InfoHub Logo

شىعىس قازاقستان وبلىسى
جارما اۋدانى
«قاجىكەلدى اتىنداعى ورتا مەكتەبى» كمم
2ء-شى سىنىپ وقۋشىسى: امانجول ارمان قانات ۇلى
عىلىمي جەتەكشىسى: قاپاشيەۆا انار تلەۋگازىنوۆنا
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى

 

سەكسيا: ادام دەنساۋلىعىن قورعاۋ جانە قورشاعان ورتا

مازمۇنى:

رەزيۋمە (اننوتاسيا)

ءى. كىرىسپە ءبولىم

Iءى. نەگىزگى ءبولىم

2.1. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى-قۇرت

2.2. قۇرت جاساۋ تەحنولوگياسى

2.3. قۇرتتىڭ تۇرلەرى

2.4. قۇرتتىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى

ءىIءى. قورىتىندى ءبولىم

IV. قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

 

اڭداتپا

بۇل جوبا قازاق حالقىنىڭ بايىرعى تاعامى – قۇرتتىڭ پايداسىن زەرتتەۋگە ارنالعان. قۇرت – سۇتتەن جاسالعان ۇلتتىق تاعام. قۇرت – ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا قۇرعاتىلعان، كەپتىرىلگەن ءسۇت دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قازىرگى زامانداعى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن تاتتىلەردىڭ ورنىن، وسى جاسالعان قۇرتپەن الماستىرا وتىرىپ، اقۋىزعا وتە باي جانە ادام دەنساۋلىعىنا وتە پايدالى، تاپتىرماس تاعام رەتىندە ۇسىنۋ. قۇرتتى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق برەندى رەتىندە الەمدىك نارىققا شىعارۋعا بولاتىنىن اتاپ كەتتىك.

اننوتاسيا.

ۆ ەتوم پروەكتە يسسلەدۋەتسيا ودنو يز سامىح دريەۆنەيشيح بليۋد كازاحسكوگو نارودا – كۋرت. سلوۆو كۋرت وزناچاەت – سۋشەننوە مولوكو. ۆ ناشە ۆرەميا منوگو رازنىح سلادوستي ي ۆمەستو ەتيح سلادوستەي زامەنيت كۋرتام،ۆ كوتوروم ەگو سوستاۆە منوگو بەلكوۆ ي ميكروەلەمنتوۆ، پولەزنىح دليا زدوروۆيا چەلوۆەكا. تاكجە موجنو وتمەتيت چتو كۋرت موجنو ۆىۆەستي نا ميروۆوي رىنوك ۆ كاچەستۆە كازاحستانسكوگو ناسيونالنوگو برەندا. 

ءى. كىرىسپە

ەل - جۇرت جادىندا ماڭگى جاتتالىپ قالعان «اس – ادامنىڭ ارقاۋى» دەگەن قاعيدا وسىنداي تەرەڭ ۇعىمنىڭ قالتقىسىز تۇسىنىگى بولىپ قالىپتاسقان. «اعى باردىڭ باعى بار»- دەپ قازاق حالقى ءسۇت تاعامىن باقىت نەسىبەسى دەپ بىلگەن. ءسۇتتى سونشالىق قاسيەتتەۋدىڭ باستى سەبەبى – ول تىرشىلىك ارقاۋى، ودان نەشە الۋان قۇنارلى تاعامدار ازىرلەپ، داستارقان مولشىلىعىن جاساعان. «قازاقتىڭ سۇتتەن جاسايتىن ۇلتتىق تاعامىندارىنىڭ تۇرىنە سان جەتپەيدى»- دەپ جازعان ەرتەدەگى ءبىر زەرتتەۋشى. دەمەك، ونىڭ بارلىق تۇرلەرىن ايتىپ بەرۋ قيىن. ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى قۇرتقا توقتالساق. قۇرت – سۇتتەن جاسالعان ۇلتتىق تاعام. قۇرت – ءسوزىنىڭ ماعىناسى قۇرعاتىلعان، كەپتىرىلگەن ءسۇت دەگەن ماعىنانى بەرەدى. وسىنداي پايدالى زاتتاردان قۇرالعان قۇرتتى سان جىلدار بويى ساقتاۋعا بولادى. قازاق حالقى استى وتە جوعارى باعالاعان ءارى قاستەرلەي بىلگەن.

جۇمىستىڭ ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامى – قۇرتتىڭ پايداسىن انىقتاۋ ارقىلى ماڭىزىن كورسەتۋ.

 جوبانىڭ مىندەتتەرى:

- قازاقتىڭ ۇلتتىق  تاعامى – قۇرتپەن تانىسۋ؛
- قۇرتتىڭ قازاق  ومىرىندە الاتىن ورنىن كورسەتۋ؛
- قۇرتتىڭ ادام  دەنساۋلىعىنا پايداسىن كورسەتۋ.

ماسەلە: قۇرتتىڭ  ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى بار ەكەنىن زەرتتەۋ.

زەرتتەلەتىن زات: قۇرتتىڭ تىرشىلىككە قاجەتتى قۇندىلىعىن زەرتتەۋ  

قۇرت - ادام دەنساۋلىعىنا قاجەتتى قۇندىلىق. 

ءوز ماقساتىما جەتۋ ءۇشىن الدىمىزعا مىنانداي مىندەتتەر قويدىم:
• بەرىلگەن تاقىرىپ بويىنشا ادەبيەتپەن جۇمىس.
• جاسالۋ تەحنولوگياسىن انىقتاۋ؛
• قۇرتتىڭ پايداسىمەن تانىسۋ، قۇرتتىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءتۇرلى زاتتاردى ءتۇسىنۋ؛
• قۇرت جاساۋمەن اينالىساتىن ادامدارمەن كەڭەس قىلۋ.دارىگەرلەرمەن اۋرۋعا ەم بولىپ، ساۋعا قۋات بولاتىندىعى تۋرالى سۇحبات جۇرگىزۋ.
• مەكتەپتە دوستارىما قۇرتتىڭ پايداسىن ءتۇسىندىرۋ.

زەرتتەۋ پروبلەماسى: قازىرگى كەزدە بالالار ءتۇرلى چۋپا-چۋپس، كيندەرسيۋرپريز، سنيكەرس، كيريەشكي قىتىرلاقتار سياقتى دەنساۋلىققا زيان زاتتارعا اۋەس.

بۇل زاتتار اسقا دەگەن تابەتىمىزدى جويادى. ال قۇرتتى دا بالالاردىڭ اۋەستەنىپ جەۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بالالارعا ءدامدى قىلىپ ،اشەكەيلەپ جاساپ بەرسە  نەگە جەمەسكە؟...

