدى امان الىپ قالىپ ءماز بولىپ جاتۋشى ەك. ويىنىمىزدا ارەكەت بولۋشى ەدى. ءسابي قىزدار قۋىرشاققا وزدەرى كيىم تىگىپ، جۇك جيناپ، ورمەك توقىپ ابىگەر بولىپ جاتۋشى ەدى. بەرىرەكتەگى بالالار «ءمۇعالىم»، «ساتۋشى» وينايتىن.
انادا ءبىر سول «جينالىس» دەگەن ويىننىڭ ۇستىنەن شىقتى. ءوزىنىڭ كىشى قىزى، كەرىمبالانىڭ ءسۇت كەنجەسى گۇلسىم ءبىر توپ قۇربىلارىن جيناپ الىپتى. توردە قوقيىپ ءوزى وتىر.
— مەنى باستىق بولىپ سايلانسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر. ءبارى قولىن كوتەردى. ال ەندى سەن سويلەيسىڭ دەپ اسىلحاننىڭ
ازىرگە كىشى ۇلى ەدىگەگە قادالدى.
— مەن سويلەيمىن؟ ءسوز بىلمەيمىن.
— قانشا قوزى الدىڭ؟
— قايدان؟
— قايدان بولۋشى ەدى، باعىپ جۇرگەن قويىڭنان.
— ءوي، مىنا ويىنىڭ قىزىق ەمەس، مەن وينامايمىن، — دەپ بۇلتيدى اناۋ.
— ويناماساڭ، كەت. وندا سەن ورنىڭنان الىندىڭ.
— ءبارىمىز دە الىنامىز با؟ — دەدى دۇكەنشى ايەلدىڭ كىشكەنە ۇلى.
— سويلەمەسەڭدەر، الىناسىڭدار.
— وندا جالعىز ءوزىڭ قالا بەر، — دەدى دە، ءبارى وكپەلەپ، ورىندارىنان تۇرىپ كەتە باردى.
— ءوي، بۇل «جينالىس» دەگەن ويىن عوي، توقتاڭدار، توقتاڭدار، وندا باسقا ويىن وينايىق، — دەپ قىزى شىج-بىج بولدى دا قالدى.
وسى وقيعانى كەرىمبالاعا ايتقاندا، ول ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ:
— ۇلكەندەر نە ىستەسە، بالا سونى ىستەيدى دەگەن. وزدەرىڭ عوي جينالىستان كوز اشپاي، ەندى كەزەكتى بالالارعا بەرگەن، — دەدى.
— جوق، اناۋ ورنىڭنان الىناسىڭدى قايدان بىلەدى؟ بىرەۋدەن بولماسا بىرەۋدەن قۇلاعىنا تيگەن. سوسىن وزىنشە قيىستىرعان.
كەرىمبالاسىنىڭ، بالا-شاعاسىنىڭ قاسىنا قيال شىركىن ءوستىپ ءبىر جاقىنداستىرىپ تاستاعاندا، قاسىمنىڭ ويىن اناتوليي كارپوۆيچ ءبولىپ جىبەردى.
قاسەكە، — دەدى ول سوزىڭقىراپ، ءبىز ءبىر ىڭعايسىز شارۋامەن كەلە جاتىرمىز. مەن بىلەم، ءسىز بىلەسىز، سابىروۆ بىلەدى، سوسىن مىنا شوفەر عانا بىلەدى.
قاسىم ەلەڭ ەتە قالدى. ول نە نارسە بولدى ەكەن تاعى. مىناسى ءبىر ۇلكەن سەنىم سياقتى عوي. ءوزى، سابىروۆ، سوسىن مەن... وۋ، قاسىم، سەنىڭ باعاڭ كوتەرىلىپ قالىپتى-اۋ. ءبىراق اناۋ ىڭعايسىز شارۋاسى نە؟ اناتوليي كارپوۆيچ ۇندەمەي ۇزاق وتىرىپ قالدى. قاسىم نە دە بولسا، تەزىرەك ەستىگىسى كەلدى. الدە ءبىر قۇپيا جاي بولىپ، ايتارىن ايتسا دا، ارتىنان تارتىنىپ قالدى ما ەكەن؟ قاسىمعا بۇلار قانداي قۇپيانى سەنبەك؟ سونشاما جەردەن داۋمەنمەن اكەلگەن، اناۋ سالتاناتتى جاعدايدا تاپسىرعان اق قوزى، مىنە، تاعى وزدەرىمەن بىرگە كەلە جاتىر. بۇل نە جۇمباق؟ ونىڭ ۇستىنە، قوڭىرسىتىپ بىردەڭەنىڭ شەتىن شىعاردى. ۇزدىكتىرمەي ايتسا بولار ەدى. ءبىراق باستىققا ءامىرىڭ جۇرە مە؟ جاقسىلىق بولسا، سونشاما نەسىنە سۇرلەپ وتىر؟ مەيلى جامان بولسىن، اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى عوي...
