InfoHub Logo

«ەلىم، جەرىم،اتامەكەنىم» دەپ جىرلاعان قازاقتار نە كورمەدى؟ ءبارىن كوردى. سوناۋ قازاق حاندىعىنان كەيىن قازاقتاردىڭ باسىنان قايعى-قاسىرەت كەتپەدى. كوپتەگەن قيىنشىلىقتار كوردى. 1. اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما—قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى اششى قاسىرەت، وتان باسىنا كۇن تۋعان اسا قايعىلى كەزەڭ (1723 – 25). تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ دەربەستەنىپ، بىر-بىرىنەن الشاقتانۋى قازاق حاندىعىنىڭ اسكەري-ساياسي قۋاتىن السىرەتتى. 2. 1731 جىلدان 1986 جىلعا دەيىنگى رەسەيدىڭ قول استىنا قاراعان شاق قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ قيىن ءسات. 3.1919-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق. 4.1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسى. بۇل كەزەڭ كوپتەگەن ەلدەرگە اۋىر ازاپ قيىنشىلىق اكەلدى. 5.1986 جىلدارداعى "جەلتوقسان كوتەرىلىسى. مۇنىڭ ىشىندە وسى كەزەڭدەردە كەتكەن قانشاما زارداپتار،قاسىرەتتەر بولعان. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، جەردى قورعاۋ جولىنداعى سوعىستار، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى كوتەرىلىستەر ت.ب

 «راقىمشىلىق ەتە گور. اياي كور. قالاي ءومىر سۇرەمىز؟ ءبىزدىڭ جازىعىمىز نە؟ تىم بولماسا بالالارىمدى اياي گور. بۇل نە دەگەن زامان؟ ايرانداي ۇيىپ وتىرعان شاڭىراعىم ورتاسىنان ويراندالدى-اۋ. قۇدايىم-اي... بۇل زاماندى كورگەنشە نەگە دۇنيەگە كەلدىم ەكەن...»

قازاقتاردىڭ باسىنا كوپ زارداپ اكەلگەن تاريحي قيىڭ كەزدەردىڭ ءبىرى- اشارشىلىق ەدى. جالپى قازاق حالقىندا اشارشىلىق قالاي پايدا بولدى؟ قانشا ادام قىرىلدى؟ نە ءۇشىن؟

تاريحقا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، قازاق جەرىندە العاشقى اشارشىلىق 1919-1922 جىلدارى بولعان دەسەدى. العاشقى اشتىق كەزىندە قازاقتىڭ كوبى اشتان قىرىلدى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1919-1922 جىلدارداعى اشتىق كەزدەرىندە ءبىر ميلليوننان استام قازاق اشتان ولگەن. بۇل سول كەزدەگى قازاقتىڭ سانىنىڭ شامامەن 20-22 پايىزىن قۇرايدى دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى، الاش پارتياسىنىڭ كورنەكتى زيالىلارىنىڭ ءبىرى، ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىم، تۇركىتانۋشى، پۋبليسيست احمەت بايتۇرسىنوۆ 1922 جىلى: «ءتانى ساۋدىڭ - جانى ساۋ» اتتى ماقالاسىندا: «...وتكەن قىستا اشتىق بولدى. اشىققان ادام ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى. ولىكتىڭ ەتىن جەگەنى بىلاي تۇرسىن، ولمەگەن ءتىرى ادامداردى مالشا ۇرلاپ، مالشا سويىپ جەدى. قالالاردا ءتۇن بولسا، كوشەدە جۇرۋگە بولمادى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا كوشەدە جۇرگەن ادامداردى جىلقى سياقتاندىرىپ بۇعالىق سالىپ، بۋىندىرىپ ۇستاپ، سويىپ جەيتىن بولدى. اناسى بالاسىنىڭ ەتىن جەۋگە جەتتى... اشتىقتان ادامنىڭ ءتانى ازىپ ەدى، جانى دا ازىپ، ەس كەتىپ، ادامگەرشىلىك جوعالىپ، ادام حايۋاننان دا جامان بولىپ كەتتى...»، دەپ 20 جىلدارداعى اشتىق جونىندە جازعان.

