سالاۋاتتى ءومىر سالتى
سالاۋاتتى ءومىر سالتى.
اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە،
اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدە.
ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق دەيمىز. ءبىراق وسى ءسوزدىڭ سالماعىن، جۇكتەر جاۋاپكەرشىلىگىن كوبىنە سەزبەيتىن دە، مويىندامايتىن دا سىڭايلىمىز. ايتىلعان ساتتە كوڭىلىمىزگە قونادى، قۇلاعىمىزعا جاعادى. كەلىسەمىز. سونسوڭ ءوزىمىز اۋا جايىلىپ جۇرە بەرەمىز. ءسويتىپ كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر ارىلماس دەرتكە شالدىعىپ سانىمىزدى سوعامىز. “جالعان – اي!” دەپ كوكىرەگىمىز قارس ايىرىلىپ، ومىردەن تۇڭىلە باستايمىز.
“تاننەن جان ارتىق ەدى، - دەيدى اباي اتامىز - ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق ءبىز ولاي قىلمادى، ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلدادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ جۇرگەن ەدى. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك، جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەن قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا سەنبەدىك. كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ دە سىرتىن كورگەننەن - اق تويدىق…”
تاننەن جان ارتىق… بيلىك جاندا عوي. ءبىراق عۇمىرىمىز از با، كوپ پە… كەشە، بۇگىن، شاماسى ەرتەڭ دە بيلىك جاندا ەمەس تاندە پەندەشىلىكتەن ءتاندى توعايتىپ، ءسويتىپ اۋرۋلار قاتارىن مولايتىپ جۇرگەن جاي بار. تىم بولماسا، جان مەن ءتان بىرلىگىن، ارا قاتىناسىنداعى بىرلىكتى نەگە ساقتاماسقا؟ بىرەۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىڭ ءۇشىن، وتباسىڭ، ءوزىڭسىز تولايىم بولمايتىن كوكىرەگىڭ ءۇشىن.
دەنساۋلىق - ءتان، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك يگىلىكتىڭ جيىنتىعى. دەنەنى ۇنەمى شيرىقتىرۋ، شىنىقتىرۋ، سانانىڭ ساپا دەڭگەيىن كوتەرۋ، ينتەللەكت ءورىسىن بيىكتەتۋ، رۋحىڭدى شىڭداۋ - ءبارى دە دەنساۋلىققا قىزمەت ەتەدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
قازىرگى ۋاقىتتاعى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعداي، تىرشىلىك دەڭگەيىنىڭ قۇلدىراۋى جانە ەكولوگيالىق قولايسىزدىق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل حالقىنىڭ، اسىرەسە، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.
ەل پرەزيدەنتىنىڭ “قازاقستان - 2030” جولداماسىنداعى ۇزاق مەرزىمدى باسىمدىقتىڭ ءبىرى – “قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىمى ءمان ءال اۋقاتى” تارماعىندا،“…ازاماتتارىمىزدىڭ ءوز ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن ساي بولۋى جانە ولاردى قورشاعان تابيعي ورتانىڭ تازا بولۋى ءۇشىن” ازاماتتارىمىزدى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا ازىرلەۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن. بۇگىنگى تاڭدا ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان ەگەمەندى ەلىمىز وسى باعىتتا قازاقستان مەكتەپتەرىنە جان - جاقتى دامىعان، دەنساۋلىعى مىقتى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن مۇرات تۇتقان دارا تۇلعالاردى تاربيەلەۋ باستى تالاپ ەتىپ قويىلعان.
قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ىنتالاندىرۋ تۋرالى ەلباسىنىڭ جولداۋىن، ەگەمەندىكتىڭ كىلتىن ۇستار جاستاردىڭ بولاشاعىنا اپاراتىن، التىن سۇرلەۋ دەسە بولادى.
“دەنى ساۋ ادام - تابيعاتتىڭ ەڭ قىمبات جەمىسى” دەپ تەگىن ايتىلماعان.