وسى كەزدە الدارىنان قاپتال سوۆحوزىنىڭ قوي فەرماسى دەگەن جازۋى بار قاقپا كورىندى. قىستا قوي قوزداتۋمەن شۇعىلداناتىن ەكىنشى شارۋاشىلىق وسى ەكەنىن قاسىمنىڭ ەستۋى بار-دى. شاماسى قالادان ءجۇز شاقىرىمداي جەردە عانا. مۇندا نەگە كەلدى؟ قارا «ۆولگا» الدىندا اتويلاپ تۇرعان جارىعى بولماسا، ىڭىردەگى مىناۋ قاراڭعىلىقپەن تۇتاسىپ كەتكەن ەدى. كورگەن جۇرت وتتى عانا بايقادى، ءبىراق قانداي ماشينا ەكەنىن ايىرا الىپ جاتقان جوق. فەرماعا كەلەتىن ماشينا از با؟
يۆان ۆاسيليەۆيچ زاحارچەنكو جاڭا عانا الدىنان كەتكەن كەرىمبالانىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ قاپتى. «ءاي، مىقتى ادام-اۋ، تەگى، قايىسپايدى. قاسىمدى الماتىعا اپارۋعا ماشينا سۇراي كەلىپتى».
— مىنە، ەكى جىلدان استى. باسىلماق تۇرعاي، ۇدەپ بارادى. ەندى بىلەتىن بىرەۋگە كورسەتپەسەك، بولمايتىن شىعار. ەسكى دوس دەپ وزىڭىزگە كەلىپ وتىرمىن. وسى جولى تاعى ءبىر كومەكتەسىپ جىبەرىڭىزشى.
— قاسىمنىڭ ءوزى نەگە كەلمەدى؟
— وي، يۆان ۆاسيليەۆيچ، ونىڭ سىرىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟ بىرەۋدەن ءبىر نارسە سۇراۋعا ول ەش ۋاقىتتا بەتتەمەيدى. بۇل دۇنيەدەن ەشكىمگە سالماعىن سالماي وتۋگە جارالعان ادام عوي.
— ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى بىلەدى ەمەسپىز بە؟
— سونى ايتام. جوق، قايتا سىيلايتىن ادامدى بوقتان وزگەمەن اۋرەلەمەۋ كەرەك دەيدى. سۇرانشاقتاردى تۇرتىنشەك قوزىمەن تەڭەيدى ول. ماعان دا سونداي ايدار تاعىپ قويدى، قايتەيىن، ودان جاسىرىنىپ الدىڭىزعا ءوزىم كەلدىم.
ەرتەڭ ماشينا بەرۋگە يۆان ۆاسيليەۆيچ ۋادە ەتتى. قاتالبايەۆ رۇقسات ەتسە، ءوزى دە بىرگە بارعىسى كەلەتىنىن ايتتى. الماتىدا جاقسى تانىس دارىگەرى بار، ەڭ بولماسا سودان كىمگە كورسەتۋدى سۇراماق. كەرىمبالانىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. ادامنىڭ ادامشىلىعى وسىنداي باسقا ءىس تۇسكەندە عوي.
— ءاي، يۆان ۆاسيليەۆيچ، ءاي جاراتىلىسىڭ بولەك-اۋ. ءوزىم دە سوعان سەنىپ كەلىپ ەم.
كىم بىلگەن، قىشىما دەگەن جامان اۋرۋ ەكەن. ساپ-ساۋ بولىپ جۇرەدى دە، قىزارىپ شىعا كەلەدى، سودان ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي قىشىنادى، ارتىنان تەمپەراتۋراسى كوتەرىلەدى. سوۆحوز، اۋدان ماڭىندا قاراماعان دارىگەر جوق. قىشۋدىڭ سەبەبىن ەشكىم تاپپاي-اق قويدى. مۇمكىن، كوپ جۇرگەن سوڭ قويدىڭ بىردەڭەسى جاقپادى ما دەپ، فەرمادان دا بوسادى. جوق، سوۆحوز ورتالىعىنا كەلگەننەن كەيىن دە باسىلعانى شامالى. جۇمىس ىستەمەگەلى ءتىپتى قاعىنىپ كەتتى. وي ءبىر جاعىنان، بۇل — ءبىر جاعىنان. يۆان ۆاسيليەۆيچتىڭ قاتالبايەۆتان تاعى ءبىر كوڭىلى قالعانى، وسى جايدى ايتا بارعاندا:
— ونىڭ قىشىماسى مالعا جۇعىپ جۇرمەسىن. تەزىرەك بوسات، — دەدى-اۋ.