ال ناعىز زوبالاڭ كەزەڭدى قازاقتار حح عاسىردىڭ 30-جىلدارى باستان وتكەردى. بۇل جىلدارى باسقا تۇسكەن زاۋال قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارىمىن، ياعني 50%-ىن قىرىپ كەتتى. ال اش، جالاڭاش، ۇي-كۇيسىز قالعاندارى امان قالۋ ءۇشىن جەر اۋدى، بوسىپ كەتتى، كورىنگەن جاققا قاشتى. سول كەزدەردەگى اشارشىلىق جايلى باياندالعان اڭگىمەلەردى، بەينەجازبالاردى كورسەڭىز، جان دۇنيەڭىز بىردەن تۇرشىگەدى. مىسالعا پروفەسسور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتارى، اشارشىلىق كەزىندە امان قالعان مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداڭىز سول كەزگە قايتا ورالعانداي، بولعان جان تۇرشىگەرلىك وقيعالار كوز الدىننان وتكەندەي بولادى. اشارشىلىق جايلى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمدە پروفەسسور: «اشارشىلىق بارلىق اۋىلداردى، ەلدى مەكەندەردى جالمادى. كەيبىرى امان قالۋ ءۇشىن قىرعىزستانعا، تاشكەنتكە كەتتى. تۇبىندە امان قالدى. ال قالعاندارىنىڭ كوبىسى اشتان قىرىلدى. كىشكەنە كەزىمدەگى كوز الدىمدا قالعانى انام مەنى ءبىر قولىمنان جەتەكتەپ بىردەڭە الۋ ءۇشىن بازارعا كەلدى. سوندا جول-جونەكەي ءىشىپ كەۋىپ ادامدار ءولىپ جاتىر. ەشكىم ولاردى كونبەيدى. كومۋگە شامالارى جوق. ءبىزدىڭ اۋىل وزبەكستانعا جاقىن. وزبەكتەر قاۋىن وسىرەدى. انام ءبىر قولىنا قارىنداسىمدى ۇستاپ ءبىر قولىمەن مەنى جەتەكتەپ اۋىلدان شىعامىز. جولدا ءبىر ءۇيىر قاسقىرعا تاپ بولامىز. انام ويلانباستان ۇرپاق قالسىن دەپ مەنى امان الىپ قالىپ، قارىنداسىمدى قاسقىرلاردىڭ الاڭىنا لاقتىرا سالىپ، مەنى قولىمنان ۇستاپ قاشا جونەلگەن ەكەن. ول كەزدە ەسىمدە جوندەپ بىلمەسەم دە سول وقيعالار ءالى كوز الدىمدا، دەيدى. مۇنداي جان تۇرشىگەرلىك وقيعالار وتە كوپ. ەشقايسىسىنىڭ سوڭى جاقسى اياقتالماعان.

جالپى اشارشىلىق قالاي پايدا بولدى؟

اشارشىلىق جايلى زەرتتەگەن زەرتتەۋشىلەر بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى اقش مەريلەند ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسسيستەنت-پروفەسسورى، تاريحشى سارا كامەرون.

سارا حانىم زەرتتەۋىندە كەڭەستىك قازاقستاندا 1930-1933 جىلداردا بولعان اشارشىلىقتان 1،8 ميلليوننان استام ادام قىرىلعانىن ايتادى. ول ستاليندىك توتاليتارلىق بيلىكتى قاتتى سىناعان.

1916-1918. ءبىرىنشى اشارشىلىق

سەبەبى: ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن ازاماتتىق سوعىستىڭ باستالۋى، مال-مۇلىكتەردى تاركىلەۋ مەن پاتشالىق بيلىكتىڭ جىبەرگەن جازالاۋشى ارمياسىنىڭ باسقىنشىلىعى. ىندەت پەن قاتتى سۋىق جانە قۇرعاقشىلىق.

ولگەندەر – دەرەكتەرگە تالداۋ جاساعاندا كەمى 1،5-2 ملن ادام.

1917-1920 جىلدار ارالىعىندا حالىق سانى 6 218 300 ادامنان 4 679 795 ادامعا كەمىگەن.

