ساقالدى قىز
شىنىمدى ايتسام، مەن ونىڭ سالعان سۋرەتتەرiنە بالەندەي بiر ءمان بەرiپ، قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ويلانا قاراعان كiسi ەمەسپiن. سوندىقتان دا سۋرەتشi دوسىمنىڭ بەينەلەۋ ونەرiندەگi ءوزiندiك ورنىن دا، ءومiر بويى تىنىمسىز سالىپ وتكەن كارتينالارىنىڭ شىنايى باعاسىن دا بiلمەيمiن.
اعىمنان جارىلسام، استانالىق جازۋشى رەتiندە پەريفەرياداعى تالاپكەردiڭ iزدەنiس-ۇمتىلىستارىنا بيiكتەن، استامسي قاراعان، كوزگە iلمەگەن كەزدەرiم دە بولعان. وبلىس ورتالىعىنداعى ەسكi ۆوكزالدىڭ پەررونىنا تابانىم تيەر-تيمەستە قول جۇگiمە جارماسىپ، سودان قاشان جولساپارىمنىڭ مەرزiمi اياقتالىپ، كەلگەن جاعىما قايتىپ كەتكەنگە دەيiن قانداي قىزمەتiمە بولسا دا ءازiر تۇراتىن اق كوڭiل، ادال دوستىڭ كiرشiكسiز اق پەيiلiن بiر-ەكi اۋىز بولسا دا جىلى لەبiز دامەتكەن جارامساقتىققا جورىعان شاقتارىمدى دا ەندi جاسىرعىم كەلمەيدi...
“بiرەۋدi قوجام دەسەڭ، ول سەنi قۇلىم دەيدiنiڭ” كەبi مە، جىلدار وتە كەلە ونىڭ سو دوس كوڭiلi مەن ادال قىزمەتiنە بويىم ۇيرەنiپ، ەجەلدەن سولاي بولۋعا تيiستi نارسەدەي قابىلداي بەرۋگە داعدىلانعانمىن. ونىڭ ءۇستiنە مەنiڭ ءار نارسەگە كiءنامشiل، كiرپياز پاڭدىعىم مەن ونىڭ اناۋ-مىناۋدى ەلەڭ قىلا قويمايتىن سالدىر-سالاق، كەڭ قولتىق مiنەزi بەتپە-بەت ۇشىراسا قالعاندا، كەيiنگiسi العاشقىسىنا جول بەرiپ، قولىنداعى سومكەسiن الىپ، اڭقالاڭداپ ارتىنان ەرiپ جۇرە بەرەتiندەي كورiنۋشi ەدi.
ول ءوزiنiڭ ءۇستi-باسىنىڭ، كيiم-كەشەگiنiڭ تازالىعىنا دا اسا ءمان بەرە قويمايتىن. قاي كەزدە جولىعا قالساق تا ساقال-شاشى ءوسiپ، جاعا-جەڭi كiرلەپ جۇرەتiن. كەيدە بiر قىزمەت بابىنا قاراي وسى وبلىستاعى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەردiڭ قابىلداۋىنا بارا قالعانىمدا مەن ونى سىرتتا، ەسiك الدىندا قالدىرىپ كەتەتiنمiن. ول وعان تيتت؟ي دە رەنجiمەيتiن. قايتا يىعىنان بiر اۋىر جۇك تۇسكەندەي قۋانىپ، كەۋدەسiن كەرە جەڭiل تىنىستاپ قالاعانداي بولاتىن.
انىعىندا مەن ونىڭ ولپى-سولپى ءتۇرiنەن iشتەي جيiركەنiپ، ءوزiمنەن الىس ۇستاۋعا تىرىسۋشى ەدiم. تاراق اتاۋلىنىڭ تiسi باتپايتىن قايراتتى بۇيرا شاشى ەگiستiككە شىققان تۇيەقارىنداي قاۋقيىپ، قالىڭ قارا قاستارىنىڭ استىنان سىعىرايىپ ارەڭ كورiنەتiن قىسىق كوزدەرiن بار سالماعىمەن جانشىپ جاتقانداي كوڭiلiمدە بiر ايانىش سەزiمiن تۋعىزاتىن دا، كوزiمدi تەز تايدىرىپ اكەتۋگە اسىعاتىنمىن. تاڭىرايعان كەلتە تاناۋى... ءاسiرەسە، تالاي-تالاي داستارقانداردا بiرگە وتىرىپ تاماق iشكەن ساتتەرiمiزدە ءوزiنەن ءوزi تەرلەپ-تەپشiپ، مۇرنىن قايتا-قايتا پىسىلداتىپ تارتا بەرەتiن جامان ادەتi تiپتi ۇنامايتىن-دى.