قاتالباي دەسە قاتالباي، مۇمكىن وعان مالدان جۇققان بىردەڭە بار شىعار. ءبىراق كورىنىپ تۇرعان قوتىر جوق قوي. مالدان دا كەتتى ەندى. ءبىراق جازىلعان قاسىم جوق.
كەرىمبالا ەكى رەت كۋرورتقا اپاردى. بىرىندە — تۇرگەننىڭ سۋىنا، ەكىنشىسىندە — «سارىاعاشقا». ەكى-ۇش رەت ۆاننا العانشا ءتاپ-تاۋىر بولىپ جۇرەدى دە، ارتىنان قىشىماسى ءتىپتى قۇتىرىپ كەتەدى. كۋرورت جاقپادى دەپ، «سارىاعاشتان» اۋەلى ەرتە قايتىپ كەلدى.
بۇل اۋرۋ جونىندە كەرىمبالا تالاي اڭگىمەنى دە ەستىدى. ءبىر بەلدى قىزمەتتەگى ادام كۇندە تاڭەرتەڭ قىزمەتكە كەلسە، پىسقىرىپ-تۇشكىرىپ كوزىنەن جاس اعىپ، ەسى كەتەدى ەكەن، سوڭىنان قىشۋ باستالىپ، دارىگەردەن نەمەسە ۇيىنەن ءبىر-اق شىعارىپ ءجۇرىپتى. دارىگەرلەر سەبەبىن ىشكەن تاماعىنان، يىسكەگەن گۇلىنەن دە، كابينەتىندەگى مەبەلدەردىڭ اعاشىنان دا، اۋا رايىنان دا ىزدەيدى، تاپپايدى، سودان ءبىر تاجىريبەلى دارىگەر:
— قىزمەتكە كەلگەن بەتتە نە ىستەيسىز؟ — دەپ سۇراپتى.
— نە ىستەيمىن، گازەت قارايمىن.
— سول گازەتتى قاراماي ءۇش-تورت كۇن بايقاپ كورىڭىزشى.
ءۇش-تورت كۇن بايقاپ كورەدى، ەشقانداي قىشىما جوق.
سويتسە، ونى پىسقىرتىپ، تۇشكىرتەتىن جاڭاعى گازەت بوياۋىنىڭ ءيىسى بولىپ شىعادى. سودان الگى ادام گازەتتى اينەكتىڭ استىنا سالىپ وقيتىن بولعان. سەكرەتارىن كۇندە ەرتەمەن سولاي ەتۋگە ۇيرەتكەن.
ەندى بىرەۋ شىنى ما، قالجىڭى ما، ادام نانعىسىز وقيعانى ايتتى. قىشىمادان ابدەن اۋرەگە تۇسكەن ءبىر جىگىت اقىرى ءۇش بالاسىمەن ايەلىن تاستاپ جازىلىپتى. نەگە دەسەڭىز، ونىڭ قىشىماسىن قوزدىراتىن ايەلىنىڭ قۇلاعىنداعى بۇلاقتىڭ ءيىسى بولىپ شىعادى. جاسىندا سۋىقتان تاپقان سىرقاتى ەكەن. وسىنى ەستىگەندە كەرىمبالا:
— سەنىڭ قىشىماڭدى قوزدىرىپ جۇرگەن مەن شىعارمىن. اينالايىن، ماعان قىمباتى سەنىڭ ساۋلىعىڭ، ءتىپتى باسقا ايەل الشى، — دەيدى.
