قيما جانە ولاردى ورىنداۋ
سىزۋ 9 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قيمالار
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: نارسەنىڭ قيمالارىن ورىنداپ، سىزباعا ورنالاستىرۋعا ۇيرەتۋ، ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنىپ جۇمىس جاساۋعا داعدىلاندىرۋ، وزدەرىنشە وي قورىتا بىلۋگە، تانىم مۇمكىندىگىن انىقتاپ، ساۋاتتى، سىزبالاردى كوركەم تۇسىرە بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: شىعارماشىلىق جۇمىستى ىزدەنۋ بارىسىندا بىلىمدەرىن تەرەڭدەتىپ، وي - قيالدارىن، ءوز بەتىمەن شەشىم قابىلداۋ، بەلسەندىلىگىن، تانىمدىق قابىلەتىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىلىك: وزىندىك جانە لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە، جەتەكشىلىك قاسيەتىن دارىتۋعا، ەستەتيكالىق اسەمدىكتى تاني بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ا4 پىشىمىندەگى قاعاز، قارىنداشتار، سىزعىش، وشىرگىش، شەڭبەرسىزار جانە ت. ب.
ساباقتىڭ ءوتۋ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى تەكسەرۋ.
3. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
4. تاپسىرمالاردى ورىنداۋ.
5. ساباقتى بەكىتۋ.
6. ۇيگە تاپسىرما.
ساباقتىڭ بارىسى: الدىڭعى تاراۋدا كورىنىستەر دەپ اتالاتىن كەسكىندەرمەن تانىستىق. نەگىزگى، قوسىمشا جانە جەرگىلىكتى كورىنىستەر تۋرالى تۇسىنىك الدىق. سىزبانى ورىنداعاندا كورىنىستەر سانى ەڭ از بولۋى، ءبىراق نارسەنىڭ ءپىشىنىن وسى سىزبا بويىنشا انىقتاۋعا جەتكىلىكتى بولۋى كەرەك دەگەنبىز. ءبىر كورىنىس جەتكىلىكسىز بولسا، نارسەنىڭ ەكىنشى كورىنىسىن سالادى. بۇل دا جەتكىلىكسىز بولسا، نارسەنىڭ ءۇشىنشى كورىنىسىن سالۋعا بولادى. ەگەر نەگىزگى كورىنىستەر نارسە بولىگىنىڭ ءپىشىنىن انىقتاي الماسا، قوسىمشا كورىنىستى پايدالانۋعا بولادى. الايدا ءىس جۇزىندە ءپىشىنى سىزباداعى كورىنىستەر كومەگىمەن عانا انىقتالمايتىن تەتىكبولشەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، سومىن (گايكا) كىلتىنىڭ سىزباسىنا زەر سالىپ قاراڭدار (125 - سۋرەت). ەكى كورىنىس بويىنشا كىلت تۇتقاسىنىڭ ءپىشىنىن انىقتاۋعا بولمايدى. ونىڭ تىكتورتبۇرىش نە سوپاقشا ءتارىزدى بولۋى مۇمكىن. بۇل جاعدايدا باسقا نەگىزگى نە قوسىمشا كورىنىستەردىڭ دە سەبى تيمەيدى. سوندىقتان نارسەنىڭ ءپىشىنىن تولىق ۇعىنۋعا، كورىنىستەر سانىن ازايتۋعا جانە سىزبانى ورىنداۋ ۋاقىتىن قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەسكىندەردى قولدانۋ كەرەك. وسىنداي كەسكىندەردىڭ ءبىرى - قيما. قيما - سىزبانى وقۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن شارتتى كەسكىن. قيمانىڭ پايدا بولۋىن قاراپايىم سومىن كىلتىنىڭ سىزباسىن سالىپ كورسەتەيىك. 126، ا - سۋرەتتە كىلتتىڭ قيعاش بۇرىشتى فرونتال ديمەترياسى كورسەتىلگەن. ونىڭ تۇتقاسىن سيممەتريا وسىنە پەرپەنديكۋليار ا جازىقتىعىمەن ويشا قيايىق. وسى ا جازىقتىعىن قيۋشى جازىقتىق دەپ اتايدى. قيمادا پايدا بولعان فيگۋرا ايقىن كورىنۋى ءۇشىن سومىن كىلتى قيىلعان جەرىنەن شارتتى تۇردە اجىراتىلىپ، 126، ءا - سۋرەتتە كورسەتىلگەن. قيۋشى جازىقتىقتى قيما فيگۋراسىمەن قوسا، ۆەرتيكال وستەن (ءى) اينالدىرىپ، سىزبا جازىقتىعىمەن بەتتەستىرەمىز (126، ب - سۋرەت). سوندا سومىن كىلتىنىڭ سىزباسى نەگىزگى ءبىر كورىنىستەن جانە قيمادان تۇراتىنىن كورەمىز. ەندى كىلتتىڭ سىزباسى ونىڭ ءپىشىنى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرەدى.