اسىرەسە اۋىلدا تۇراتىن جەرلەستەرىمىزگە داستارحانىمىزدا اق زاتتاردى كوبىرەك قولدانساق دەگەن نيەتپەن دەرەكتەر جينادىم.

مەن زەرتتەۋ بارىسىندا ۇلكەن اجەلەردەن ءار ايماقتاردا جاسالاتىن قۇرت ءتۇرى مەن قۇرامى تۋرالى دەرەكتەر جينادىم. ناتيجەسىندە قۇرتتىڭ تۇرلەرى مەن جاساۋ ادىستەرىن انىقتادىم. سونىمەن قاتار ورتاڭعى بۋىندا وقۋشىلار اراسىندا دا ساۋالنامالار جۇرگىزدىم. جوبا بارىسىندا قۇرتتىڭ حالىق تاريحىمەن جاساسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق تاعام ەكەنىنە جانە قۇرتتى ۇنەمى قولدانۋدا ۇلكەن ءمان – ماعىنا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. ءبىزدىڭ الدىمىزعا قويعان ماقساتىمىز مەكتەپ وقۋشىلارىنا سيىر سۇتىنەن جاسالعان قۇرت تاعامى جايىندا تولىعىراق مالىمەت بەرۋ جانە ونىڭ پايداسىن، تۇرلەرىن ناسيحاتتاۋ. وسى ەڭبەگىمىزدىڭ  ناتيجەسى رەتىندە بولاشاقتا دۇكەن سورەلەرىنەن بالالارعا ارنالعان ءارتۇرلى تاتتىلەر مەن ساعىزدار سياقتى بالالار ەركىن ساتىپ الاتىنداي قۇرتتىڭ ءار ءتۇرى بولسا دەپ ويلايمىن. ءتىپتى ءدارىحانا سورەلەرىنە دە گەماتوگەن، اسكوربينكالارمەن قاتار قۇرتتىڭ ءار ءتۇرىن قويۋعا بولادى دەپ ويلايمىز.

زەرتتەۋىمىزدىڭ جاڭالىعى: قۇرتتىڭ ادام اعزاسىنا پايداسى،بولاشاقتا قۇرتتى كىشى جاستاعى بالالارعا قىزىقتىرا جەگىزىپ ۇيرەتۋدىڭ ادىستەرىن انىقتاۋ، ەگەر قۇرت جايلى كوبىرەك وقىپ بىلسەك، قۇرتتىڭ كوپتەگەن سىرلارىن اشار ەدىك.

Iءى. نەگىزگى ءبولىم

2.1. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى - قۇرت.

قازاق حالقى ۇلتتىق تاعامعا وتە باي. ەرتەدە اتا – بابالارىمىز امانداسقاندا «مال – جان امان با؟»، — دەپ سۇرايتىن. وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ وزىنەن اق قازاق ومىرىندە مالدىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن ويلاۋعا بولادى. مالدىڭ ءونىمىنسىز ءالى دە كۇن كورۋ قيىن. مالدىڭ ەتىن ايتپاعاندا، ءسۇت جانە ودان وندىرىلەتىن تاعامدارسىز، ءجۇن، تەرى جانە ولاردان جاسالاتىن بۇيىمدارسىز قازىرگى ادامزات ءومىرىن كوز الدىڭا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. مال جانە ونان الىناتىن ونىمدەر قازاقتىڭ باستى بايلىق قورى. سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلاتىن ءسۇتتىڭ ورنى ءبىر بولەك. ءسۇت — حيميالىق قۇرامى جاعىنان تاماشا تاعام. ونىڭ قۇرامىندا ادام اعزاسىنىڭ قالىپتى جەتىلۋى ءۇشىن بارلىق زات بار. سوعان وراي وعان فيزيولوگيالىق قۇندىلىعى جاعىنان بىردە ءبىر ازىق تەڭ كەلە المايدى. ءسۇت باسقا ونىمدەردىڭ بيولوگيالىق قۇندىلىعىن كوتەرەدى. اس قورىتۋ بەزدەرىنىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن ۇنەمى جاقسارتىپ وتىرادى. ءسۇت تاعامدارىن حالىق ءبىر سوزبەن اق دەپ اتايدى. ۇلتتىق تاعامداردىڭ ىشىندە ەجەلگى جانە كوپشىلىككە ورتاق تاعامنىڭ ءبىرى – اق ەكەنى بەلگىلى. «اعى باردىڭ باعى بار»- دەپ قازاق حالقى ءسۇت تاعامىن باقىت نەسىبەسى دەپ بىلگەن. قازاق حالقىنىڭ  سۇتتەن جاسالعان ۇلتتىق تاعام رەتىندە كەڭىنەن قولداناتىن تاعامىنىڭ وتە كونە ءتۇرىنىڭ ءبىرى -قۇرت.

قۇرتتى ەجەلگى زامانداردا قالىپتاسىپ، دامىپ، بۇگىنگى كۇندەرگە دەيىن ءوز قاسيەتىن جوعالتپاي، جاقسى ساقتالعان ۇلتتىق تاعام رەتىندە پايدالانىپ كەلەمىز. حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنى بىزگە جەتكەن قۇرتىنىڭ ءتۇرى كوپ. قۇرت  كۇندەلىكتى ومىردە تاعامنىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە، نەمەسە باسقا تاعامداردىڭ ءدامىن كەلتىرۋ ءۇشىن  قولدانىلاتىن  تاعام دەسەك تە بولادى. قۇرت – ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا قۇرعاتىلعان، كەپتىرىلگەن ءسۇت دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇل تاعام اقۋىزدارعا وتە باي، ادام دەنساۋلىعىنا وتە پايدالى. قالتاعا سالىپ جۇرۋگە وتە ىڭعايلى. ءبىر قاپ شەكىلدەۋىكپەن بىردەي. كوشپەندى حالىقتاردىڭ نەگىزگى تاعامدارى بولعاندىقتان، جەڭىل بولۋى دا ەسكەرىلگەن. كولەمى كىشىرەيسە دە، قۇرامىنداعى دارۋمەندەر مولشەرى سول كۇيىندە قالادى.قىر بالاسى جولدا كەتىپ بارا جاتىپ قارنى اشسا، قالتاسىنان قۇرت الىپ جەيدى. وسىلايشا تۇستەنىپ الادى دەسەك تە بولادى. كەيبىر ادام قۇرتتى "اشتىقتان قۇتقاراتىن ءدارى" دەپ تە اتايدى. بۇل سىزدەرگە بەلگىسىز ونىمنەن جاسالعان كونسەرۆىلەر ەمەس. ال سورپانى قالاساق، بىرنەشە قۇرتتى سۋعا ەزىپ ىشۋگە بولادى. ونىڭ جۇرەك اينىعاندا كومەكتەسۋ قاسيەتى بار