— سويلەپسىڭ، جيىرما جىل وتاسقاندا شىقپاعان اۋرۋ قايدان سەنەن بولادى؟ ونداي قوزدىرعىش پالەڭ بولسا بۇعان دەيىن قايدا قالدى؟
قانشاما قايراتتانعانمەن ادام ەمەس پە، كەرىمبالا ءبىر كۇنى قاتتى نالىسىن. اكەمنىڭ سىرقاتى ادام اۋىزعا الۋعا قورقاتىنداي انانداي بولدى. كۇيەۋىمنىڭ جاعدايى بولسا — مىناۋ. مەن بۇل قۇدايعا نە جازدىم؟ ەشكىمگە قياناتىمىز جوق، الا ءجىپتىڭ ۇستىنەن اتتاماي-اق ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر ەدىك. ىستەمەگەن ەمى دە قالمادى. بىلگىشتەر دە كوبەيىپ كەتتى دەيسىڭ. تەرىگە سالۋ كەرەك دەدى، تەرىگە سالدى، ەرمەنگە شومىلدىر دەدى، ەرمەنگە شومىلدىردى، قازى جەمە دەدى، قازىنى توقتاتتى، قىمىز ىشپە دەدى، قىمىزدى قويدى. ءتىپتى ەندى مۇلدە تاماق ىشپەۋى كەرەك پە؟ وندا اشتان ولەدى عوي، ءوزى دە جۇدەپ بولدى ابدەن. اعاش توسەكتى قويىپ، ءقازىر تەمىر توسەككە جاتادى. نەگە دەسەڭىز، تۇندە قىشىعاندا، اسىرەسە، باقايلارىنىڭ اراسى شىداتپاي، تەمىر توسەكتىڭ اياق جاعىنداعى شىبىق تەمىرلەردى شيقىلداتىپ، ۇيكەلەيدى دە جاتادى. كەيدە ءتىپتى قان اققانشا ۇيكەلەيدى. ەڭ اۋىرى — ءتۇن. ۇيقى دەگەنگە ادام شىداي بەرەدى ەكەن عوي. كوز ىلمەي شىعاتىن تۇندەردى ساناپ تاۋىسا المايسىڭ. سىرتقا شىعىپ تۇرعان قوتىر دا جوق. بىلاي قاراساڭ — caپ-cay دەنە. ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى پالە دەيدى بىلگىشتەر.
كەرىمبالانىڭ ەسىندە، ءبىر كۇنى بۇكىل دەنەسى كادىمگى دىراۋ قامشىمەن سويىپ سالعانداي بىلەۋ-بىلەۋ بولدى دا كەتتى. قىشىعاندا ەندى جانىن قويارعا جەر تاپپادى. قينالعانى عوي:
— كەرىمبالا، قولىڭا ۇستارا الىپ انا بىلەۋلەردى تىلگىلەشى، — دەدى.
— كەسەلدىڭ ءبارى سىرتقا شىعىپ، ەندى جازىلارسىڭ.
— ءاي، قايدام!
كەي كۇندەرى بۇلاي قينالعانشا ينفاركت، قىلتاماق بولۋعا دا كەلىسىمىن بەرەدى. سۇيگەن جارىنىڭ بۇل كۇيى بارعان سايىن كەرىمبالانى دا كەمىرىپ جەي بەردى. سىرقاتتىڭ جاندارىنا باتقانىن بالالارىنا بىلدىرمەۋگە ەكەۋى دە جانتالاستى. بيىل بەيبىتتىڭ بىتىرەتىن جىلى. حات جازعان سايىن پاپاسىن اۋزىنان تاستاماي، قالاي، قالاي دەپ سۇرايدى دا جاتادى. سوناۋ قاسقىر قاماعان قىستان بەرى ول اۋىلعا جازدا عانا كەلەتىن بولعان. وزىنشە دالباسا جاساپ، موسكۆادا اركىم-اركىممەن سويلەسكەن ەكەن، ولار وسىندا اكەلىپ قاراتۋ كەرەك دەپتى. كىم اكەلەدى، بۇكىل بالا-شاعا، مال-جان تۇگەل شەشەسىنە قاراپ قالدى ءارى اۋرۋ باعۋى كەرەك.
قاسىمنىڭ ءبىر اۋىق كوڭىلىن سەيىلتەتىن كەرىمبالانىڭ ءانى، دومبىراسى. وعان كومەككە كەلەتىن اسىلحان. ءتۇن جارىمىنا دەيىن قيسسالارىن ايتسا، ول كۇنى قاسىم ادەمى ۇيىقتاپ، تىنىعىپ شىعادى. وسىنى بايقاعان ول ەكەۋى اقىرى ارتيست بولۋعا اينالدى. ءبىراق فەرمادان كوشىپ كەتكەن سوڭ، اسىلحانىڭ كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋ دەگەندەي. اۋىرلىق ءبىر كەرىمبالانىڭ وزىنە ءتۇستى.