بوسىپ كەتكەندەر – 300 مىڭنان 1 ملن-عا دەيىن. 1916-1917 جىلدارى 300 مىڭعا جۋىق قازاق باسقا وڭىرلەرگە، اتاپ ايتقاندا قىتايعا، اۋعانستانعا، تۇركياعا جانە وڭتۇستىك وبلىستارعا اۋىپ كەتتى.

1919-1922. ەكىنشى اشارشىلىق.

1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ سەبەبى:

ءبىرىنشى – ازامات سوعىسى مەن جاڭادان ورنىعا باستاعان كەڭەستىك بيلىكتىڭ ءتۇرلى اسكەري جازالاۋلارى، توناۋشىلىق.

ەكىنشى – تابيعي اپات، قولايسىز اۋا رايى سالدارىنان ورىن العان جۇت. مالدىڭ 80%-ى كىرىلدى. اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمىنىڭ 80%-ن كەڭستىك بيلىك ورتالىققا تاسىپ اكەتىپ، حالىق ازىق-تۇلىكسىز قالدى.1918 جىلدىڭ 13 مامىرىنان باستاپ جۇرگىزە باستاعان ازىق-تۇلىك ديكتاتۋراسىنا ساي "ازىق-تۇلىكتى تاركىلەۋ" ناۋقانى باستالدى.

ءۇشىنشى – سۇزەك، تىرىسقاق، وبا، دىنگەنە جانە باسقا اۋرۋلار دا قاتار كەلدى.

اشارشىلىققا ۇشىراعان وڭىرلەر: ورال، ورىنبور، اقتوبە، بوكەي، قوستاناي، سەمەي، اقمولا گۋبەرنيالارى.

اشارشىلىققا ۇشىراعاندار سانى: كازواك-نىڭ ءتوراعاسى س.مەندەشيەۆتىڭ 1922 جىلعى 8 شىلدەدە كازواك-نىڭ III سەسسياسىندا جاساعان بايانداماسىندا وسى جىلدىڭ كوكتەمىندە الىنعان تولىق ەمەس دەرەكتە قازاقستان بويىنشا اشتىققا 2 832 000 ادام ۇرىنعان

ولگەن ادام: 1 ملن 700 مىڭ ادام (اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا).

ال قازاقستان تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريحشى بۇركىت اياعان: " سوڭعى مالىمەتتەردە، "1920 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سانى 2،3 ملن ادامعا جەتكەنى" تۋرالى مالىمەتتەر بار" – دەپ جازادى.

"ال كەڭەستىك دەرەكتەر 1 114 000 ادام ءولدى" دەپ كورسەتكەن. 2010 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا ۋكراينانىڭ "ناشە سلوۆو" گازەتىندە (ۋكراين تىلىندە) شىققان قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دانيلا بەكتۇرعانوۆتىڭ "ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى" ماقالاسىندا.

1921-1922 جىلدارى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنە جولداعان رەسمي اقپاراتى بويىنشا اشتىققا ۇشىراعانداردىڭ سانى 2 ملن 286 مىڭ 591 ادام بولىپ، سونىڭ 68،2% – 1،5 ملن قازاق ولگەن.

ناتيجەدە قازاقستان جەرىندەگى حالىق سانى 1917 جىلعى 6 218 300، 1920 جىلعا كەلگەندە 4 679 795، 1923 جىلى 3 786 910 ادام بولدى.

زەرتتەۋشىلەر پىكىرى:

1920 جانە 1923 جىلى جۇرگىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ساناقتارىنىڭ جانە قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ مولشەرىن بەلگىلەگەن ەكسپەديسيانى باسقارعان پروفەسسور س.پ.شۆەسوۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا 1921 جىلعى اشارشىلىقتا قازاقستان حالقى 30%-عا دەيىن ازايعان. كەيبىر ەلدى مەكەندەردە ناۋبەت حالىقتىڭ 100%ء-ىن قامتىپ، ولار تۇگەلدەي دەرلىك بوسىپ، جولدا، ءبىرازى اتامەكەنىندە قىرىلىپ قالدى.