قۇرتتىڭ ادام دەنساۋلىعىنا وتە پايدالى ەكەنىن بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز ءبىلىپ، قۇرتتى ۇنەمى پايدالانعان ەكەن. مال باعۋعا كەتكەندە قالتالارىنا قۇرت سالىپ العان جانە كۇندەلىكتى تاعامدارعا قوسىپ ىشكەن نەمەسە قۇرتتى ەزىپ ىشكەن، سوندىقتان ول كىسىلەر كوپ اۋىرماعان، دارى-دارمەك پايدالانباعان. ەرتەرەكتە ءتىس دارىگەرى دە بولماعان، اتا-بابالارىمىزدىڭ تىستەرى اۋىرماعان. اتاپ ايتقاندا، ادامنىڭ ءتىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا قۇرتتىڭ پايداسى زور ەكەن. ەگەر بالا جاستايىنان قۇرت جەپ وسسە ونىڭ ءتىسى وتكىر، قاتتى، اۋىرمايتىنىنا كوز جەتكىزدىم. قۇرت، ىرىمشىك جەپ، قىمىز، ايران، ءسۇت ىشكەن بالانىڭ دەنساۋلىعى مىقتى بولادى ەكەن. قۇرتتى ادام الىس ساپارعا شىققاندا پايدالانسا، قارنى  اشپايدى، شولدەمەيدى، ال سامولەتپەن ۇشقاندا قۇرت قۇلاقتىڭ بىتپەۋىنە جانە جۇرەك اينىماۋىنا كوپ ىقپال ەتەدى ەكەن. سونىمەن قاتار، قۇرت دارۋمەندەرگە باي، ادامنىڭ اس قورىتۋىندا اسەرى وتە جوعارى، اتاپ ايتساق كەيبىر اس قورىتۋعا ارنالعان دارىلەرگە پارا-پار سياقتى. ال قىستا قۇرتتى ەزىپ ىشسەڭ ول تاماشا قورەك بولادى، ءارى ادام سۋىققا توڭبايدى ەكەن..  «قۇرت – قىستىڭ قىمىزى» – دەيتىنى سوندىقتان بولسا كەرەك. قازاق ىرىمى بويىنشا كەپپەگەن قۇرتتى جەۋگە، الۋعا بولمايدى. ەگەر ورەدەن قۇرت الىپ جەسە، جاۋىن جاۋادى دەگەن ىرىم بار. عالامتور دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قۇرتىمىز دا حيميالىق قۇرامى مەن كالورياسى جاعىنان قالا دۇكەندەرىندەگى سۇزبەنى (تۆوروگ) ون ەسە ارتىق ەكەن. سۇزبەدە اقۋىز مولشەرى 14،5-18،6% بولسا، قازاق قۇرتى اقۋىزعا وتە باي – 52،6%. ال 100 گرامم سۇزبە 87-227-گە دەيىن قۋات بەرسە، قۇرتتان 370،1 قۋات الۋعا بولادى. سونىمەن قاتار قۇرتتا ا، ۆ، س دارۋمەندەرى، مىس، مىرىش، كۇمىس، تەمىر، كرەمنيي، ماگنيي، اليۋمينيي ميكروەلەمەنتتەرى جەتەرلىك.

اتاپ ايتساق، ا - بۇل دارۋمەن ارقاسىندا ءبىز جارىقتى كورەمىز، تۇستەردى اجىراتامىز، تۇستەردى اجىراتامىز.

س - دارۋمەنى جەتىسپەسە قىزىل يەك قاناعىش كەلەدى، سۋىق تيۋ اۋرۋلارىنا يممۋنيتەتتىڭ تومەندەۋى ،

ۆ - اس قورىتۋ ناشارلايدى، ت.س.س.

وسىنداي پايدالى زاتتاردان قۇرالعان قۇرتتى سان جىلدار ساقتاۋعا بويى. مەديسينا عىلىمدارى پايدا بولماي تۇرىپ-اق الدىنداعى اسىن تاني بىلگەن قازاق ناعىز دانىشپان. اسىلى، اۋزىنان اق اجىرىماعان حالقىمىز قىمىزىن ءىشىپ، قۇرتىن جەپ وتىرىپ-اق وسى كۇنگى كوپ كەسەلدىڭ الدىن العان.

2.2. قۇرت جاساۋ تەحنولوگياسى:

قۇرت – سيىر سۇتىنەن جاسالعان ۇلتتىق تاعام. ءپىسىلىپ مايى الىنعان ايراندى قايناتىپ كەنەپ دوربادا ءسۇزىپ الىپ تۇزداپ ورەدە كەپتىرىپ ساقتايتىن تاعام ءتۇرى. جاسالۋ تاسىلدەرىنە قاراي قۇرت سىقپا قۇرت، اق قۇرت، قارا قۇرت، مايلى قۇرت دەگەن تۇرلەرگە بولىنەدى.

1. سيىر ساۋۋ                                                 2. ءسۇت تارتۋ

سيىردى ساۋىپ العان سوڭ، ءسۇتتى جىلى كۇيىندە ءسۇت ماشيناسىنا قۇيىپ تارتادى. ءسۇتتىڭ قايماعى الىنادى دا، قايماقتان بولىنگەن ءسۇتتى كوك ءسۇت دەپ اتايدى.

ونى اعاش بوشكەگە قۇيىپ جيناي بەرەدى. كوك ءسۇت قۇيىلعان اعاش بوشكە كۇن شۋاعى مول تۇسەتىن كۇنگەي بەتكە قويىلادى. بوشكەنىڭ ءبىر ءبۇيىرىن دوڭگەلەتە كەسىپ، تەسىك جاسايدى دا، سول تەسىكتى بەكىتىپ تۇراتىن اعاش تىقپا جاسايدى. تارتىلعان  كوك ءسۇتتى اعاش بوشكەگە قۇيىپ، اۋزىن مىقتاپ بەكىتەدى. ول كەشكە دەيىن كۇن كوزىنە ءپىسىپ، اقىرىپ تۇرادى. سارى سۋى ءبولىنىپ، ىركىتى بەتىنە شىعىپ بىجيدى.