كەيiنگi جىلدارى كiتاپتارىم جيi جارىق كورiپ، تۇرمىس-تiرشiلiگiم ەداۋiر تۇزەلگەن سوڭ، سۋ جاڭا ماشينا ساتىپ الدىم دا، بۇدان بىلايعى جەردە جولساپارلارعا ءوز كولiگiممەن شىعاتىن بولدىم. وتكەن جازدا وسى وبلىس ورتالىعىندا جولىعا قالعانىمىزدا، بۇل جاققا كەلە جاتقانىڭىزدى نەگە ايتپادىڭىز، ءوزiم كۇتiپ الاتىن ەدiم عوي دەپ وكپە-نازىن بiلدiرگەنi دە ەسiمدە.
بiردە ول مەنiڭ ۋاقىتىمنىڭ تىعىز ەكەندiگiنە قاراماي، قيىلا ءوتiنiپ، قولىمنان سۇيرەگەندەي بوپ ءوزiنiڭ شەبەرحاناسىنا الىپ باردى. قازiر انىق ەسiمدە جوق، ينستيتۋتتىڭ با، الدە كوللەدجدiڭ بە قويماسى بولىپ سانالاتىن ەسكi سارايدىڭ بiر بۇرىشىنداعى قۋىقتاي بولمە ەكەن. ول iشتە ەمiن-ەركiن ءجۇرiپ كورۋگە مۇمكiندiكتiڭ جوق ەكەنiن ايتىپ، ارزانقول رامالارمەن جيەكتەلگەن كارتينالارىن بiر-بiرلەپ سىرتقا شىعاردى دا، iرگەسiن سۋ شايىپ، قىزىل كiرپiشتەرi ءمۇجiلە باستاعان قابىرعاعا قاز-قاتار سۇيەپ قويا باستادى.
جايماشۋاق كوكتەم ەدi. تابيعات ءوزiنiڭ بار بوياۋىن جارقىراتا كورسەتiپ، وزگە بوياۋلاردى مەنسiنبەي، مۇرنىن ءشۇيiرە قاراپ تۇرعان شاق-تىن. سونىڭ اسەرi مە، سۋرەتشi دوسىمنىڭ كارتينالارى تابيعات كارتيناسىنىڭ الدىندا سولعىن تارتىپ، كۇلiمدەگەن كۇن كوزiنەن “ۇيالعانداي” سيىقسىز كورiنگەن. مەندە انىق بiر كەسiمدi پiكiرiمدi ايتا الماي، بiرiنەن سوڭ بiرiنە كوزiمدi الىپ قاشىپ، كۇمiلجي بەرگەنمiن.
ول كوكپەنبەك كوك شالعىننىڭ ءۇستiندە اياق-قولىن تاربايتىپ، تىر جالاڭاش جاتقان بالپاناقتاي ءسابيدiڭ بەينەسi كەسكiندەلگەن كارتيناسىن قولىمەن نۇسقاپ:
— مiنە، مىنا سۋرەتتەن نە كورiپ تۇرسىز؟ — دەدi مەن بiلمەيتiن بiر قۇپيا سىردى iشiنە بۇگiپ تۇرعانداي ەكi كوزi ۇشقىن اتىپ. — بۇل — عارىش پەرزەنتi! انە، ونىڭ اكەسi... اكەسiنiڭ قوس جانارى ءسابيدiڭ ءار قيمىلىنان كوز جازباي، باقىلاپ تۇر!..
