InfoHub Logo

«جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ №1 قازاق تىرەك مەكتەبى (ر.و) كمم
5 «ب» سىنىپ وقۋشىسى قايىرجانوۆ يسلام  
جەتەكشىسى: تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى جەتپيسبايەۆ ەركين راحىمبايەۆيچ

سەيفۋللين ساكەن (سادۋاقاس، 1894-1938) — قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى، قازاق ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. تۋىپ-وسكەن جەرى — قاراعاندى وبلىسىنىڭ  جاڭا ارقا اۋدانىندا تۋعان. ساياسي رەپرەسيانىڭ قۇربانى بولعان. نىلدىدەگى ورىس-قازاق جانە اقمولاداعى باستاۋىش پريحود مەكتەبىندە (1905-1908)، ءۇش كلاسستىق قالالىق ۋچيليششەدە (1908-1913)، ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا (1913-1916) وقىعان. ومبىدا قازاق جاستارىنىڭ بىرلىك قاۋىمىن، اقمولادا جاس قازاق ۇيىمىن اشىپ، تىرشىلىك گازەتىن شىعارۋدى ۇيىمداستىرعان.

ساكەننىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى وتكەن كۇندەر دەگەن اتپەن 1914 جىلى جارىق كوردى. پوەزيالىق تۋىندىلارىنىڭ ىشىندە ساكەننىڭ شىعارماشىلىق ەرەكشەلىگى مەن يدەيالىق-ساياسي ۇستانىمىن بەدەرلى ايعاقتايتىن تۋىندىلارى — «كەل جىگىتتەر»، «جاس قازاق مارسەلەزاسى»، «جۇمىسكەرلەرگە»، «جولداستار» سياقتى ساياسي ليريكالارى، سونداي-اق «سوۆەتستان»، «كوكشەتاۋ»، «الباتروس»، «سوسياليستان»، «قىزىل ات» پوەمالارى. پروزا سالاسىندا «جەر قازعاندار»، «ايشا»، «ءبىزدىڭ تۇرمىس»، «سول جىلداردا»، «جەمىستەر» پوۆەتەرى مەن «تار جول تايعاق كەشۋ» مەمۋارلىق رومان جازعان. «باقىت جولىندا»، «قىزىل سۇڭقارلار» درامالارى ءوز زامانىنىڭ رۋحىن تانىتاتىن ەلەۋلى شىعارمالار.

ساكەن شىعارعان اندەر حالىقتىق ءداستۇردى تۇعىر ەتە وتىرىپ، دۇنيەگە وزىندىك دارالىق سيپاتتارمەن ەرەكساكەن ادەبيەت تاريحىن ارىدەن باستاعان. «ەل قازاعىنىڭ اراسىنا جازبا ادەبيەت تاراتقان تۇركىستاننان شىققان قوجالار. ول كەزدە قازاقتىڭ اراسىنا كەڭ تارالعان قوجاحمەت ءياسساۋيدىڭ كىتابى. ءبىزدىڭ قازاق اقىندارى سونىڭ سەزىنە ەلىكتەپ كەتكەن» دەگەن ويدى ايتىپ، سوڭعى كەزدە اراب-پارسى، تاتار، وزبەك، ورىس سوزدەرىمەن قازاق ءتىلىن شۇبارلاپ جۇرگەندەرگە توقتالادى. ساكەننىڭ ەز ويى بولسىن، نە حابارلاۋشىنىڭ تۇسىنىگى بولسىن، ايتەۋىر «قازاق ادەبيەتى 1900 جىلدان بەرى شىققان. 1905 جىلدىڭ جۇمىسكەر قوزعالىسىنان كەيىن ۇلت سەزىمى تۋا باستاپ، قازاق اقىندارى ءتىل تۇزەۋ دەگەن پىكىردى جارىققا شىعارعان. ءبىراق سول ادەبيەتتىڭ ازعان ۋاقىتىندا بىرەن-ساران ەلەڭىن تازا قازاق تىلىمەن جازعاندار بولدى. ماسەلەن، اباي، ابايدىڭ ول ادەبيەتتى تۋعىزعان ەكەندىگىنە دالەل بولاتىن جۇمىس ەمەس. سەبەبى اباي ارعى جاعىندا تازا قازاق تىلىمەن سەز جازۋشىلاردىڭ جولىن مىقتاپ قالعان، باستالعان جولدىڭ يەسى عانا. ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ اعاسى دەۋشىلىك قاتە» دەگەن پىكىر جازىلعان. مۇنى ساكەن ايتتى ما، جوق پا، ءبىراق توڭكەرىس ۇلى ءسابيت ەزىمىز بىلەتىن ءسابيت مۇقانوۆ بولسا (بۇل كەزدە سابەڭ «ەڭبەكشى قازاققا» قاتىسىپ، ساكەن ۇيىندە عابيت ەكەۋى بىرگە جاتىپ جۇرگەن كەزى)، وندا 1923 ج. «قارا تاقتاعا جازىلىپ قالماڭدار، شەشەندەر» اتتى ماقالاسىندا ابايعا قىرىن قارايتىنى بەلگىلى بولاتىن. سونداعى ويدىڭ سالقىنى بار ەكەنى داۋسىز. مۇمكىن، ونداي پىكىردەن ساكەن دە اۋلاق بولماعان شىعار، ويتكەنى ابايدى قازاقتىڭ جازبا ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىردى دەگەنگە داۋ ايتپاسا دا، قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى، نەگىزىن سالۋشى دەگەندەرگە قوسىلا قويعان كەزى شامالى. ونىڭ ۇستىنە ساكەندى 1922-1924 ج. سىناۋشىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، اسىرەسە تەمىرباي، ساكەننىڭ تاپتىق پوزيسياسىن تاريحتان حابارسىزدار مەن بايلانىستىرىپ، تاريحي جەتەسىزدەر قاتارىنا قوسىپ جىبەرمەككە جان سالعان بولاتىن. سونداي قاڭقۋ سەزدەردى ساكەننىڭ «قاسارىسىپ، پرينسيپشىلدىككە سالىنۋىنا» سەبەپشى بولعانىن دا ەستەن شىعارمايىق. مادەني، اسىرەسە ادەبي مۇرانى يگەرۋ سالاسىندا جىبەرگەن قاتە-كەمشىلىكتەر، ارتىق-كەم پىكىرلەر 20-30 جىلداردا كىمدە بولسا دا كەپ بولعاندىعىن ساناتتان شىعارىپ تاستاۋعا تاعى بولمايدى. سونىڭ ىشىندە اباي تۋرالى وي-پىكىرلەردىڭ كەرەعار بولعاندىعى امبەگە ايان.شەلەنەدى.

ساكەن قازاق ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋار دارا تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول ءوز ۇلتىن قالتقىسىز ءسۇيىپ، حالقىنا ەڭبەك ءسىڭىردى. قاراعاندى قالاسىندا ساكەن سەيفۋللين اتىنداعا قازاق دراما تەاترى بار.قاراعاندى وبلىسىنا قاراستى بۇرىنعى جارىق كەنتى قازىرگى تاڭدا ساكەن سەيفۋللين كەنتى بولىپ اتالادى.

---