قيما دەپ نارسەنى جازىقتىقپەن ويشا قيعاننان شىققان فيگۋرانىڭ كەسكىنىن ايتادى. قيمادا نارسە ويشا كەسىلەدى دە، ونىڭ قيۋشى جازىقتىقتا ورنالاسقان بولىگى عانا كەسكىندەلەدى. نارسەنىڭ كيۋشى جازىقتىقتىڭ ارعى جانە بەرگى جاعىندا ورنالاسقان بولىكتەرى قيمادا سىزىلمايدى. سىزبادا قيما فيگۋراسىن سىزىقتاپ كورسەتەدى. سىزىقتاۋ تۇتاس جىڭىشكە سىزىقپەن ورىندالادى. ونىڭ جۋاندىعى شامامەن s/3 - كە تەڭ دەپ جوعارىدا ايتىلدى. سىزىقتاۋ 45 - قا تەڭ بۇرىشپەن كولبەيتىن جانە اراقاشىقتىقتارى 2 2، 5 مم بولاتىن سىزىقتارمەن جۇرگىزىلەدى. قيۋشى جازىكتىقتىڭ سىزباداعى ورنى ۇزىك سىزىقپەن كورسەتىلەدى. بۇل جۋان سىزىق قيما سىزىعى دەپ اتالادى. ول نەگىزگى كونتۋردى قيىپ وتپەۋگە ءتيىس. قيما سىزىعىنا پەرپەنديكۋليار ەتىپ ەكى جىڭىشكە تۇتاس سىزىق جۇرگىزىلەدى. بۇل ەكى جىڭىشكە سىزىقتىڭ ۇشتارى نۇسقامالارمەن اياقتالادى (127 - سۋرەت). نۇسقامالار قيماعا قاراۋ باعىتىن كورسەتەدى. نۇسقامالاردىڭ جانىنا كيريلليسا (ورىس) ءالفاۆيتىنىڭ باس ارىپتەرى جازىلادى. قيمانى سىزبادا بوس ورىنعا سالۋعا بولادى. بۇل جاعدايدا قيمانىڭ جوعارى جاعىنا "ا — ا" نەمەسە "ب — ب" دەپ جازىلادى، ياعني ورىس ءالفاۆيتىنىڭ باس ءارپى سىزىقشا ارقىلى ەكى رەت جازىلادى. قيما سىزبادا تۇرلىشە ورنالاساتىنىن بايقاعان بولارسىڭدار. 126 - سۋرەتتە قيما كورىنىستىڭ ۇستىنە ونىمەن قاباتتاستىرا سىزىلعان.
ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: 132 - سۋرەتتە كورسەتىلگەن تەتىكبولشەكتەردىڭ باس كورىنىستەرىن جانە كورسەتىلگەن قيمالارىن سال. اكسونومەترياداعى ولشەمدەردى قيمالارعا ءتۇسىر.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قيمالار
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: نارسەنىڭ قيمالارىن ورىنداپ، سىزباعا ورنالاستىرۋعا ۇيرەتۋ، ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنىپ جۇمىس جاساۋعا داعدىلاندىرۋ، وزدەرىنشە وي قورىتا بىلۋگە، تانىم مۇمكىندىگىن انىقتاپ، ساۋاتتى، سىزبالاردى كوركەم تۇسىرە بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: شىعارماشىلىق جۇمىستى ىزدەنۋ بارىسىندا بىلىمدەرىن تەرەڭدەتىپ، وي - قيالدارىن، ءوز بەتىمەن شەشىم قابىلداۋ، بەلسەندىلىگىن، تانىمدىق قابىلەتىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىلىك: وزىندىك جانە لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە، جەتەكشىلىك قاسيەتىن دارىتۋعا، ەستەتيكالىق اسەمدىكتى تاني بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ا4 پىشىمىندەگى قاعاز، قارىنداشتار، سىزعىش، وشىرگىش، شەڭبەرسىزار جانە ت. ب.
ساباقتىڭ ءوتۋ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى تەكسەرۋ.
3. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
4. تاپسىرمالاردى ورىنداۋ.
5. ساباقتى بەكىتۋ.
6. ۇيگە تاپسىرما.
ساباقتىڭ بارىسى: الدىڭعى تاراۋدا كورىنىستەر دەپ اتالاتىن كەسكىندەرمەن تانىستىق. نەگىزگى، قوسىمشا جانە جەرگىلىكتى كورىنىستەر تۋرالى تۇسىنىك الدىق. سىزبانى ورىنداعاندا كورىنىستەر سانى ەڭ از بولۋى، ءبىراق نارسەنىڭ ءپىشىنىن وسى سىزبا بويىنشا انىقتاۋعا جەتكىلىكتى بولۋى كەرەك دەگەنبىز. ءبىر كورىنىس جەتكىلىكسىز بولسا، نارسەنىڭ ەكىنشى كورىنىسىن سالادى. بۇل دا جەتكىلىكسىز بولسا، نارسەنىڭ ءۇشىنشى كورىنىسىن سالۋعا بولادى. ەگەر نەگىزگى كورىنىستەر نارسە بولىگىنىڭ ءپىشىنىن انىقتاي الماسا، قوسىمشا كورىنىستى پايدالانۋعا بولادى. الايدا ءىس جۇزىندە ءپىشىنى سىزباداعى كورىنىستەر كومەگىمەن عانا انىقتالمايتىن تەتىكبولشەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، سومىن (گايكا) كىلتىنىڭ سىزباسىنا زەر سالىپ قاراڭدار (125 - سۋرەت). ەكى كورىنىس بويىنشا كىلت تۇتقاسىنىڭ ءپىشىنىن انىقتاۋعا بولمايدى. ونىڭ تىكتورتبۇرىش نە سوپاقشا ءتارىزدى بولۋى مۇمكىن. بۇل جاعدايدا باسقا نەگىزگى نە قوسىمشا كورىنىستەردىڭ دە سەبى تيمەيدى. سوندىقتان نارسەنىڭ ءپىشىنىن تولىق ۇعىنۋعا، كورىنىستەر سانىن ازايتۋعا جانە سىزبانى ورىنداۋ ۋاقىتىن قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەسكىندەردى قولدانۋ كەرەك. وسىنداي كەسكىندەردىڭ ءبىرى - قيما. قيما - سىزبانى وقۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن شارتتى كەسكىن. قيمانىڭ پايدا بولۋىن قاراپايىم سومىن كىلتىنىڭ سىزباسىن سالىپ كورسەتەيىك. 126، ا - سۋرەتتە كىلتتىڭ قيعاش بۇرىشتى فرونتال ديمەترياسى كورسەتىلگەن. ونىڭ تۇتقاسىن سيممەتريا وسىنە پەرپەنديكۋليار ا جازىقتىعىمەن ويشا قيايىق. وسى ا جازىقتىعىن قيۋشى جازىقتىق دەپ اتايدى. قيمادا پايدا بولعان فيگۋرا ايقىن كورىنۋى ءۇشىن سومىن كىلتى قيىلعان جەرىنەن شارتتى تۇردە اجىراتىلىپ، 126، ءا - سۋرەتتە كورسەتىلگەن. قيۋشى جازىقتىقتى قيما فيگۋراسىمەن قوسا، ۆەرتيكال وستەن (ءى) اينالدىرىپ، سىزبا جازىقتىعىمەن بەتتەستىرەمىز (126، ب - سۋرەت). سوندا سومىن كىلتىنىڭ سىزباسى نەگىزگى ءبىر كورىنىستەن جانە قيمادان تۇراتىنىن كورەمىز. ەندى كىلتتىڭ سىزباسى ونىڭ ءپىشىنى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرەدى.