مىنە، سول كەزدە بوشكەنىڭ بۇيىرىندەگى تەسىكتى اشىپ، سارى سۋىن اعىزادى. ىركىت ىشىندە قالادى. بۇل ءادىس كۇندە قايتالانادى. اعاش بوشكە اشىعان ىركىتكە تولعان ۋاقىتتا ىركىت دايىن بولدى دەگەندى بىلدىرەدى. ەندى ىركىتتى تۇبىنە ماي جاققان ۇلكەن قازانعا قۇيىپ قايناتا بەرەدى. قۇرت قايناپ جاتقان كەزدە ونىڭ ءتۇبى كۇيىپ كەتپەس ءۇشىن ارناۋلى قۇرت بىلعاۋىشپەن (باسىندا كىرعىش تەمىرى بولادى) ءالسىن-السىن قازاننىڭ ءتۇبىن، ەرنەۋىن قىرىپ ارالاستىرىپ وتىرادى. ابدەن قويىلعان قۇرتتى قاپقا قۇيىپ كەرەگەگە اسىپ قويادى، سوندا  ونىڭ قالعان سۋى تاعى دا اعىپ، قۇرعايدى. بۇدان كەيىن قولمەن بولشەكتەپ، تاقشاعا، شيگە، قولمەن سىقپالاپ ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. كوگەرمەي، كىزباي بىرتەگىس كەبۋ ءۇشىن ورەدە جاتقان كەزدە ونى بىرنەشە رەت اۋدارىستىرادى. وسىندان ادىسپەن قايناتىپ، كەپتىرىپ العان قۇرت جىل بويىنا، كەيدە 2—3 جىلعا دەيىن ساقتالا بەرەدى. قۇرت كۇشتى اس، ول ءار ءتۇرلى تاماققا قوسىلادى. قۇرت اسا ىستىقتى قاجەت ەتەتىن تاعام. كۇن كوزى دۇرىس تۇسپەيتىن، قوڭىرجاي ايماقتاردا قۇرت جاساۋ ناتيجەلى ءىس بەرمەيدى. سەبەبى كۇن كوزىنەن الىنعان قۋاتتى ەنەرگيا قۇرتتىڭ بويىنا تابيعي دارۋمەندى سىڭىرەدى. ءارى قۇرتتىڭ كوگەرمەي، شىرىمەي كەبۋىنە دە اسا قۋاتتى كۇن كوزى عانا پايداسىن بەرمەك. وسىنداي ادىسپەن قايناتىپ، كەپتىرىپ العان قۇرتتىڭ 2 نەمەسە 3 جىلعا دەيىن ازباي ساقتالۋىنىڭ سىرى وسىندا.

قۇرتتىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا ورەگە كەپتىرىلەدى. قايناتقان قۇرتتىڭ ءوزى ءۇش ءتۇرلى بولادى: ءبىرى – اق قۇرت. ول كوپ اشىماعان مايدان ابدەن ارىلعان ىركىتتەن قايناتىلادى. اق قۇرت اتالاتىن سەبەبى، تۇزىن كوبىرەك ەتىپ قوسادى. ول كوبىنە جازدا، كۇزدە جەلىنەدى. ەكىنشى - قارا قۇرت. اشۋى جەتكەن ىركىتكە ازداپ سارى ماي قوسىپ قايناتادى. تۇزىن ازداپ قانا قوسادى. قۇرتتىڭ وسى ءتۇرىن قىستا ەزىپ، ءدامدى قۇرت كوجە دايارلايدى. ءۇشىنشى – ەجىگەي قۇرت. ەجىگەي دە قۇرتتىڭ جاسالۋ جولىمەن ازىرلەنەدى. ءبىراق ول وتە اشىماعان ىركىتتەن جاسالادى. ازىرلەۋ كەزىندە ءبىر شەلەك ىركىتكە ەكى شەلەك قايماعى الىنباعان ءسۇت قوسىپ قايناتىلىپ دايىندالادى. ابدەن قايناپ سۋى سارقىلىپ پىسكەن ەجەگەي سۋى سورعىتىلىپ ءسال كەبىر تارتقاننان كەيىن الاقانعا سالىپ سىعىپ ورەگە قاتارلاپ ءجايىپ كەپتىرىپ الادى. ەجىگەي كەپكەن كەزدە دە اششى قۇرت سياقتى تاس بولىپ قاتىپ قالمايدى. ۇگىتىلىپ تۇرادى. ابدەن كەپتىرگەن ەجەگەي جازدا دا، قىستا دا ءدامى دە، ءتۇسى دە وزگەرمەيدى. ەجىگەيدى كەپتىرمەي دە پايدالانۋعا بولادى. ۇستىنە سارى ماي، قايماق قۇيىپ، قوناقتارعا ۇسىنادى. سوندىقتان دا ونى داستارقانعا سالۋعا دايار تۇرۋ ءۇشىن ىدىستا ەكى ـءۇش كۇن ساقتاپ قويسا دا بۇزىلماي ساقتالا بەرەدى. كۇرت كۇشتى اس، ول ءار ءتۇرلى تاماققا قوسىلادى.

2.3. قۇرتتىڭ تۇرلەرى

قازاق حالقىنىڭ، ياعني ءبىزدىڭ انالارىمىز تاعامنىڭ ءتۇر – ءتۇرىن جاساپ، ونىڭ بابىن دا جاقسى تابا بىلەتىنىن عىلىمي جوبامىزدىڭ باسىندا دا اتاپ وتكەن بولاتىنبىز. ماسەلەن انالارىمىز ءبىر عانا ءسۇتتىڭ وزىنەن ءتۇرلى تاعام جاساي بىلگەن. ال سول سۇتتەن جاسالىناتىن قۇرتتىڭ ءوزى جاسالۋ جولىنا قاراي سان تۇرگە بولىنەدى. وسى ورايدا قۇرتتان ىستەلەتىن نەمەسە كۇرت قوسىلاتىن تاعامداردىڭ كەيبىر تۇرلەرىن ايتا كەتۋ قاجەت دەپ تاپتىق. ماسەلەن قۇرت:

1) جاس قۇرت
2) كوبىك قۇرت
3) ىستىق قۇرت
4) سىقپا قۇرت، نەمەسە سۇزبە قۇرت
5) مالتا قۇرت
6) ەزگەن قۇرت
7) اق مالتا
8) ۇنتاق قۇرت
9) اق قۇرت
10) قارا قۇرت
11) قۇرت ماي
12) ەجىگەي نەمەسە ەجەگەي قۇرت دەگەن تۇرلەرگە بولىنەدى.

