InfoHub Logo

ينفورماتيكا 8 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ساناۋ جۇيەلەرى (ەكىلىك، سەگىزدىك، وندىق، ونالتىلىق)
ماقساتى: وقۋشىلاردى ساناۋ جۇيەلەرىمەن تانىستىرۋ، ەكىلىك، سەگىزدىك، وندىق، ونالتىلىق ساناۋ جۇۋەلەرى تۋرالى جالپى ماعلۇمات بەرۋ.
ادىستەرى: پراكتيكۋم، بايانداۋ ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
كورنەكىلىكتەر: كومپيۋتەر، وقۋلىق، تاقتا.
مىندەتتەرى:
1. لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتا وتىرىپ، ءبىلىم بىلىك داعدىلارىن
قالىپتاستىرۋ.
2. وقۋشىنىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋى، شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ.

ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
II. تەحنيكا قاۋىپسىزدىگى ەرەجەلەرىن قايتالاۋ.
III. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ساناۋ جۇيەسى، ساناۋ، نومىرلەۋ — ناتۋرال سانداردى اتاۋ جانە سيفرلىق سيمۆولدار ارقىلى بەلگىلەۋ ادىستەرىنىڭ جيىنتىعى.
ساناۋ جۇيەسى: پوزيسيالىق ەمەس جانە پوزيسيالىق پرينسيپ بولىپ ەكىگە بولىنەدى. سانداردى بەلگىلەۋدىڭ ەڭ جەتىلگەن ءپرينسيپى — پوزيسيالىق پرينسيپ، وندا ءبىر ساننىڭ تاڭباسى (سيفر) ورنالاسقان ورنىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى مانگە يە بولادى. پوزيسيالىق ساناۋ جۇيەسى اريفمەت. امالدار ورىنداۋعا قولايلى، سوندىقتان ولاردى كەڭىنەن پايدالانادى. مۇنداي ساناۋ جۇيەسىندە 1 - رازريادتىڭ n بىرلىگى (ساناۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزى) 2 - رازريادتى بىرلىك، ال 2 - رازريادتىڭ n بىرلىگى 3 - رازريادتى بىرلىك، ت. س. س. قۇرايدى. 1 - دەن ۇلكەن كەز - كەلگەن سان ساناۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزى بولا الادى. مۇنداي جۇيەنىڭ قاتارىنا وندىق ساناۋ جۇيەسىن (نەگىزى n=10) جاتقىزۋعا بولادى. بۇل جۇيەدە العاشقى ون ساندى بەلگىلەۋ ءۇشىن 0، 1، …، 9 سيفرلارى قولدانىلادى. نەگىزى باسقا ساندار (5، 12، 20، 40، 60) بولاتىن ساناۋ جۇيەلەرى دە پايدالانىلعان. عىل. زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋىش ماشينالاردا جۇرگىزىلەتىن ەسەپتەۋلەر كەزىندە نەگىزى 2 بولاتىن ساناۋ جۇيەسى (ەكىلىك ساناۋ جۇيەسى) ءجيى قولدانىلادى. بەيپوزيسيالىق ساناۋ جۇيەسىندە سيمۆولدىڭ ءمانى سانداعى ورنالاسقان ورنىنا بايلانىستى ەمەس. بۇل جۇيەنىڭ مىسالى رەتىندە ريمدىك ساناۋ جۇيەسىن، ياعني ريم سيفرلارىن الۋعا بولادى. بۇل جۇيەنىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى — سيمۆولدار سانى كوپ، ولارمەن اريفمەت. امالدار ورىنداۋ وتە كۇردەلى. بەيپوزيسيالىق ساناۋ جۇيەسىنە قالدىقتار كلاستارىنىڭ جۇيەسى دە جاتادى؛ ق. مودۋلدىك اريفمەتيكا.[1]