1921 جىلعى 1 جەلتوقسانداعى دەرەكتەر بويىنشا قاراۋسىز قالعان اش-جالاناش بالالار سانى قازاق اكسر-ى بويىنشا 128 000 بولسا، وسى جىلدىڭ سوڭىندا بۇل كورسەتكىش 158 000-عا، ال 1923 جىلعى 1 ناۋرىزعا قاراي 408 022-گە جەتتى.

مىسالى، قوستاناي گۋبەرنياسىندا اشتار مەن اۋرۋلاردىڭ 75%-عا جۋىعى كوز جۇمدى. رەسپۋبليكانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ورىنبور، ورال، اقمولا جانە اقتوبە گۋبەرنيالارىندا 1921 جىلدىڭ 1 قاراشاسى مەن 1922 جىلدىڭ 1 شىلدەسى اراسىندا 37 657 ادام ولگەن.

1924-1928. گولوششەكين كەلدى

1926 جىلعى كسرو ساناعى بويىنشا قازاقستاندا 6 198 467 ادام تىركەلگەن. ونىڭ ىشىندە قازاقتار – 3 627 612. 1897 جىلعىمەن سالىستىرعاندا نەبارى 11 مىڭعا عانا ءوسىپ، ۇلەسى 58،5%-عا دەيىن تومەندەدى.

1925 جىلى قازاقستاننىڭ باسشىلىعىنا گولوششەكين كەلدى. ول "قازاق دالاسىندا قازان توڭكەرىسى بولماعان ەكەن، "كىشى قازان توڭكەرىسىن" جاسايمىز" دەدى. ءسويتىپ، 1928 جىلى الاساپىراندى باستاپ كەتتى.

قازاقستان تاريحى وقۋلىعىندا: "1920 جىلداردىڭ سوڭىندا قازاقستاندا كۇشتەپ استىق پەن ەت جيناۋ كەڭ ەتەك الدى. اسىرەسە ءستاليننىڭ 1928 جىلى قاڭتارداعى سىبىرگە ساپارىنىڭ بارىسىندا ءنوۆوسىبىر مەن ومبىدا سويلەگەن سوزدەرىندە ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 107 بابىن جاپپاي قولدانۋدى تالاپ ەتۋىنەن كەيىن قاتىگەزدىك سيپات الدى.

ول باپتا تاۋارلاردى ساتىپ الۋ، جاسىرۋ نەمەسە بازارعا شىعارماي ۇستاۋ ارقىلى باعاسىن جوعارلاتقانى ءۇشىن قاتال جازالاۋ قاراستىرىلعان ەدى.

 

1929 جىلى 13 اقپاندا بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ القالى موجىلىسىندە گولوششەكين استىق دايىنداۋ ىسىندە وزىنە جەكە شەشىم قابىلداۋ قۇكىن بەرەتىن قاۋلى شىعارتتى" – دەلىنگەن.

1929-1933. ءۇشىنشى اشارشىلىق

سەبەبى – قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ستاليندىك-گولوششەكيندىك رەفورما، شارۋالاردىڭ جەكەمەنشىگىن تاركىلەۋ مەن جويۋ. كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق شارۋالارىن تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىپ، جاپپاي جانە كۇشپەن وتىرىقشىلاندىرۋ ناۋقانى.

اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن تولىقتاي ورتالىققا تاسىپ اكەتۋ. ەش نەگىزسىز جانە قاساقانا سالىقتاردى سالۋ. سوتتاۋ مەن قۋدالاۋ.

بوسىپ كەتكەندەر: 1930-1931 جىلدار ارالىعىندا 1 ملن 70 مىڭ ادام جۇڭگو، يران، اۋعان جەرىنە ت.ب. كوشتى. 616 مىڭى قايتىپ ورالعان جوق. 414 مىڭى كەيىن ەلگە ورالدى.

ولگەندەر: رەسمي حالىق ساناعى مەن ءتۇرلى مۇراعاتتاردىڭ، قۇپيالىعى جاريا بولعان مالىمەتتەر بويىنشا 1930-1933 جىلدارى 2،4 ملن. ادام اشتىقتان قىرىلدى.

مىسالى، سارا كامەرون – 1،8 ملن.، تاريحشى بۇركىت اياعان: "1932-1933 جىلدارى 2،3 ملن. ادام قۇربان بولدى" – دەيدى.