1) جاس قۇرت. ورەدە تۇرعان، ياعني  جايعانىنا ءبىر ەكى كۇن عانا بولعان، ءالى تولىق كەۋىپ ۇلگەرمەگەن قۇرت. جاس قۇرتتى سارى مايمەن جەنتەكتەپ باستىرما رەتىندە شايمەن بىرگە داستارقانعا قويادى. اسىرەسە كەپكەن قۇرتقا، باۋىرساققا ءتىسى وتپەيتىن قارتتار ءۇشىن وتە كەنەۋلى اس سانالادى. ەرتەرەكتە جاس قۇرتتى ميپالاۋعا، قۇيرىق – باۋىرعا قوسقان.

 

قۇرتتىڭ سارىسۋىنا ءسۇت قوسىپ قايناتىپ، ىرىمشىك جاسايدى، اۋىرعان مالعا ىشكىزەدى، ايەلدەر باس جۋادى، سونداي – اق ودان تەرى يلەۋ ءۇشىن مالما جاسايدى.

 

2) كوبىك. قايناپ جاتقان كۇرتتىڭ قالقىپ العان بەتى. اعاش قاسىقپەن بەتىنەن  جايلاپ قالقىپ، ىستىق كۇيىندە جالاپ جەيدى. كوبىك قۇرت مايلى بولادى. ءارى قۇرتتىڭ بار ءنارى وسى كوبىگىنە جيىلعاندىقتان ءدامى ءتىل ۇيىرەدى. سول سەبەپتى كوبىك قۇرتتى جاس – كارى تالعاماي جەڭسىك اس رەتىندە سۇيسىنە جەيدى. بۇرىنعى كەزدە  مايلى، ءارى  كەنەۋلى اس رەتىندە جاس بالالارعا، قارتتارعا كالقىپ بەرۋ سالت بولعان. بۇرىن قۇرت قايناتقان ۇيدەن كوبىك جالايمىز دەپ، اۋىل بالالارى كەلىپ جينالاتىن ادەت تە بولعان.

3) ىستىق قۇرت. قايناپ جاتقان قۇرتتى الىپ، ماي قوسىپ ساپىرىپ ىشەتىن كەنەۋلى اس. اسىرەسە ماي ايىندا جاسالاتىن سارى مايدى قوسسا بىردەن ءبىر ەم.  وكپە اۋرۋىنا، سۋىق ءتيىپ اۋىرعان سىرقاتتارعا ەم سانالعان.

4) سىقپا نەمەسە سۇزبە قۇرت. مۇنىڭ قايناتقان كۇرتتان ايىرماشىلىعى سول  ايراندى ۇيىتىپ،  قاپقا كۇيىپ سۇزەدى دە تۇزدالىپ، ءار ءتۇرلى ۇلگىمەن بولشەكتەلىپ تاقتايشاعا كەپتىرىلەدى. مۇنى كەيدە سۇزبە قۇرت دەپ تە اتايدى. سىقپا قۇرت تا باستىرما رەتىندە پايدالانىلعان. مۇنداي كۇرت جايعان ايەل اۋىل بالالارىنا ارناپ دوڭگەلەك جاساپ، جىپكە ءتىزىپ مويىندارىنا ءىلىپ قۋانتۋ سالتى بولعان.

5) مالتا قۇرت. ەزىلگەن قۇرتتىڭ تاۋسىنشاق تۇيىرشىكتەرى، ول ءارى جۇمساق، ءارى سۇيكىمدى اس سانالادى. ۇزاق ساپارلاردا اۋىزعا سالىپ سۋىن جۇتقان كەزدە ءارى سۋسىن، ءارى قورەك بولعان.

6) ەزگەن قۇرت. سورپاعا، تۇزدىققا، كوجەگە جانە باسقا تاعامدارعا قوسۋ نەمەسە سۇيىق كۇيىندە ءىشۋ ءۇشىن كەپكەن قۇرت استاۋعا سالىپ ۇنتاقتالادى، كەلىگە تۇيىلەدى نەمەسە قول ديىرمەنگە تارتىلادى. ەزگەن قۇرت — ۇلتتىق تاماقتاردىڭ ەڭ ءبىر سۇيكىمدىسى جانە كەنەۋلىسى.

7) اقمالتا. ەزىلگەن قۇرتتىڭ ەڭ سوڭعى شايىندىسى. ول وتە جۇعىمدى جانە تەز سىڭەتىن تاعام بولىپ سانالادى، ونى سول سۇيىق تۇرىندە ىشەدى.

8) ۇنتاق قۇرت. ارنايى ءتۇيىپ ۇساتقان نەمەسە قاپ تۇبىنەن جيناپ العان ۇگىندى. ونى ءسۇتتىڭ پىسكەن قايماعىنا بىلعاپ جەيدى.

9) اق قۇرت. ىركىتتى قازاندا قايناتىپ، سۋىعان سوڭ قاپقا سالىپ سورعىتادى. قاپتاعى قۇرتتىڭ سارى سۋى كەتىپ دەگدىگەن سوڭ قولمەنن بولشەكتەپ، ءتۇرلى فورماعا كەلتىرىپ ورەگە جايادى. بۇل قۇرتتىڭ اق بولاتىن سەبەبى تۇزىن اناعۇرلىم كوبىرەك قوسادى.

10) قارا قۇرت. اشۋى جەتكەن ىركىتكە ازداپ سارى ماي قوسىپ قايناتادى. تۇزىن ازداپ قانا قوسادى. تۇيە سۇتىنەن جاسالاتىن قۇرتتىڭ دا قارا بولاتىنىنا كۋا بولدىق. تۇيە سۇتىنەن جاسالاتىن قۇرتتىڭ دا جاسالۋ تەحنولوگياسى سيىر سۇتىنەن جاسالاتىن قۇرتپەن بىردەي. ايىرماشىلىعى نەنىڭ سۇتىنەن جاسالاتىندىعىندا.

 11) قۇرت-ماي. سارى مايعا باتىرىپ تاباق جاسايتىن كەپكەن سىقپا جالپاق قۇرت. ونى اسىعىس كەزدە ءدام تاتتىرۋ ءۇشىن نەمەسە جەڭىل – جەلپى تۇستىك رەتىندە داستارقانعا قويادى. كەيدە قۇرت، ىرىمشىك، ماي تاعامدارىنىڭ قوسىندىلارى دا كۇرت – ماي دەپ اتالادى.