ول كارتيناداعى كوگiلدiر اسپان ءتوسiندەگi تاڭعى كوشتەن قالىپ قويعان قوس جۇلدىزداي سىعىرايعان قوس تاڭبانى كورسەتتi. مەن ءوزiمنiڭ كاسiپقوي سىنشى ەمەس ەكەنiمدi، سوندىقتان دا كوركەم ونەر سىرلارىنا تەرەڭدەپ ءۇڭiلە المايتىنىمدى ايتىپ، اقتالعانداي بولدىم.
— جوق، — دەدi ول باسىن شايقاپ، ءۇزiلدi-كەسiلدi كەلiسپەيتiندiگىن بiلدiرiپ، — ءتۇسiنۋگە تيiستiسiز! ويتكەنi سiز دە، مىنا مەن دە، جالپى، جەر باسىپ جۇرگەن پەندەلەردiڭ بارلىعى دا عارىش پەرزەنتi!
— دەمەك، مىنا كارتينا دا سولاي اتالاتىن بولعانى عوي...
— ءدال تاپتىڭىز! — دەدi ول ەكi كوزi شوقتاي جايناپ. — سولاي اتالادى. بۇعان ودان باسقا ات تاۋىپ قويۋ مۇمكiن ەمەس!..
وسىدان سوڭ ول ءوز كارتينالارىنداعى ويدىڭ ءبارi دە عارىشپەن بايلانىستى ەكەنiن، ويتكەنi سۋرەتكەر ساناسىنا كەلiپ قونىپ، قىلقالام ارقىلى جارىققا شىعۋعا ۇمتىلاتىن يدەيالاردىڭ بارلىعى دا عارىشتان جەتەتiنiن قىزبالانا ايتىپ، ماع؟ن تەرەڭiرەك ءتۇسiندiرۋگە تىرىستى.
“يدەيا دەگەنiمiز — عارىشتا قالقىپ جۇرەتiن ماتەرياسىز سانا. وندا ولاردىڭ يەسi دە، تاراتۋشىسى دا جوق. بiراق ولار ءالسiءن-السiن جەر بەتiنە قاراي ۇمتىلىپ، قايسىبiر جانداردىڭ ساناسىنا قونىپ، بەينەلەۋ، مۋزىكا نەمەسە ءسوز ونەرi ارقىلى تارالادى. ال ولاردى تاراتۋشىلار — سۋرەتشi، كومپوزيتور، جازۋشى نەمەسە فيلوسوف اتانىپ جاتادى.
ارينە، سۋرەتكەر تالانتىن، شىعارماشىلىق iزدەنiسiن ەشكiم دە جوققا شىعارا المايدى. سەبەبi، بەلگiلi بiر ۋاقىت ارالىعىندا كەزەگiمەن جەر بەتiنە جاقىنداپ كەلەتiن عارىشتىق يدەيالاردى ءدال سول مەزگiلدە بiر ەمەس، بiرنەشە قابiلەتتi ادامداردىڭ مي-لوكاتورلارى قابىلداپ ۇلگەرەدi. بiراق دەر كەزiندە قابىلداۋ بار دا، ونى قورىتىپ، وڭدەپ، تاراتۋ تاعى بار ەمەس پە! مiنە، بiزدiڭ — تالانت، iزدەنiس، جاڭالىق دەپ جۇرگەندەرiمiز دە سول! كiم ەلگەزەك، iزدەنiمپاز، ەڭ باستىسى، ەڭبەككەر بولسا، سول عارىشتىق يدەيانى وزگەلەرگە قاراعاندا تەزiرەك تاراتا الادى. سودان سوڭ بارىپ: “اتتەگەن-اي، سول وي مەنiڭ دە باسىمدا بولىپ ەدi-اۋ!” دەيتiندەي iشكi تاڭدانىس، وكiنiش، ءارi-بەرiدەن كەيiن قىزعانىش تا تۋادى...”
راس-اۋ،؟دەگەن وي كەلiپ ەدi ماعان سوندا. بiراق بۇل جاڭالىق بiز داعدىلانعانداي كۇندەلiكتi باسپا ءسوز بەتتەرiنەن، راديو-تەلەديداردان جيi ناسيحاتتالىپ، بيiك مiنبەرلەردەن جيi ايتىلىپ جاتپاعاندىقتان، قايتىپ ەسكە الماعانمىن.