1930 جىلى – 313 مىڭ ادام؛

1931 جىلى – 755 مىڭ ادام؛

1932 جىلى – 769 مىڭ ادام قايتىس بولدى.

مىسالى، اكتوبە وبلىسىندا 1930 جىلى 1 ملن 12 500 ادام بولسا، 1932 جىلى 725 800 ادامعا كەمىگەن (71%). بالقاش اۋدانىندا 1930 جىلى 60 مىڭ ادام بولسا، 1932 جىلى 36 مىڭى قىرىلىپ، 12 مىڭى باسكا ايماقتارعا كوشىپ كەتتى.

قازاقستان حالىق شارۋاشىلىعى ەسەبى باسقارماسىنىڭ مالىمەتتەرىن زەرتتەگەن تاريحشى كلارا ساركەنوۆانىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى تۋرالى جازعانبىز.

سوتتاۋ مەن سۇرگىن. بايلاردى جويۋ ناۋقانى جاپپاي اشارشىلىق پەن رەپرەسسياعا اكەلدى. 1929 جىلدان 1933 جىلعا دەيىن قاز اسر-داعى وگپۋ توبى تولىق ەمەس مالىمەتتەرگە سايكەس، 9805 ءىس قارالدى جانە 22 933 ادامعا قاتىستى شەشىمدەر قابىلداندى، ونىڭ ىشىندە 3386 ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، 13 151 لاگەرگە سوتتالدى.

اۋىل تۇرعىندارىنان 56 498 ادام اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى، ونىڭ ىشىندە 34 121 ادام سوتتالدى. 1928 جىلدىڭ 1 قازانىنان باستاپ 1929 جىلعى 1 جەلتوقسانعا دەيىن 125 ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، گپۋ جەلىسى بويىنشا – 152 ادام اتىلدى.

مالدان ايىرۋ. 1932 جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيىن قازاقستانداعى كولحوزداردىڭ 87%-ى جانە جەكەلەردىڭ 51،8%-ى مالىنان ايىرىلدى.

ماسەلەن، 1928 جىلى رەسپۋبليكادا 6 509 000 باس ءىرى قارا مال بولسا، 1932 جىلى ونىڭ 965 مىڭى، 18 566 000 قويدان 1 386 000 عانا قالدى. 1928 جىلدان باستاپ 1941 جىلعا دەيىن 3 516 000 جىلقىدان 885 000 باس، 1 042 000 باس تۇيەدەن 1935 جىلعا قاراي 63 000 باس قالعان.

1933 جىلدىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا بۇرىن بولعان 40،5 ميلليون باس مالدان ارەڭ 4،5 ميلليون باس مال قالعان.

 

1932 جىلى رسفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىس ىستەگەن ت. رىسقۇلوۆ ستالينگە بىرنەشە مارتە: "... بالقاش اۋدانىنداعى (جەرگىلىكتى وگپۋ دەرەكتەرى بويىنشا) 60 مىڭ ادامنىڭ 12 مىڭى كوشىپ كەتسە، 30 مىڭ ادام ولگەن. ... 1932 جىلدىڭ مامىرىندا قارقارالى اۋدانىندا 50،4 مىڭ ادام بولسا، ال قاراشادا 15،9 مىڭ ادام قالعانىن" مالىمدەگەن.

1932 جىلى تامىزدا قاسسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى ۋ.يسايەۆا ستالينگە: "1929 جىلىمەن سالىستىرعاندا ءبىر قاتار قازاق قونىستانعان وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ جارتىسى جوق. وڭىردەگى شارۋاشىلىقتىردىڭ مولشەرى 1931 جىلعا سالىستىرعاندا 23-25%-عا تومەندەگەن" – دەپ جازعان.

تاريحشى ا.ن.الەكسەەنكونىڭ ايتۋىنشا "...ءارتۇرلى ەسەپتەۋلەر مەن تۇزەتۋلەرگە سۇيەنگەندە 1930 جىلعى قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋى 1 ملن 840 مىڭ ادام نەمەسە جالپى قازاقتىڭ 47،3 پايىزىن قۇرايدى.