قازىرگى قوعامىمىزدا حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمى تومەندەپ، سىرقاتتانۋشىلىق جانە ءولىم – ءجىتىم دەڭگەيى ارتا ءتۇستى. اسىرەسە، بالالار مەن جاستاردىڭ دەنساۋلىعى ءقاۋىپ تۋدىرۋدا. تەمەكى تارتۋ، ىشىمدىك پايدالانۋ، ەسىرتكى قۇمارلىق جانە ۋلى زاتتارعا اۋەستىك، ادامگەرشىلىككە جات مىنەز - قۇلىق، ەرتە جىنىستىق قاتىناس كەڭىنەن ەتەك الۋدا.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ساراپشىلارىنىڭ دەرەگى بويىنشا حالىق دەنساۋلىعىنىڭ 49 - 50 % ءومىر سالتىنا، ياعني ادامنىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا قالاي قارايتىنىنا تاۋەلدى، 17 - 20 % قورشاعان ورتا ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى. سونىمەن قاتار دەنساۋلىق قاتەرىنىڭ نەگىزگى فاكتورلارىنا مىنالار دا ەنەدى: قوزعالىس كۇشىنىڭ كەمۋ سالدارىنان قيمىلدىڭ كەمۋى (گيپوديناميا) دەنە ماسساسىنىڭ ارتۋى، جۇيەسىز تاماقتانۋ، قورشاعان ورتا نىساندارىنىڭ بارلىعىنىڭ كوپتەگەن ۋىتتى زاتتارمەن لاستانۋى، وندىرىستە جانە تۇرمىستا كۇيزەلىس تۋعىزاتىن جاعدايلار، زياندى ادەتتەردىڭ – شىلىم شەگۋ، الكوگول پايدالانۋ، ناشاقورلىق كوپ تارالۋى.
قورىتا كەلگەندە، اكادەميك ن. م. اموسوۆ ايتقانداي: “دەنساۋلىعىڭ مىقتى بولۋى ءۇشىن ءماندى ءوز كۇشىڭ بولۋ قاجەت، ونى ەش نارسەمەن اۋىستىرۋعا بولمايدى.”
قۇربى - قۇرداستار، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بولاشاعى بىزدەر. قوعامدا بولىپ جاتقان جامان ادەتتەرگە كىنالى - ادامداردىڭ ءوزى. وسىنداي جات، جامان ادەتتەردەن بويىمىزدى اۋلاق ۇستاپ، توزىمدىلىك، تاباندىلىق تانىتىپ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى جوعارى ۇستاي ءبىلۋىمىز كەرەك. بولاشاعىمىز نۇرلى، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى نۇرلى بولسىن دەسەك، ەل بولىپ، حالىق بولىپ بولاشاعىمىزدى، ۇلتىمىزدى، تەگىمىزدى جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن ناشاقورلىق، سپيد، ىشىمدىك، تەمەكىدەن بويىمىزدى اۋلاق ۇستاپ، قوعامىمىزدىڭ بۇل تۇنەكتەن ارىلۋىنىڭ جولىن ىزدەپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتايىق.
ەي زامانداس، الدىمەنەن دوسىڭدى ۇق.
دوسىڭ سپورت، تازا اۋا، وسىمدىك.
الا ءجۇرىپ، وسىلاردىڭ سىيلىعىن –
جاڭا عاسىرعا ءبىز بەرەيىك كورىكتىك.
حالىقتىڭ دەنساۋلىعى – ەل دامۋىنىڭ اسا ماڭىزدى تۇتقاسى، بولاشاعىمىزدىڭ كەپىلى.
اتامىز قازاقتىڭ «ءبىرىنشى بايلىق - دەنساۋلىق»، ياكي بولماسا «دەنساۋلىق – تەرەڭ بايلىق» دەگەن دانالىق ماتەلدەرى تىرشىلىكتىڭ ناعىز وزەگىنەن الىنعان ەمەس پە؟ دەنساۋلىقتىڭ ءقادىرىن، ماڭىزىن ايرىقشا ۇعىنىپ بارلىق يگىلىكتەن جوعارى ساناعان. تاعى دا «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەپ جان مەن ءتان ساۋلىعىن قورشاعان ورتا اياسىندا دۇرىس ساقتاپ جانە نىعايتۋعا ءتۇرلى پايدالى ارەكەتتەر جاساپ وتىرعان.
جاسىرارى جوق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن نەبىر عۇلاما عالىمدار، بىلىكتىلىگى كۇشتى دارىگەرلەر دە «دەنساۋلىق دەگەن نە؟» دەگەن سۇراققا ءالى تولىمدى، تۇشىمدى، ءدال انىقتاما بەرە الماي كەلەدى. قولىمىزدا تەك ۆوز (دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى) قالىپتاستىرعان انىقتاما بار. بۇل بويىنشا دەنساۋلىق – جان، ءتان جانە ادامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ قوڭدىلىعى. بايقاپ وتىرساڭىز جان يەسىنىڭ جالعىز اناتوميالىق دۇرىس قالپىنا عانا ەمەس، ونىڭ الەۋمەتتىك جاعداي - تۇرپاتىنا دا ەرەكشە ءمان بەرىلگەن.