سان ءتۇسiنiگi – ماتەماتيكالىق سياقتى اقپاراتتانۋدا دا باستى نەگiز. ەگەر ماتەماتيكادا ساندردى وڭدەۋ ءادiستەرiنە كوپ كوڭiل ءبولiنەتiن بولسا، وندا اقپاراتتانۋ ءۇشiن سانداردى ۇسىنۋدى پايدالانادى. سەبەبi، تەك سولار عانا جادتىڭ قاجەتتi قورىن، جىلدامدىقتى ەسەپتەۋدە جiبەرەتiن قاتەنi انىقتايدى.
ساناۋ جۇيەسi دەپ بەلگiلi بiر مولشەردەگi تاڭبالاردىڭ كومەگiمەن سانداردى ورنەكتەۋ مەن جازۋدىڭ جيىنتىعى. ساناۋ جۇيەسi ەكi توپقا ءبولiنەدi: پوزيسيالىق جانە پوزيسيالىق ەمەس.
پوزيسيالىق ەمەس ساناۋ جۇيەسiندە ءاربiر سيفردىق ءمانi ونىڭ الاتىن ورنىنا بايلانىستى ەمەس. مۇنداي ساناۋ جۇيەسiنiڭ مىسالى رەتiندە ريمدiك جۇيەنi الۋعا بولادى. وسى جۇيەدە جازىلعان ححح سانىندا ح سيفرى كەز كەلگەن پوزيسيادا 10 - دى بiلدiرەدi. پوزيسيالىق ەمەس ساناۋ جۇيەسiندە اريفمەتيكالىق ارەكەتتەردi ورىنداۋ قيىن بولعاندىقتان، پوزيسيالىق ساناۋ جۇيەسi قولدانىلادى.
پوزيسيالىق ساناۋ جۇيەسiندە سيفردىق ءمانi ونىڭ ورنىنا بايلانىستى بولدى. پوزيسيالىق ءمان ساناۋ جۇيەسiنiڭ نەگiزiندە دارەجەسi ارقىلى انىقتالادى. پوزيسيالىق ساناۋ جۇيەسiنiڭ نەگiزi دەپ قولدانىلاتىن سيفرلار سانىن ايتادى.
ساناۋ جۇيەسi تورتكە ءبولiنەدi: 1. وندىق ساناۋ جۇيەسi؛ 2. ەكiلiك ساناۋ جۇيەسi؛ 3. سەگiزدiك ساناۋ جۇيەسi؛ 4. ونالتىلىق ساناۋ جۇيەسi. وندىق ساناۋ جۇيەسi وندىق ساناۋ جۇيەسiنەگi سانداردى ورنەكتەۋ ءۇشiن 0 - 9 دەيiنگi اراب سيفرلارى قولدانىلادى: 0، 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9. مىس: 234=200+30+4 2 ءجۇزدiكتەر رازريادىنان، 3 وندىقتار رازريادىنان، 4 - بiرلiكتەر رازريادىنان تۇرادى. وندىق جۇيە پوزيسيالىق بولىپ تابىلادى، ويتكەنi وندىق ساندى جازۋدا سيفردىڭ ءمانi ونىڭ پوزيسياسىنا نەمەسە ساندا ورنالاسقان ورنىنا بايلانىستى. ساننىڭ سيفرىنا ءبولiنەتiن پوزيسيانى رازرياد دەپ اتايدى. ەگەر 234 سانىن قوسىندى ءتۇرiندە بىلاي جازامىز: 2*102+3*101+4*100 بۇل جازباداعى 10 - سانى ساناۋ جۇيەسiن نەگiزدەۋشi. ساننىڭ ءاربiر سيفرى ءۇشiن 10 نەگiزدەۋشi سيفرلىڭ ورنىنا بايلانىستى دارەجەلەنەدi جانە وسى سيفرعا كوبەيتiلەدi. بiرلiكتەر ءۇشiن – 0؛ وندىقتار ءۇشiن – 1، ءجۇزدiكتەر ءۇشiن – 2 - گە تەڭ نەگiزدەۋشi دارەجە جانە ت. س. س ەگەر سان وندىق بولشەك بولسا، ول تەرiس دارەجەدە جازىلادى. مىس: 38، 956=3*101+8*100+9*10 - 1+5*10 - 2+6*10 - 3 كومپيۋتەردە وندىق ەمەس ەكiلiك ساناۋ جۇيەسi، ياعني ەكi نەگiزدەۋشiسi بار ساناۋ جۇيەسi قولدانىلادى.