شىعىس قازاقستاندا 379،4 مىڭ ادام ولگەن نەمەسە1930 جىلعى حالىقتىڭ 64،5 پايىزىنان،

سولتۇستىك قازاقستان ايماعى قازاقتاردىڭ جارتىسىنىڭ كوبىنەن – 410،1 مىڭنان نەمەسە 52،3 پايىزىنان،

باتىس قازاقستان 394،7 مىڭ نەمەسە 45،0 پايىزىنان،

وڭتۇستىك – 632،7 نەمەسە 42،9 پايىز قازاقتان،

ورتالىق قازاقستاندا – 22،5 مىڭ نەمەسە وسى ايماقتىڭ 15،6 پايىزىنان ايىرىلدى.

باسقا حالىقتاردا دا شىعىن از بولعان جوق: ۋكرايندەر – 200 مىڭ (23 پايىز)، وزبەكتەر – 125 مىڭ (54 پايىز)، ۇيعىرلار – 27 مىڭ (43 پايىز)".

مەملەكەتتىك ساياسات باسقارماسىنىڭ (وگپۋ) ءبىر ەستەلىگىندە: "1932 جىلى 1 ساۋىردەن باستاپ 25 شىلدەگە دەيىن اتباساردا 111 ادامنىڭ ءولىمى تىركەلگەنى ايتىلعان. ونىڭ 43ء-ى شىلدە ايىندا ولگەن. 5 ادام ادام ەتىن جەگەن" – دەپ كورسەتىلگەن.

جالپى قىرىلعان قازاقتىڭ سانى قانشا؟ بوسقىندار شە؟

جوعارىداعى مالىمەتتەردى جيناقتاعاندا:

1916-1918: 1،5-2 ملن. بوسىپ كەتكەندەر: 300 000-1 ملن.. (اشارشىلىق)

1919-1923: 1،7-2،3 ملن. بوسىپ كەتكەندەر: 2-2،5 ملن. (اشارشىلىق)

1929-1933: 1،8-2،4 ملن. بوسىپ كەتكەندەر: 2-3 ملن. (اشارشىلىق)

1937-1940: 50 مىڭ. سۇرگىنگە كەتكەندەر: 70-80 مىڭ (قۋعىن-سۇرگىن)

1941-1945: 300 مىڭ. ورالماعاندار: 600 مىڭ. (ۇلى وتان سوعىسى)

1979-1989: 782. حابارسىز كەتكەندەر: 21.(اۋعان سوعىسى)

1986: 100. (جەلتوقسان وقيعاسى)

جالپى: 5 350 882-7 050 882 ادام ارالىعىندا ادام قىرعىنعا ۇشىرادى.

بوسقان، سۇرگىنگە ايدالعان نەمەسە حابارسىز كەتكەندەر – 4 970 021-7 180 021 ارالىعىندا. ولاردىڭ كەمى جارتىسى ورالماعان.

بۇل تولىق مالىمەت ەمەس. نەگە؟

ءبىرىنشى – بۇل ەسەپ ءار داۋىردەگى زەرتتەۋشىلەر مەن مەملەكەتتىك ساناقتىڭ جانە جاريا ەتىلگەن قۇپيا قۇجاتتاردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا جاسالدى. ءالى دە اشىلماي جاتقان قۇپيا دەرەكتەر بار.

ەكىنشى – رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وداعىنىڭ العاشقى جىلدارىندا كەزىندە قازاقتار "اسكەرگە اكەتۋدەن ساقتانۋ"، "سالىقتان جاسىرىنۋ" جانە "قازاق بالاسىنىڭ سانىن ايتپايتىن" سالتى نەگىزىندە جاسىرىپ، بارىنشا تومەن كورسەتتى.

ءۇشىنشى – رەسمي بيلىك اۋىر قىرعىنداردى جاسىرۋ ءۇشىن بەلىگىلى دارەجەدە فورمالدى ساناقتار وتكىزدى نەمەسە حالىقتى كوبەيتىپ كورسەتتى.

ءتورتىنشى – بوسىپ بارىپ باسقا حالىقتارعا ءسىڭىپ كەتكەندەردىڭ سانى دا بىرنەشە ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن.