جۋىردا عانا وتكەن دارىگەرلەر مەن پروۆيزورلاردىڭ سەزىندە سويلەگەن سوزىندە ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ: «حالىقتىڭ دەنساۋلىعى – ەل دامۋىنىڭ اسا ماڭىزدى تۇتقاسى، بولاشاعىمىزدىڭ كەپىلى» دەپ تاعى دا ايرىقشا ايقىنداپ اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار كەلەشەك اتقارىلاتىن ىستەردىڭ باستى ستراتەگيالىق باعىتتارىن دا كورسەتتى.
ءبىرىنشى: بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ دەنساۋلىعىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولۋ.
ەكىنشى: حالىقتى قول جەتەرلىك جانە سانالى مەديسينالىق كومەكپەن قامتاماسىز ەتۋ.
ءۇشىنشى: وتاندىق مەديسينا عىلىمىن دامىتۋ.
وسى باعىتتاما اياسىندا ەل باسقارعان اعالارمەن بىرىگە وتىرىپ، ءتۇرلى ىندەتتەردىڭ الدىن الۋ كەرەك. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇسىنباعان مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى قۇلدىرايتىنى ءسوزسىز. اۋرۋ ادام قانداي ءىس بىتىرمەك!
جاستار – بولاشاعىمىزدىڭ التىن تىرەگى. جاستار اراسىنداعى ناشاقورلىق پەن ماسكۇنەمدىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەن مىناداي دەرەكتەر مەن سيفرلاردى ۇسىنعىم كەلىپ تۇر.
جاسىراتىنى جوق بۇگىندەرى ەلىمىزدە وسىناۋ ءقاۋىپتى ناشاقورلىقپەن اينالىساتىندار سانى ءوسىپ بارادى. ەسىرتكىنىڭ مەديسينالىق - الەۋمەتتىك پروبلەمالارى رەسپۋبليكا ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، بۇل كەسەلگە تاۋەلدى بولعانداردىڭ سانى 250 مىڭنان اسادى ەكەن. ال 1، 5 ملن - داي ادام ناشاقورلىققا بەيىمدىلىك ساتىندە وتپەن ويناعانداي ءارى - ءسارى كۇي كەشۋدە. اسىرەسە كامەلەتكە تولماعانداردىڭ الگىندەي قاتەرلى دەرتكە اۋەستەنە ءتۇسۋى قاتتى ويلاندىرۋى ءتيىس. مىنە، سوندىقتان دا قوعامىمىزدا ەرتەڭگى بولاشاعى ءۇشىن مۇنداي تاعىلىمدى شارالاردىڭ وتكىزىلىپ تۇرۋى عانيبەتتى ءىس بولماق. جىلىنا بۇۇ - نىڭ ساراپتاۋى بويىنشا ەسىرتكىنىڭ نەگىزگى ماسساسى 65% ورتا ازيا ارقىلى وتەدى، ال قازاقستان ارقىلى جىلىنا 150 توننا وتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى بويىنشا 47 مىڭ ادام ەسىرتكىنى قولداناتىندار تىزىمىندە. قازاقستان جەرىندە جەڭىل ەسىرتكىدەن گورى وتە ۋلى تۇرىنە كوبىرەك سۇرانىس بولىپ جاتىر. رەسپۋبليكاداعى ەسىرتكىنى كوپ پايدالاناتىن ناشاقورلار سانى قارقىندى ءوسىپ كەلە جاتقان قارا داقتار. مىسالى: تەمىرتاۋ قالاسىندا 9 اي ىشىندە 633 ناشاقور بار ەكەنى انىقتالىپ، 111 زاڭدى بۇزعاندىقتان ىستەرى سوتتا قارالعان. ءوز وبلىسىمىزدا 20 مىڭ 732 ناشاقور، 637 سپيد اۋرۋىنا شالدىققاندار تىركەلگەن. وسىلاردىڭ 48%- ى قىلمىسكەرلەر.
سالاۋاتتى ءومىر سالتى. جۇكتەۋ
اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە،
اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدە.
ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق دەيمىز. ءبىراق وسى ءسوزدىڭ سالماعىن، جۇكتەر جاۋاپكەرشىلىگىن كوبىنە سەزبەيتىن دە، مويىندامايتىن دا سىڭايلىمىز. ايتىلعان ساتتە كوڭىلىمىزگە قونادى، قۇلاعىمىزعا جاعادى. كەلىسەمىز. سونسوڭ ءوزىمىز اۋا جايىلىپ جۇرە بەرەمىز. ءسويتىپ كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر ارىلماس دەرتكە شالدىعىپ سانىمىزدى سوعامىز. “جالعان – اي!” دەپ كوكىرەگىمىز قارس ايىرىلىپ، ومىردەن تۇڭىلە باستايمىز.
“تاننەن جان ارتىق ەدى، - دەيدى اباي اتامىز - ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق ءبىز ولاي قىلمادى، ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلدادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ جۇرگەن ەدى. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك، جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەن قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا سەنبەدىك. كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ دە سىرتىن كورگەننەن - اق تويدىق…”
تاننەن جان ارتىق… بيلىك جاندا عوي. ءبىراق عۇمىرىمىز از با، كوپ پە… كەشە، بۇگىن، شاماسى ەرتەڭ دە بيلىك جاندا ەمەس تاندە پەندەشىلىكتەن ءتاندى توعايتىپ، ءسويتىپ اۋرۋلار قاتارىن مولايتىپ جۇرگەن جاي بار. تىم بولماسا، جان مەن ءتان بىرلىگىن، ارا قاتىناسىنداعى بىرلىكتى نەگە ساقتاماسقا؟ بىرەۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىڭ ءۇشىن، وتباسىڭ، ءوزىڭسىز تولايىم بولمايتىن كوكىرەگىڭ ءۇشىن.
دەنساۋلىق - ءتان، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك يگىلىكتىڭ جيىنتىعى. دەنەنى ۇنەمى شيرىقتىرۋ، شىنىقتىرۋ، سانانىڭ ساپا دەڭگەيىن كوتەرۋ، ينتەللەكت ءورىسىن بيىكتەتۋ، رۋحىڭدى شىڭداۋ - ءبارى دە دەنساۋلىققا قىزمەت ەتەدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
قازىرگى ۋاقىتتاعى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعداي، تىرشىلىك دەڭگەيىنىڭ قۇلدىراۋى جانە ەكولوگيالىق قولايسىزدىق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل حالقىنىڭ، اسىرەسە، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.
ەل پرەزيدەنتىنىڭ “قازاقستان - 2030” جولداماسىنداعى ۇزاق مەرزىمدى باسىمدىقتىڭ ءبىرى – “قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىمى ءمان ءال اۋقاتى” تارماعىندا،“…ازاماتتارىمىزدىڭ ءوز ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن ساي بولۋى جانە ولاردى قورشاعان تابيعي ورتانىڭ تازا بولۋى ءۇشىن” ازاماتتارىمىزدى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا ازىرلەۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن. بۇگىنگى تاڭدا ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان ەگەمەندى ەلىمىز وسى باعىتتا قازاقستان مەكتەپتەرىنە جان - جاقتى دامىعان، دەنساۋلىعى مىقتى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن مۇرات تۇتقان دارا تۇلعالاردى تاربيەلەۋ باستى تالاپ ەتىپ قويىلعان.
قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ىنتالاندىرۋ تۋرالى ەلباسىنىڭ جولداۋىن، ەگەمەندىكتىڭ كىلتىن ۇستار جاستاردىڭ بولاشاعىنا اپاراتىن، التىن سۇرلەۋ دەسە بولادى.
“دەنى ساۋ ادام - تابيعاتتىڭ ەڭ قىمبات جەمىسى” دەپ تەگىن ايتىلماعان.