12) ەجىگەي نەمەسە ەجەگەي. ەجىگەي نەمەسە ەجەگەي قۇرت قۇرتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر ەرەكشەسى، ءارى ءدامدىسى. ەجەگەي قۇرت كولەمى جاعىنان دا كىشى، بارماقتاي بولىپ كەلەدى. كەپكەن كەزدە ەجىگەي دە قۇرتتىڭ جاسالۋ جولىمەن ازىرلەنەدى. ءبىراق ول وتە اشىماعان ىركىتتەن جاسالادى. ازىرلەۋ كەزىندە ءبىر شەلەك ىركىتكە ەكى شەلەك قايماعى الىنباعان ءسۇت قوسىپ قايناتىلىپ دايىندالادى. ابدەن قايناپ سۋى سارقىلىپ پىسكەن ەجەگەي سۋى سورعىتىلىپ ءسال كەبىر تارتقاننان كەيىن الاقانعا سالىپ سىعىپ ورەگە قاتارلاپ ءجايىپ كەپتىرىپ الادى. ەجىگەي كەپكەن كەزدە دە اشى قۇرت سياقتى تاس بولىپ قاتىپ قالمايدى، ۇگىتىلىپ تۇرادى. ابدەن كەپتىرگەن ەجەگەي جازدا دا، قىستا دا ءدامدى دە، ءتۇسى دە وزگەرمەيدى.

سۇيىق ەجىگەي. ونى كەپتىرمەي ـ اق ۇستىنە سارى ماي، قايماق قۇيىپ، قوناقتارعا ۇسىنادى سۇيىق ءتۇرى دە بار ەكەن. سوندىقتان دا ونى داستارقانعا سالۋعا دايار تۇرۋ ءۇشىن ىدىستا ەكى ـءۇش كۇن ساقتاپ قويسا دا بۇزىلماي ساقتالا بەرەدى.

قۇرت كوجە. قايناتىلىپ، كەپتىرىلگەن قاتتى قۇرتتان قىستىڭ قاتتى ايازدى كۇندەرىندە قۇرت كوجە دايىندايدى. قازاندى پەشكە قويىپ، سۋ قۇيادى. ازداپ كۇرىش سالىپ، قايناتادى. بولەك ىدىسقا ۇن شايادى دا قازانداعى قايناپ جاتقان سۋعا قۇيىپ ابدەن ارالاستىرادى. 1 كەلىگە جاقىن قۇرتتى قايناپ جاتقان قازانعا سالىپ وجاۋمەن جارتى ساعاتقا جۋىق، قۇرتتىڭ ءدامى كىرگەنشە بىلعاي بەرەدى. دامىنە قاراي ازداپ تۇز قوسادى. ۇستىنە سارى ماي سالىپ تۇستىك اس رەتىندە ىشۋگە بولادى. قۇرت كوجە اسىرەسە سۋىق ءتيىپ، تۇماۋراتىپ اۋىرعاندارعا بىردەن ءبىر ەم.

قۇرتتىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى

ءىشى – باۋىرىمىز قۇرىسىپ – تىرىسىپ، كوزىمىز قاراۋىتقاندا، ويباي دارۋمەنىمىز ازايىپ كەتتى دەپ شىعامىز. وندايدا بانان، كيۆي، اپەلسين جەۋ كەرەك دەپ اقىل ايتاتىندار دا تابىلادى.

وسى ءبىزدىڭ اتام قازاق اپەلسين كورمەي ءوستى عوي، ولار نەگە قۇلاپ، تالىپ قالماعان دەپ تاڭعالامىز. سويتسەك، ولاردىڭ ىشكەن – جەگەنى ناعىز دارۋمەندەردىڭ كوزى ەكەن. كوگوراي شالعىندى جالپاعىنان باسىپ جايىلعان سيىردىڭ ءسۇتى، تۇيەنىڭ شۇباتى مەن جىلقىنىڭ قىمىزى – دارۋمەننىڭ، كۇش – قۋاتتىڭ كوزى وسىلار ەكەن. دۇكەندەردە ساتىلاتىن سىردى قازاقشالاپ سىرتىنا “ىرىمشىك” دەپ جازىپ قويادى. ءبىراق سىردىڭ ءدامى قازاقتىڭ قوزى قارىن قوسىپ قايناتقان ىرىمشىگىنىڭ ساداعاسىنا دا تاتىمايتىنىن، اسىرەسە، اۋىل قازاعى جاقسى بىلەدى. اڭگىمە ونىڭ دامىندە عانا ەمەس.

قۇرتتاردىڭ قۇرامىندا نە بار، ادام اعزاسىنا قانداي پايداسى بار دەگەن سۇراققا كەلەر بولساق قۇرت  ناعىز دارۋمەنگە باي، تاپتىرماس ءدارى ەكەن.

ادام دەنساۋلىعىنا اسا پايدالى­لىعىنىڭ دالەلى، قۇرت – كالسييدىڭ كوزى.  سون­داي-اق قۇرت اقۋىزعا وتە باي. سون­دىق­تان ول قۇ­نار­لى، توق تاعام بولىپ ەسەپتە­لەدى. ونىڭ قۇرامىندا ا، ۆ، س دارۋمەندەرى، مىس، مىرىش، كۇمىس، تەمىر، كرەمنيي، ماگ­نيي، كالسيي، اليۋمينيي ميكروەلەمەنت­تەرى جەتەرلىك.

قۇرتتىڭ قۇرامىندا ءسۇتتىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن ادام اعزاسىنا جانە تىرشىلىككە قاجەتتى اقۋىزدار، دارۋمەندەردەن: كوزدىڭ كورگىشتىگىن جاقسارتاتىن – ا دارۋمەنى، جالپى يممۋنيتەتتى جاقسارتاتىن – س دارۋمەنى، سۇيەكتىڭ قاتايۋىنا كومەكتەسەتىن – د دارۋمەنى. سونىمەن قاتار، ميكروەلەمەنتتەردەن – سا:P (كالسيي-فوسفور) ۇيلەسىمدى تۇردە كەزدەسكەن، ال بۇل اسىرەسە بالالار ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ەرەكشە ايتا كەتەتىن ءجايت، قۇرت قۋاتتىلىعى جاعىنان جوعارى تاعام. قۇرتتىڭ قۇرامى تاعامدىق بيو­لوگيالىق قوسپالار مەن ماقتاۋى كۇشتى ءتۇرلى ءدارۋ­مەندەردەن قۇرالعان.