ولار تۇراتىن وبلىس ورتالىعىنا وسى جولى كەلگەنiمدە ءوزiم تاياۋدا عانا تانىسقان بiر داۋلەتتi كiسiنiڭ ءۇيiندە، استا-توك مول داستارقاننىڭ باسىندا وتىرىپ اڭگiمە اراسىندا سۋرەتشi دوسىمنىڭ بۇدان بiر اي بۇرىن باقيلىق ساپارعا اتتانعانىن ەسiتiپ، ۇنەمi قاسىمدا جۇرەتiن جاناشىر، اياۋلى، بەيكۇنا جان ماعان وكپەلەپ، بiر اۋىز ءسوز دە ايتپاي، بارسا كەلمەسكە كەتiپ قالعانداي ءوزiمنەن-وزiم قىسىلىپ، ىڭعايسىز كۇي كەشتiم. مەن ءۇشiن ونىڭ ورنى بولەك ەكەنiن وسى جولى العاش سەزiندiم، بiراق ەندi ءبارi دە كەش ەدi...
ەرتەڭiنە مارقۇم سۋرەتشi دوسىمنىڭ اناسىنا كوڭiل ايتۋ ءۇشiن قاسىما بiر تانىس كiسiنi الىپ، ءۇيiنە باردىم. بiرiنەن بiرi اۋمايتىن سۇرعىلت بەتون-قوراپتاردىڭ بiرiندە، ەكi بولمەلi اياداي عانا پاتەردە تۇراتىن اناسى مەن قارىنداسىنىڭ سىنىق ءجۇزi مەن جۇدەۋ تۇرمىسىن كورگەندە، مەن ونىڭ ۇيلەنبەي، بۇل ءومiردەن بويداق كۇيiندە وتكەنiن ەسiمە الدىم. نەگە ءويتتi ەكەن؟... ول تۋرالى بiزدiڭ ارامىزدا اڭگiمە دە بولماپتى-اۋ تiپتi. سۋرەت... سۋرەت...ونىڭ بار ايتار اڭگiمەسi، iشiنە بۇككەن سىرى، باقىتى مەن سورى — سول سۋرەت ەدi-اۋ!.. اقىرى سودان نە وپا تاپتى؟..
بiز ونىڭ كارi شەشەسi مەن ءوزiنە ۇقسايتىن جالپاق بەت، قىسىق كوز قارىنداسىنا كوڭiل ايتىپ، سىرتقا شىعۋعا بەتتەگەنiمiزدە: “ەگەر سiزدەر قارسى بولماساڭىزدار، كەز كەلگەن بiر سۋرەتiن ەستەلiككە الايىن دەپ ەدiم”، دەگەن ءوتiنiشiمدi ايتتىم. اناسى ءۇنسiز قىزىنا قاراعان. ال ول ماعان جالت بۇرىلىپ: “ارينە، بولادى، — دەدi قۋانىپ. — بiراق ول ءۇشiن كوكەمنiڭ شەبەرحاناسىنا بارۋىمىز كەرەك!” مەن باسىمدى يزەدiم.
بiز باياعى ەسكi سارايدىڭ بiر بۇرىشىنداعى شاعىن شەبەرحاناعا كەلدiك. ەسiككە سالىنعان ۇلكەن قارا قۇلىپتى اشىپ، سۋرەتشiنiڭ قارىنداسى مەنi iشكە كiرگiزدi دە: “قالاعان كارتيناڭىزدى الىڭىز، — دەدi شىن ىقىلاسىمەن. — كوكەم سiزدi جاقسى كورۋشi ەدi!.. اۋزىنان تاستاماي ايتىپ وتىراتىن.”