قيما دەپ نارسەنى جازىقتىقپەن ويشا قيعاننان شىققان فيگۋرانىڭ كەسكىنىن ايتادى. قيمادا نارسە ويشا كەسىلەدى دە، ونىڭ قيۋشى جازىقتىقتا ورنالاسقان بولىگى عانا كەسكىندەلەدى. نارسەنىڭ كيۋشى جازىقتىقتىڭ ارعى جانە بەرگى جاعىندا ورنالاسقان بولىكتەرى قيمادا سىزىلمايدى. سىزبادا قيما فيگۋراسىن سىزىقتاپ كورسەتەدى. سىزىقتاۋ تۇتاس جىڭىشكە سىزىقپەن ورىندالادى. ونىڭ جۋاندىعى شامامەن s/3 - كە تەڭ دەپ جوعارىدا ايتىلدى. سىزىقتاۋ 45 - قا تەڭ بۇرىشپەن كولبەيتىن جانە اراقاشىقتىقتارى 2 2، 5 مم بولاتىن سىزىقتارمەن جۇرگىزىلەدى. قيۋشى جازىكتىقتىڭ سىزباداعى ورنى ۇزىك سىزىقپەن كورسەتىلەدى. بۇل جۋان سىزىق قيما سىزىعى دەپ اتالادى. ول نەگىزگى كونتۋردى قيىپ وتپەۋگە ءتيىس. قيما سىزىعىنا پەرپەنديكۋليار ەتىپ ەكى جىڭىشكە تۇتاس سىزىق جۇرگىزىلەدى. بۇل ەكى جىڭىشكە سىزىقتىڭ ۇشتارى نۇسقامالارمەن اياقتالادى (127 - سۋرەت). نۇسقامالار قيماعا قاراۋ باعىتىن كورسەتەدى. نۇسقامالاردىڭ جانىنا كيريلليسا (ورىس) ءالفاۆيتىنىڭ باس ارىپتەرى جازىلادى. قيمانى سىزبادا بوس ورىنعا سالۋعا بولادى. بۇل جاعدايدا قيمانىڭ جوعارى جاعىنا "ا — ا" نەمەسە "ب — ب" دەپ جازىلادى، ياعني ورىس ءالفاۆيتىنىڭ باس ءارپى سىزىقشا ارقىلى ەكى رەت جازىلادى. قيما سىزبادا تۇرلىشە ورنالاساتىنىن بايقاعان بولارسىڭدار. 126 - سۋرەتتە قيما كورىنىستىڭ ۇستىنە ونىمەن قاباتتاستىرا سىزىلعان.
ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: 132 - سۋرەتتە كورسەتىلگەن تەتىكبولشەكتەردىڭ باس كورىنىستەرىن جانە كورسەتىلگەن قيمالارىن سال. اكسونومەترياداعى ولشەمدەردى قيمالارعا ءتۇسىر.
You Might Also Like