قۇرتىمىز دا حيميالىق قۇرامى مەن كالورياسى جاعىنان قالا دۇكەندەرىندەگى سۇزبەنى ون وراپ الادى. سۇزبەدە اقۋىز مولشەرى 14،5–18،6% بولسا، قازاق قۇرتى اقۋىزعا وتە باي – 52،6%. ال 100 گرام سۇزبە 87–227 – گە دەيىن قۋات بەرسە، قۇرتتان 370، 1 قۋات الۋعا بولادى. 100 گرامم قۇرتتا 3 گرامعا جۋىق اقۋىز، 3،2 گرامم كالسيي مەن فوسفور قوسىن­دىلارى، بەلگىلى مولشەردە ا1، ۆ2، د ءدارۋ­مەندەرى بار. 100 گرامم قۇرتتان اعزاعا 60-قا جۋىق كيلوكالوريا بەرىلەدى. سون­داي-اق «كەپكەن قۇرتتى ءمۇجى­گەن بالانىڭ ءتىسى ساۋ، سۇيەگى بەرىك بولا­دى» دەيدى ءدارى­گەرلەر. سوندىقتان، ادامنىڭ كۇنى-بويى قۋاتتىلىعىن وتەي الاتىن تاعام بولىپ سانالادى.

توقساننان اسىپ، جۇزگە قاراي بەت العان قاي قاريادان ۇزاق جاساۋدىڭ سىرىن سۇراساڭىز، مىندەتتى تۇردە اعارعان ءىشىپ، قۇرت جەيتىنىن ايتادى. كادىمگى قۇرتتىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋگە سەپتىگى بار-جوعىن عالىمدار دا زەرتتەي كەلە زەردەلى ويلارىن پاش ەتكەن-دى.

قۇرتتى بالالارعا بەرۋگە بولا ما، الدە قارت كىسىلەرگە مە دەگەن سۇراققا كەلەر بولساق بۇل ناعىز بالالاردىڭ تاعامى دەسە بولادى. سەبەبى، بالالار ءۇشىن قۇرتتىڭ پايداسى ۇشان تەڭىز. مۇمكىندىگىنشە، تۇزدىلىعى ورتاشا بولعانى ابزال. ول بالانىڭ بويىنىڭ وسۋىنە جانە سۇيەكتەرى، تىستەرى دۇرىس قالىپتاسىپ، جەتىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزەر تاعامداردىڭ ءبىرى. اسىرەسە، قاتقان قۇرتتىڭ پايداسى زور، سەبەبى ءتىسى ەندى شىعىپ كەلە جاتقان بالالاردىڭ يەكتەرىنىڭ قاتايۋىنا، ءتىستىڭ شىعۋىنا جاردەمدەسەدى. ال، ءتىسى بار بالالاردىڭ ءتىسىنىڭ مىقتى بولۋىنا كومەكتەسەدى جانە ءتىستىڭ كالسييگە دەگەن مۇقتاجدىعىن تولىقتىرادى. اسىلى، اۋزىنان اق اجىراماعان حالقىمىز قىمىزىن ءىشىپ، قۇرتىن جەپ وتىرىپ-اق وسى كۇنگى كوپ كەسەلدىڭ الدىن العان. كەپكەن قۇرتتى مۇجىگەن بالانىڭ ءتىسى ساۋ، سۇيەگى بەرىك بولادى. ال ساۋ ءارى مىقتى سۇيەك-تىرەك قيمىل اپپاراتىنىڭ دۇرىس ءارى بەلسەندى جۇمىس جاساۋىنا سەپ بولادى. قارت كىسىلەرگە دە شەكتەۋ جوق. كەرىسىنشە، جاسى ۇلعايعان كىسىلەردە زات الماسۋ باياۋلاي باستايدى، سوندىقتان قۇرتتىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن قارتتارعا قاجەت، زات الماسۋدى جانە باۋىردىڭ قىزمەتىن جاقسارتاتىن حولين جانە مەتيونين دەگەن زاتتار بار جانە قۇرتتا ۆ توبىنىڭ دارۋمەندەرى بولعاندىقتان، قارتتاردا ءجيى كەزدەسەتىن اتەروسكلەروز اۋرۋىنىڭ الدىن الادى.

سونىمەن قاتار قۇرتتى كوكتەم، جاز ايلارىندا جەگەن وتە پايدالى، سەبەبى كوكتەمدە اۆيتامينوز ياعني، دارۋمەندەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بايقالادى. جاز ايىندا ىستىق شاي ىشكەن كەزدە، تەرمەن بىرگە تۇزدى دا جوعالتادى. سول جوعالعان تۇزدىڭ ورنىن تولتىرۋعا كومەگى زور. قۇرتتى اركىم ءوز قالاۋىنشا قالاعان تاعامىنا قوسىپ جەي بەرۋگە بولادى.

قۇرتتاردى قاتىرىپ جەگەن دۇرىس پا، الدە جۇمساق كۇيىندە ما؟

وسى جەردە قازاقتىڭ مىناداي ءبىر ىرىمى ويعا ورالادى. قازاقتا مىناداي ىرىم بار ەكەن. ورەدە تۇرعان كەپپەگەن قۇرتتى الىپ جەسە، جاۋىن جاۋادى ەكەن. دەگەنمەن، ءار ادامنىڭ ءوز قالاۋى بار. تەك قاتقان قۇرتتىڭ ىلعالدىلىعى جوعالىپ، تۇزدىلىعى جوعارىلاي باستايدى. ول ەگەر كوپ ۋاقىت ساقتالسا، تىعزىدىلىعى جوعارىلاي بەرەدى. ونى بۇيرەگى اۋىراتىن ناۋقاستارعا جانە قان قىسىمى جوعارىلاعان ادامدارعا شەكتەگەن ءجون. كەيبىر ادامدار بولادى تۇزدى قۇرتتى ۇناتاتىن، ۇنەمى تۇزدى ارتىق مولشەردە پايدالاناتىن، ونداي ادامداردا  قانداي دا ءبىر ميكرونۋتريەنتتەردىڭ جەتىسپەۋشىلىك جاعدايى تۋىنداعان دەسە دە بولادى. مۇنداي ادامدار دارىگەرگە قارالىپ، كەڭەسالعانى دۇرىس.

قۇرتتىڭ قارىن تويدىراتىن عانا ەمەس، ۇشاقتا جۇرەكتى باسۋعا دا تاپتىرماس تاعام ەكەنى بەلگىلى.