تابيعي ءوسىم قانشا بولۋ كەرەك ەدى؟

1900 جىلى 12 ميلليون بولعان تۇركيا حالقىنىڭ سانى ءقازىر 81 ميلليوننان استى. سول كەزدە قازاقتاردان سانى ەكى ەسەدەن دە از وزبەكتەر 31-32 ميلليونعا جەتتى.

1917-1926 جىلدارى سانىمىز 10-13 ملن-عا جەتكەنى تۋرالى مالىمەت بار ەكەنىن جوعارىدا كەلتىردىك. ال ءبىز سول سانعا ەندى عانا جەتتىك. ءجۇز جىلدان كەيىن – 2018 جىلى قاراشادا 12 ملن. 250 مىڭ قازاق بولدىق. جوعارىداعىداي ناۋبەتتەردەن امان بولعاندا كەمى 50-60 ميلليوننان اساتىنىمىز داۋسىز ەدى.

اشارشىلىقتاردى "گەنوسيد" نەمەسە "ەتنوسيد" رەتىندە باعالايتىندار بار

سارا كەمەرون زەرتتەۋىندە "كەڭەس بيلىگى مۇمكىندىگى بولا تۇرا كومەكتەسپەدى، كەرىسىنشە قىرىلۋعا سەبەپكەر بولدى" دەپ قاراپ "ماقساتتى جاسالعان گەنودسيد" رەتىندە باعالاعان.

"The Wall Street Journal" باسىلىمى بيىل قازاندا اقش قوس پالاتاسىنىڭ ۋكراينادا 1932-1933 جىلداردا بولعان اشارشىلىقتى گەنودسيد رەتىندە باعالانعان قۇجاتقا قول قويعانىن جاريالادى. ماقالادا قازاق جەرىندە بولعان اۋىر اشارشىلىق تۋرالى دا ايتىلعان.

ازىرشە قازاق بيلىگى اشارشىلىق جانە قۋعان-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارناپ ەسكە الۋ كۇنىن بەلگىلەۋدەن اسا المادى.

قازىرگى تاڭدا كەشەگى قىرشىننان قيىلعان اتا-بابالارىمىزدى 1997 جىلداعى ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى بويىنشا 31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ جاريالاندى. حالىق ءار جىل سايىن وسى كۇنى رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە الادى.\

 جىل سايىن 31 مامىردا الماتى وبلىسى، جاڭالىق ەلدى مەكەنىندە رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارناپ تۇرعىزىلعان مەموريالعا تاعزىم ەتەمىز. ودان بولەك، قايدا بارىپ ءجۇرمىز دەسەك، ويعا ەشتەڭە ورالمايتىنى بەلگىلى. تاۋ-تاسقا ازا تۇتىپ، اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋدىڭ قاجەتى بولماس! تىم قۇرىسا، سول جازىقسىز قۇربانداردى ەسكە الىپ، قۇرمەت تۇتۋدىڭ جاڭا ءبىر جوباسىن ويلاپ تابۋ قاجەت سياقتى. اشتىق قۇرباندارىنا قارا تاس قويىپ، مەموريالدى تاقتا ءىلۋ ازدىق ەتەدى. جازىقسىز قۇرباندارعا ارنالىپ، ەلىمىزدىڭ ءاربىر ايماعىندا ەسكەرتكىش تاقتالار بوي كوتەرۋى قاجەت. دەرەكتى فيلمدەردەن بولەك، كوركەم فيلمدەر دە تۇسىرىلگەنى ابزال. اقيقات شىندىقتى كورسەتەتىن ناقتى دەرەكتەرگە قۇرىلعان فيلمدەر جارىق كورسە، قازاق ءوزىنىڭ باسىنان قانداي زۇلماتتاردىڭ وتكەنىن تۇسىنگەن بولار ەدى. سوندا عانا كەلەشەك ۇرپاق تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىزدىڭ حالىققا وڭاي جەتپەگەنىن، سول جولدا قانشاما حالىقتىڭ شەيىت بولعانىن سەزىنەر ەدى. اشتىققا ۇرىنىپ قىرىلعانداردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتەر ەدى.

ايدانا بورانبايەۆا

يننوۆاسيالىق ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى

3 كۋرس

---