قازىرگى قوعامىمىزدا حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمى تومەندەپ، سىرقاتتانۋشىلىق جانە ءولىم – ءجىتىم دەڭگەيى ارتا ءتۇستى. اسىرەسە، بالالار مەن جاستاردىڭ دەنساۋلىعى ءقاۋىپ تۋدىرۋدا. تەمەكى تارتۋ، ىشىمدىك پايدالانۋ، ەسىرتكى قۇمارلىق جانە ۋلى زاتتارعا اۋەستىك، ادامگەرشىلىككە جات مىنەز - قۇلىق، ەرتە جىنىستىق قاتىناس كەڭىنەن ەتەك الۋدا.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ساراپشىلارىنىڭ دەرەگى بويىنشا حالىق دەنساۋلىعىنىڭ 49 - 50 % ءومىر سالتىنا، ياعني ادامنىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا قالاي قارايتىنىنا تاۋەلدى، 17 - 20 % قورشاعان ورتا ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى. سونىمەن قاتار دەنساۋلىق قاتەرىنىڭ نەگىزگى فاكتورلارىنا مىنالار دا ەنەدى: قوزعالىس كۇشىنىڭ كەمۋ سالدارىنان قيمىلدىڭ كەمۋى (گيپوديناميا) دەنە ماسساسىنىڭ ارتۋى، جۇيەسىز تاماقتانۋ، قورشاعان ورتا نىساندارىنىڭ بارلىعىنىڭ كوپتەگەن ۋىتتى زاتتارمەن لاستانۋى، وندىرىستە جانە تۇرمىستا كۇيزەلىس تۋعىزاتىن جاعدايلار، زياندى ادەتتەردىڭ – شىلىم شەگۋ، الكوگول پايدالانۋ، ناشاقورلىق كوپ تارالۋى.
قورىتا كەلگەندە، اكادەميك ن. م. اموسوۆ ايتقانداي: “دەنساۋلىعىڭ مىقتى بولۋى ءۇشىن ءماندى ءوز كۇشىڭ بولۋ قاجەت، ونى ەش نارسەمەن اۋىستىرۋعا بولمايدى.”
قۇربى - قۇرداستار، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بولاشاعى بىزدەر. قوعامدا بولىپ جاتقان جامان ادەتتەرگە كىنالى - ادامداردىڭ ءوزى. وسىنداي جات، جامان ادەتتەردەن بويىمىزدى اۋلاق ۇستاپ، توزىمدىلىك، تاباندىلىق تانىتىپ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى جوعارى ۇستاي ءبىلۋىمىز كەرەك. بولاشاعىمىز نۇرلى، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى نۇرلى بولسىن دەسەك، ەل بولىپ، حالىق بولىپ بولاشاعىمىزدى، ۇلتىمىزدى، تەگىمىزدى جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن ناشاقورلىق، سپيد، ىشىمدىك، تەمەكىدەن بويىمىزدى اۋلاق ۇستاپ، قوعامىمىزدىڭ بۇل تۇنەكتەن ارىلۋىنىڭ جولىن ىزدەپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتايىق.
ەي زامانداس، الدىمەنەن دوسىڭدى ۇق.
دوسىڭ سپورت، تازا اۋا، وسىمدىك.
الا ءجۇرىپ، وسىلاردىڭ سىيلىعىن –
جاڭا عاسىرعا ءبىز بەرەيىك كورىكتىك.
حالىقتىڭ دەنساۋلىعى – ەل دامۋىنىڭ اسا ماڭىزدى تۇتقاسى، بولاشاعىمىزدىڭ كەپىلى.
اتامىز قازاقتىڭ «ءبىرىنشى بايلىق - دەنساۋلىق»، ياكي بولماسا «دەنساۋلىق – تەرەڭ بايلىق» دەگەن دانالىق ماتەلدەرى تىرشىلىكتىڭ ناعىز وزەگىنەن الىنعان ەمەس پە؟ دەنساۋلىقتىڭ ءقادىرىن، ماڭىزىن ايرىقشا ۇعىنىپ بارلىق يگىلىكتەن جوعارى ساناعان. تاعى دا «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەپ جان مەن ءتان ساۋلىعىن قورشاعان ورتا اياسىندا دۇرىس ساقتاپ جانە نىعايتۋعا ءتۇرلى پايدالى ارەكەتتەر جاساپ وتىرعان.
جاسىرارى جوق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن نەبىر عۇلاما عالىمدار، بىلىكتىلىگى كۇشتى دارىگەرلەر دە «دەنساۋلىق دەگەن نە؟» دەگەن سۇراققا ءالى تولىمدى، تۇشىمدى، ءدال انىقتاما بەرە الماي كەلەدى. قولىمىزدا تەك ۆوز (دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى) قالىپتاستىرعان انىقتاما بار. بۇل بويىنشا دەنساۋلىق – جان، ءتان جانە ادامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ قوڭدىلىعى. بايقاپ وتىرساڭىز جان يەسىنىڭ جالعىز اناتوميالىق دۇرىس قالپىنا عانا ەمەس، ونىڭ الەۋمەتتىك جاعداي - تۇرپاتىنا دا ەرەكشە ءمان بەرىلگەن.