ءبىر كۇنى كوڭىلىن سۇراي وتاربەك ءادىلجانوۆ كەلگەن-دى. ول ءقازىر جوعارىلاپ، اۋداندىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ، باسقا جەرگە كەتكەن. قاسىمنىڭ اۋىرعانىن ەستىپ، جول-جونەكەي ارنايى سوعىپتى. ۇزاق اڭگىمەلەستى.
— ءبىر كۇندىك جولداسقا قىرىق كۇن سالەم دەگەن. سوناۋ اق قوزىنى اپارعان ءتۇندى ۇمىتۋعا بولا ما؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا.
— وتەكە، سونى مىنا قاسىم ماعان دۇرىستاپ ايتقان دا جوق. — كەرىمبالا قىستىرىلىپ وكپەسىن ءبىلدىرىپ جاتتى.
قاسىم ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزاردى. ول جەر، بۇل جەرىن شۇقىلاپ قاسي باستادى.
— تاعى دا باستالدى ما؟ — دەدى كەرىمبالا شوشىنىپ.
— وتەكە-اي، ادەيى ارناپ كەلگەنىڭىزدە مىنا قىشىماسى قۇرعىر دۇرىستاپ اڭگىمەلەستىرمەدى-اۋ!
وتاربەك ەستۋىن ەستىسە دە، اۋرۋىنىڭ سيپاتى ءدال مۇنداي دەپ ويلاماعان ەدى.
وسى جاعدايلاردى جاقسى بىلگەندىكتەن دە، يۆان ۆاسيليەۆيچ الماتىعا بىرگە بارۋعا ۇيعاردى. ازامات ادامنىڭ قينالىپ جۇرگەنى وعان دا باتتى. كەلىستى كەرىمبالانىڭ جۇدەڭكىرەپ قالعانىنا جۇرەگى ەزىلىپ كەتتى. «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەيدى» دەگەن راس ەكەن-اۋ، شىعىپ بارا جاتقاندا دا پاڭ جۇرىسىنەن جاڭىلمادى. وسىنداي رۋحى كۇشتى جاندار بولادى-اۋ، شىركىن. سەرىگىڭ دە كەلىستى، ءوزىڭ دە اقىلسىز جىگىت ەمەس ەدىڭ، قىشىما قۇرعىرى قايدان تاپ بولىپ ەدى؟
تانىس دارىگەرى يۆان ۆاسيليەۆيچتى قاسىنداعى ادامدارىمەن ۇلكەن ءبىر مامانعا ەرتىپ كەلدى. قاسىم مەن كەرىمبالانى الدىڭعى بولمەگە تاستاپ، زاحارچەنكو پروفەسسورعا ءوزى كىردى، بارلىق جاعدايدى ايتىپ بەردى. ەكەۋى حاركوۆ وبلىسىندا تۋعان جەرلەس بوپ شىقتى.
پروفەسسور قاسىمدى شاقىردى، كەرىمبالاسى ادەتىنشە بىرگە كىردى. ۇشەۋى ۇزاق اڭگىمەلەستى.
— بۇل دەگەن — قۇپياسى وتە كوپ قيىن اۋرۋ. مەديسينا بۇل اۋرۋدىڭ الدىندا دارمەنسىز. دەگەنمەن ءبىر سۇراق قويايىن، — دەدى پروفەسسور. — سىزدىكى تاماقتان دا ەمەس، اۋادان دا ەمەس، گۇلدەن دە، اينالاڭىزداعى مالدان دا، ادامنان دا ەمەس. بار پالە ءسىزدىڭ باسىڭىزدا.
— جانىڭىزدى ازاپقا سالعان، ايتا الماي جۇرگەن قۇپياڭىز بار ما؟
قاسىمنىڭ ەسىنە ارەڭ تۋعاننىڭ تاعدىرى ءتۇستى. ونىمەن بولعان سوڭعى ساپار. قاپتال سوۆحوزىنا ىڭىردە ۇرلانىپ بارعاندارى. ستۋجيەۆ تىسىڭنەن شىعارما دەپ ەدى-اۋ. ءبارى كوز الدىنا قاز-قالپىندا كەلدى. ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن ستۋجيەۆ قاسىمعا بۇرىلىپ قارادى دا:
— مىنا قوزىنى ءقازىر ءمۇيىزدى قوزىعا ايىرباستايمىز. بارعان جەرگە ءلام-ميم ەشتەڭە دەمەيتىن بولاسىز. ولار قوزىنى بەرگەندى بىلەدى، باسقا جايدان حابارى جوق. انشەيىن ءبىر ايىرباس، ءبىتتى.