بىرشىق بولىنگەننەن كەيىنگى قالعان سارىسۋدىڭ دا ادام اعزاسىنا پايداسى وتە كوپ. سارىسۋدى تەك قانا تاعامدىق ماقساتتا ەمەس، كوسمەتيكالىق ماقساتتا دا قولدانادى. ءسۇت سارىسۋىنىڭ قۇرامى. 93%سۋدان، قالعان 7% ورگانيزمگە قاجەتتى بارلىق زاتتار بار. سارىسۋ وتە تاماشا ءونىم. ونى اس قورىتۋ جولدارىنىڭ اۋرۋلارىندا ەمدىك ماقساتتا پايدالانادى. سونىمەن قاتار ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىن تىنىشتاندىراتىن قاسيەتى بار. ەگەر تاماق الدىندا ءبىر كەسە سارىسۋ ىشسەڭىز، اسقازانداعى تۇز قىشىلىنى تومەندەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. يممۋنيتەتتى نىعايتىپ، ءارتۇرلى اۋرۋلارعا توتەپ بەرەدى. تەرىنى نارلەندىرىپ، بالعىندىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ۇنەمى بەتتى ءسۇرتىپ وتىرۋ كەرەك. شاش مىقتى ءارى جىلتىر بولۋى ءۇشىن دە سارىسۋمەن جۋىڭىز. كوڭىل كۇيىڭىزدى كوتەرگىڭىز كەلسە كەشكە ءبىر كەسە سارىسۋ ءىشىڭىز. ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا   شاتتىق گارمونى سەروتينين بار. باۋىر مەن بۇيرەك قىزمەتىن جاقسارتادى.

قورىتىندى.

انام ەكەۋمىز قۇرتقا اۋەستىگى جوق كىشى باۋىرلارىما قۇرتتى قىزىقتىرا جەگىزۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن ويلاپ تاپتىق. قۇرتتى جايار الدىندا ءار ءتۇرلى جاڭعاقتاردى قۇرتتىڭ سىرتىنا جابىستىردىق، ءبىراز جاڭعاقتى ۇگىتىپ، جاسالعان جاس قۇرتتى سوعان اۋناتتىق. توبارسىعان قۇرتتى باۋىرلارىم قىزىعا جەدى.

بۇل قۇرت دوستارىما، كورشىلەرىمە، سىنىپتاستارىما ۇنادى. قۇرتقا جاڭعاقتاردى قوسقان سەبەبىم، ءارى تارتىمدى، ءارى قۇرتتىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋ بولدى. جاڭعاقتا مي قىزمەتىن جاقسارتاتىن دارۋمەندەر بار.

مەنىڭ كەلەشەكتەگى ماقساتىم قۇرتتىڭ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرىپ، ءتۇرلى قۇرت تۇرلەرىن جاساۋ جانە ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋ، ونىڭ جاساۋ تەحنولوگياسىن جوعالتپاۋ. ءوندىرىسىن جولعا قويىپ، بۇل تاعام ءتۇرىن ءار قازاقتىڭ كۇندىك تاعام راسيونىنا قوسۋ. سوندا دەنساۋلىعى مىقتى، قازاقتىڭ باتىر جىگىتتەرى مەن ادەمى قىزدارى بار ۇلت بولامىز.

قۇرت – ادام دەنساۋلىعىنا قاجەتتى قۇندىلىق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. بۇل تاعامنىڭ ەمدىك، تۇرمىستىق پايداسى وتە زور. قازىرگى زاماندا جاستاردىڭ كوبى وسى تاعامدى، ونىڭ دەنساۋلىققا پايدالى ەكەنىن بىلمەيدى. ءوز سىنىپتاستارىمنان قۇرت تۋرالى نە بىلەتىندەرىن سۇراستىرعاندا، قۇرت تۋرالى ەش نارسە بىلمەيتىندەر دە بار بولىپ  شىقتى. قازاق ءتىلى ساباعىندا سىنىپتاستارىمدى جوباممەن تانىستىردىم. ولارعا قۇرتتىڭ وتە ماڭىزدى تاعام ەكەنىن تۇسىندىرە الدىم دەپ ويلايمىن. ءوز وتباسىم دا، قۇربىلارىم دا وسىعان كوز جەتكىزدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. دۇنيەتانۋ وقۋلىعى 1 سىنىپقا ارنالعان «الماتىكىتاپ» 2008 ج.
2. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى الماتى 2000 ج
3. قازاق ەنسيكلوپەدياسى الماتى 2002 ج
4. عالامتور
5. قازاق حالقىنىڭ سالت–داستۇرلەرى الماتى «راۋان» 1994
6. قازاقستان تاريحى 7 – سىنىپ، الماتى 2010 ج
7. قازاقستان تاريحى 9 – سىنىپ اتامۇرا 2009 ج
8. دۇنيەتانۋ وقۋلىعى 2 سىنىپقا ارنالعان «الماتىكىتاپ»  2008 ج
9. قازاق ەنسيكلوپەدياسى 1 – توم الماتى 2002 ج
10. قازاق ەنسيكلوپەدياسى 3 – توم الماتى 2002 ج
11. دۇنيەتانۋ وقۋلىعى الماتى «اتامۇرا» 2003 ج
12. قازاقتىڭ ماقال – ماتەلدەرى قكاب. 1951 ج
13. مارعۇلان ءا.ح. «ەجەلگى جىر اڭىزدار» الماتى، «جازۋشى»، 1985 ج
14. اۋەزوۆ م. ادەبيەت تاريحى. الماتى، «انا ءتىلى»، 1991.
15. كەنجەاحمەت ۇلى س. «قازاقتىڭ دارقان داستارقانى»، الماتىكىتاپ 2007 ج.
16. انفيموۆا ن. ا.، تاتارسكايا ل. ل. «اسپازشىلىق»، پروسۆەششەنيە 2002

پ ءى ك ءى ر

امانجول ارمان وسى تاقىرىپتا جاز بويى دايىندالىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلدى. قۇرتتىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن ءوز كوزىمەن كورىپ ، قولىمەن ىستەپ، تۋىنداعان سۇراقتارىنا ادەبيەتتەردەن، عالامتوردان مالىمەتتەر جيناپ، زەرتتەۋ جۇمىسىنا ناتيجە جاساي الدى. بۇل عىلىمي جوبادا قۇرتتىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن جانە تۇرلەرىن انىقتاپ، ادام دەنساۋلىعىنا ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتىلادى. جۇمىس بارىسىندا ارمان ىزدەنگىشتىگىنىڭ ارقاسىندا قۇرتتىڭ جاسالۋى مەن قۇرامىنا ءوزىنىڭ وزگەرىستەرىن ەنگىزدى. بولاشاقتا وسىنداي جوبالاردى قورعاپ، جۇلدەلى ورىندارعا جەتەدى دەپ سەنەمىن.

 

---