مەن iشتەي ىڭعايسىز كۇي كەشiپ، مارقۇم دوسىمنىڭ كوزi تiرiسiندە قادiرiنە جەتە الماعانىما وكiندiم. شاڭ باسقان كارتينالاردىڭ اراسىنان باياعى سۋرەتشiنiڭ ءوزi كورسەتكەن “عارىش پەرزەنتiن” تاڭداپ الدىم. سودان سوڭ iشكi قالتامنان ءاميانىمدى الىپ، الگi قارىنداسقا قىزىلقۇلاق بەس مىڭ تەڭگەلiكتi ۇسىندىم. ول مەنiڭ بەتiمە تاڭ قالا قاراپ تۇرىپ: “مۇنىڭىز نە؟” دەدi سىبىرلاي سويلەپ. “بۇل كارتينانىڭ الدەقايدا قىمبات تۇراتىنىن بiلەمiن، — دەدiم ويىمدى بارىنشا سىپايى جەتكiزۋگە تىرىسىپ، — بiراق ءازiرگە..” “جو-جوق، — دەدi ول ءسوزiمدi اياقتاتپاي كەيiن شەگiنiپ. — المايمىن! سiز كوكەمنiڭ دوسى ەمەسسiز بە؟!.” “ونەر تۋىندىلارى ساتىلادى عوي، اينالايىن. مۇنىڭ ەشقانداي سوكەتتiگi جوق”. “ءبارiبiر المايمىن. قىزىق ەكەنسiز...” مەن نە iستەرiمدi بiلمەي توسىلىپ قالدىم. “جارايدى... جارايدى،— دەدiم قىزدى رەنجiتiپ الامايىن دەپ. — تەك رەنجي كورمەشi، قالقام...” “جو-وق، و نە دەگەنiڭiز! رەنجiمەيمiن عوي، — دەدi ول قايتادان جايدارى قالپىنا ءتۇسiپ. — ءتۇسiنەمiن عوي سiزدi. بiراق كوكەمنiڭ سالعان سۋرەتتەرiن ەشكiمگە دە ساتپايمىن!” “سوندا...” — دەدiم مەن بولمەدەگi كارتينالارعا قاراپ يەگiمدi قاعىپ. ول مەنiڭ نە دەمەك بولعانىمدى ايتقىزباي-اق ءتۇسiندi دە: “راس، مىنا سارايدىڭ يەسi بولمەنi بوساتىڭدار، ايتپەسە اقىسىن تولەڭدەر دەپ كۇن ارا مiندەتسiءنىپ جاتىر، — دەدi. — ەندi مەن بۇل كارتينالاردىڭ بiرازىن كوكەمنiڭ وقىعان مەكتەبiنە تارتۋ ەتەمiن، بiرازىن ءوزiڭiز سەكiلدi دوستارىنا سىيلايمىن، سودان قالعانىن ۇيگە اپارىپ قويامىن”.
بiرگە تۋعان قارىنداسىمداي مەنi باۋىر تارتىپ، بۇكپەسiز شىندىعىن ايتىپ تۇرعان قىزعا iشتەي ريزا بولدىم دا: “مەن مىنا كiتاپتاردى دا قاراپ كورسەم قايتەدi ءا؟!. — دەدiم قابىرعاعا قاعىلعان سورەدەگi بiراز كiتاپتارعا كوزiم ءتۇسiپ.” ارينە، كورiڭiز، كورiڭiز، — دەدi ول مارقۇم اعاسى سياقتى شىن پەيiلiمەن بايەك بولىپ. — سiز كوكەمنiڭ ەڭ جاقىن دوسى ەمەسپiز بە. تەك ءومiرiنiڭ اقىرعى كۇندەرiندە قاسىندا بولا الماعانىڭىز وكiنiشتi-اق. بiراق ءبارi دە كۇتپەگەن جەردەن بولدى عوي... تاڭەرتەڭگiسiن ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىپ‚ كەنەت بiر جاعىنا قاراي جانتايىپ قۇلاپ قالدى. سودان جەدەل جاردەم شاقىرىپ‚ اۋرۋحاناعا اپارعاندا دا ەسiن جيعان جوق. ءدارiگەرلەر ميىنا قان قۇيىلعان دەيدi...”