ەكiلiك ساناۋ جۇيەسi ەكiلiك جۇيەدە كەز كەلگەن سان ەكi 0 جانە 1 سيفرلارىنىڭ كومەگiمەن جازىلادى جانە ەكiلiك سان دەپ اتالادى. ەكiلiك ساننىڭ ءاربiر رازريادىن (سيفرىن) بيت دەپ اتايدى. كەز كەلگەن ساناۋ جۇيەسiنiڭ نەگiزiن وسى ساناۋ جۇيەسiندە قولدانىلاتىن سيفرلار سانىن انىقتاپ ەەم - دە اقپاراتتى ورنەكتەۋ ءۇشiن ەكiلiك جۇيە قولدانىلادى. ەكiلiك جۇيەدە قوسىندىدا نەگiزدەۋشi رەتiندە 2 سانىن قولدانادى. مىسالى، 1001، 11 ەكiلiك سان ءۇشiن قوسىندى مىنا تۇردە بولادى: 1*23+0*22+0*21+1*20+1*2 - 1+1*2 - 2 بۇل قوسىندى وندىق سان ءۇشiن جازىلعان قوسىندىنىڭ ەرەجەسi بويىنشا جازىلادى. ەكiلiك جۇيەنiڭ ماڭىزدعى قۇندىلىعى – سيفردى ۇسىنۋ ىڭعايلىلىعى جانە كومپيۋتەر اپپاراتۋراسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى. ەكiلiك جۇيەنiڭ كەمشiلiگi – مۇندا ساندى جازۋ ءۇشiن 0 مەن 1 سيفرلارى كوپ قاجەت بولادى. بۇل ادامنىڭ ەكiلiك ساندى قابىلداۋىن قيىنداتادى. مىسالى 156 وندىق سانىنىڭ ەكiلiك جۇيەدەگi ءتۇرi مىناداي: 10011100. سوندىقتان ەكiلiك جۇيە ادەتتە كومپيۋتەردiڭ “iشكi قاجەتتiلiگi” ءۇشiن قولدانىلادى، ول ادامنىڭ كومپيۋتەرمەن جۇمىس iستەۋi ءۇشiن ۇلكەن نەگiزدەۋiشi ساناۋ جۇيەسi تاڭدالدى. بۇل سەگiزدiك جانە ون التىلىق جۇيەلەر. وسى ەكi جۇيەلەردiڭ جانە ەكiلiك جۇيەنiڭ اراسىندا ساندى بiر جۇيەدەن باسقاعا اۋىستىرۋدى جەڭiلدەتەتiن قاراپايىم بايلانىس بار.
سەگiزدiك ساناۋ جۇيەسi سەگiزدiك ساناۋ جۇيەسi، ياعني سەگiزدiك نەگiزدەۋشi ساناۋ جۇيەسi، سەگiز سيفردىڭ كومەگiمەن ساندى كورسەتەدi: 0، 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7. مىسالى، 356 سانىن نەگiزدەۋشi 8 قوسىندىسى ءتۇرiندە جازايىق: 356=3*82+5*81+6*80
ونالتىلىق ساناۋ جۇيەسi ونالتىلىق ساناۋ جۇيەسiندە ساندى جازۋ ءۇشiن وندىق ساناۋ جۇيەسiنiڭ سيفرلارى 0، 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9 جانە جەتپەيتiن التى سيفردى بەلگiلەۋ ءۇشiن وندىق ساندارىنىڭ ءمانi 10، 11، 12، 13، 14، 15 بولاتىن سايكەس لاتىن الفاۆيتiنiڭ العاشقى ۇلكەن ءارiپتەرi: A، B، C، D، E، F قولدانىلادى. سوندىقتان ونالتىلىڭ سانداردا، مىسالى، 3ە5ا ءتۇرi بولۋى مۇمكiن. وسى ساندى نەگiزدەۋشi 16 قوسىندىسى ءتۇرiندە جازايىق: 3ە5ا=3*163+ە*162+5*161+ا*160
سانداردىڭ قانداي ساندىق جۇيەدە تۇرعانىن بiلۋ ءۇشiن، ونىڭ تومەنگi جاعىنا يندەكس جازىلادى جانە يندەكسكە قانداي جۇيەدە ەكەنi كورسەتiلەدi.

ساباقتى قورىتىندىلاۋ:
1. ساناۋ جۇيەسى دەگەنىمىز نە؟
2. قانداي ساناۋ جۇيەسى بار؟
3. ەكىلىك، سەگىزدىك، وندىق، ونالتىلىق ساناۋ جۇيەلەرىنىڭ نەگىزى قانداي؟
4. ەسەپتەۋىش تەحنيكالارى قاي ساناۋ جۇيەسى نەگىزىندە جۇمىس ىستەيدى؟

ءۇي تاپسىرماسى: كونسپەكت وقۋ
وقۋشىلاردى باعالاۋ.

ساناۋ جۇيەلەرى (ەكىلىك، سەگىزدىك، وندىق، ونالتىلىق). جۇكتەۋ