— اناۋ تاڭەرتەڭگى قىلكوپىردەن، تەكسەرۋدەن تاعى وتەمىز بە، اناتوليي كارپوۆيچ؟
— جوق، ول دا بولمايدى. ەڭبەك — سىزدىكى، ابىروي — بىزدىكى. قوزىنىڭ ايىرباستالعانىن تورتەۋىمىزدەن باسقا ءتىرى جان بىلمەۋى كەرەك.
«مىقتىنىڭ ءوزىن الداعانىمىز با؟» دەي جازداپ بارىپ قاسىم ءوزىن-وزى ارەڭ توقتاتتى.
— تۋ باستا وسى سوۆحوزدىڭ وزىنەن نەگە المادىڭىزدار؟ ءارى ءتىپتى جاقىن عوي، ءتيىپ تۇر قالاعا.
— بۇلاردىڭ كورسەتكىشى تومەن بولدى.
— سوندا نە بولعانى...
قاسىم كومەيىنە تاس تىعىلعانداي، الدەنەنى ايتا المادى.
— نە بولۋشى ەدى، ءمۇيىزدى قوزى كەرەك ەكەنىن قايدان بىلەيىك؟ ءبىزدىڭ كەمشىلىك — وسىندا. — اناتوليي كارپوۆيچ مىرس ەتىپ كۇلدى. — ءبىز وعان اۋزىمىزدان قاعىنىپ ءمۇيىز شىعاتىن تۇقىمنان دەپ قالدىق. ەندى ارتىمىزدى جابۋىمىز كەرەك. ال ايتقانىم ايتقان، تىسىڭىزدەن شىعارۋشى بولماڭىز.
ادالمىن دەپ ءجۇرىپ، قاسىم ءسويتىپ سونداي ءبىر الداۋعا قاتىستى. الداۋ بولعاندا قانداي! وقيعالاردىڭ ءوزى وربي-وربي كەلىپ، وزگەلەرمەن بىرگە مۇنى دا وتقا سالدى دا جىبەردى. بۇلتارۋعا بولماي قالدى عوي. سول ءبىر تاۋلىككە جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندەگى ابىگەر مىناۋ قىشىمادان ءتىپتى دە اينىمايدى ەكەن، دۋ-دۋ ەتىپ الا جونەلگەنىن كورمەيسىڭ بە. نە ءۇشىن جاسالدى، نەگە جاسالدى؟ قاي قۇداي مۇنىڭ سورىنا سول وقيعاعا ارالاستىرعان؟ ابىروي الدىق پا، اردان اتتادىق پا؟ ارينە، اردان اتتادىق. كىمدى الدادىق، نەگە الدادىق، نە ءۇشىن؟ وسى كەزدە قاسىمنىڭ ءتۇسى بال-بۇل جانىپ، بەتتەرى بورتە باستادى. ال ءقازىر بۇكىل دەنەسى دۋىلداپ، ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، قاي جەرىن قاسىرىن بىلمەي ساسادى، قينالادى.
قاسىنداعى كەرىمبالا:
— ايتساڭشى، مەنەن جاسىرىن بىردەڭەڭ بار ما ەدى، ءتىپتى شىعىپ كەتەيىن، — دەدى. ول سورلىنىڭ ويى مۇلدە باسقادا.
— مىنە، تاپ ءقازىر باسىڭىزعا قانداي وي كەلدى. ويدان دا، ارينە، ازاپتى ويدان قىشىما بولادى دەگەن بولجام بار. جۇيكەم جۇقاردى دەمە، ونى جۇقارتاتىن وي. مىنە، ءسىز قىزارىپ كەتتىڭىز. باستالدى، باستالدى، ايتىڭىزشى، ايتىڭىزشى، قانداي وي كەلدى ءقازىر؟
قاسىم باسىن شايقادى. «تىسىڭنەن شىعارما، تىسىڭنەن شىعارما» دەگەن ستۋجيەۆتىڭ ءسوزى قۇلاعىندا تۇردى دا قويدى.
You Might Also Like
-
ءۇش ءجۇز جىلداي ۋاقىت وتارلىق بوداۋىندا بولعان ەرجۇرەك دالا حالقىنىڭ باستان وتكىزگەن قيىنشىلىعىن تاريح ءورىسى جانە مادەنيەت قويناۋىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، سول قيىن-قىستاۋ زاماندا ەل ءۇشىن جانىن بەرىپ،...