جۋىردا عانا وتكەن دارىگەرلەر مەن پروۆيزورلاردىڭ سەزىندە سويلەگەن سوزىندە ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ: «حالىقتىڭ دەنساۋلىعى – ەل دامۋىنىڭ اسا ماڭىزدى تۇتقاسى، بولاشاعىمىزدىڭ كەپىلى» دەپ تاعى دا ايرىقشا ايقىنداپ اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار كەلەشەك اتقارىلاتىن ىستەردىڭ باستى ستراتەگيالىق باعىتتارىن دا كورسەتتى.
ءبىرىنشى: بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ دەنساۋلىعىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولۋ.
ەكىنشى: حالىقتى قول جەتەرلىك جانە سانالى مەديسينالىق كومەكپەن قامتاماسىز ەتۋ.
ءۇشىنشى: وتاندىق مەديسينا عىلىمىن دامىتۋ.
وسى باعىتتاما اياسىندا ەل باسقارعان اعالارمەن بىرىگە وتىرىپ، ءتۇرلى ىندەتتەردىڭ الدىن الۋ كەرەك. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇسىنباعان مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى قۇلدىرايتىنى ءسوزسىز. اۋرۋ ادام قانداي ءىس بىتىرمەك!
جاستار – بولاشاعىمىزدىڭ التىن تىرەگى. جاستار اراسىنداعى ناشاقورلىق پەن ماسكۇنەمدىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەن مىناداي دەرەكتەر مەن سيفرلاردى ۇسىنعىم كەلىپ تۇر.
جاسىراتىنى جوق بۇگىندەرى ەلىمىزدە وسىناۋ ءقاۋىپتى ناشاقورلىقپەن اينالىساتىندار سانى ءوسىپ بارادى. ەسىرتكىنىڭ مەديسينالىق - الەۋمەتتىك پروبلەمالارى رەسپۋبليكا ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، بۇل كەسەلگە تاۋەلدى بولعانداردىڭ سانى 250 مىڭنان اسادى ەكەن. ال 1، 5 ملن - داي ادام ناشاقورلىققا بەيىمدىلىك ساتىندە وتپەن ويناعانداي ءارى - ءسارى كۇي كەشۋدە. اسىرەسە كامەلەتكە تولماعانداردىڭ الگىندەي قاتەرلى دەرتكە اۋەستەنە ءتۇسۋى قاتتى ويلاندىرۋى ءتيىس. مىنە، سوندىقتان دا قوعامىمىزدا ەرتەڭگى بولاشاعى ءۇشىن مۇنداي تاعىلىمدى شارالاردىڭ وتكىزىلىپ تۇرۋى عانيبەتتى ءىس بولماق. جىلىنا بۇۇ - نىڭ ساراپتاۋى بويىنشا ەسىرتكىنىڭ نەگىزگى ماسساسى 65% ورتا ازيا ارقىلى وتەدى، ال قازاقستان ارقىلى جىلىنا 150 توننا وتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى بويىنشا 47 مىڭ ادام ەسىرتكىنى قولداناتىندار تىزىمىندە. قازاقستان جەرىندە جەڭىل ەسىرتكىدەن گورى وتە ۋلى تۇرىنە كوبىرەك سۇرانىس بولىپ جاتىر. رەسپۋبليكاداعى ەسىرتكىنى كوپ پايدالاناتىن ناشاقورلار سانى قارقىندى ءوسىپ كەلە جاتقان قارا داقتار. مىسالى: تەمىرتاۋ قالاسىندا 9 اي ىشىندە 633 ناشاقور بار ەكەنى انىقتالىپ، 111 زاڭدى بۇزعاندىقتان ىستەرى سوتتا قارالعان. ءوز وبلىسىمىزدا 20 مىڭ 732 ناشاقور، 637 سپيد اۋرۋىنا شالدىققاندار تىركەلگەن. وسىلاردىڭ 48%- ى قىلمىسكەرلەر.
سالاۋاتتى ءومىر سالتى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اباي «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»
-
مەديسينالىق سۇحبات، ونىڭ قۇرىلىمى. ەمدەلۋشىنى سۇراۋ.