“بiر ادامنىڭ بۇكiل ءومiرiن سارپ ەتiپ سالعان مىناۋ كارتينالارى ەندi كiمگە كەرەك‚ — دەگەن وي كەلدi ماعان. — ول ءوزiنiڭ ۇلى سۋرەتشi بولا المايتىنىن بiلدi عوي. بiراق سوندا دا ونەردi تاستاپ كەتە المادى. سۇلۋ ايەلدiڭ ارباۋىنا ءتۇسiپ قالعان اقىماق ەركەك سياقتى سالپاقتاپ‚“ازات باسى قۇل بولىپ”‚ ءبارiنە كونiپ‚ ءبارiنە ءتوزiپ جۇرە بەردi. سونىمەن... اقىرى نە بولدى؟ نە بولدى؟.. نە بولعانىن وزگە تۇگiلi‚ ءوزi دە سەزبەي كەتكەن جوق پا؟..
كەنەت بويىمدى قورقىنىش بيلەپ‚ دەنەم قاتتى ءتۇرشiگiپ كەتكەندەي بولدى...
سورەدەگi كiتاپتارداڭ كوبiسi اتاقتى سۋرەتشiلەردiڭ البومدارى‚ ۇلى تۇلعالاردىڭ ەستەلiكتەرi‚ اۋزىمەن قۇس تiستەگەن قايسىبiر قايراتكەرلەردiڭ مەمۋارلارى ەكەن. سولاردىڭ اراسىنان قولىما بiر قالىڭداۋ داپتەر iلiكتi. Iشiندەگi مارجانداي تiزiلگەن كوركەم جازۋ مارقۇم سۋرەتشi دوسىمنىڭ ءوز جازۋى سياقتى‚ كوزiمە وتتاي باسىلدى. العاشقى بەتiندەگi بiر-ەكi سويلەمiن وقىعاننان-اق لاپ ەتiپ قىزىعۋشىلىعىم تۇتانىپ‚ ونىڭ كوزi تiرiسiندە بiزگە ايتا قويماعان سىرلارى وسى داپتەردiڭ iشiندە جاسىرىنىپ جاتقانداي بولدى. “مىنا داپتەردi دە ءازiرگە... الا تۇرايىن‚ بiر ەكi كۇننەن سوڭ قايتارامىن‚” — دەدiم دوسىمنىڭ قارىنداسىنان تاعى دا ءوتiنiپ.
“الىڭىز‚ — دەدi ول. — بۇل دا كوكەمنiڭ بiر قىمبات دۇنيەسi شىعار. بiرجولا الام دەسەڭiز دە ءوزiڭiز بiلiڭiز. مۇندا قالعانمەن‚ ونىڭ قادiرىنە جەتە الماسپىز‚ جازۋ-سىزۋدىڭ سىرى سiزگە جاقسى ءمالiم عوي...”
سول كۇنi تۇنگە قاراي قوناق ۇيدە جالعىز قالعاندا كەزدە الگi قوڭىر داپتەردەگi جازبالارعا ءۇڭiلدiم.
“1983 جلدىڭ كۇزiندە قارلىتاۋدىڭ بوكتەرiندەگi قامىستى اۋىلىنا كەلدiم‚ — دەپ باستاپتى. — بار ويىم وسىنداعى تابيعات كورiنiستەرiن كەنەپكە ءتۇسiرiپ الۋ. و-و بۇل ولكەنiڭ كۇزگi بوياۋى عاجا-اپ بولادى. ءاسiرەسە باتار كۇننiڭ iلكi بiر مەزەتiندە جالت ەتiپ كورiنiپ قالىپ سونەتiن قىزعىلتسارى-قوڭىر ءتۇس — باقيدان پانيگە تۇسكەن جۇماق ساۋلەسi سەكiلدi.
بۇل اۋىلعا كەلۋiمنiڭ ءوزi بiر جىر بولدى. بۇرالاڭ-بۇرالاڭ تاۋ جولىمەن ىڭىرانىپ‚ كۇشەنiپ‚ قايسىبiر تۇستاردا قاۋساعان سۇيەگi شاشىلىپ قالارداي سەلكiلدەپ-قالشىلداپ بەسiن اۋا ازەر جەتكەن پۇشىق سارى اۆتوبۋستان مولبەرتiمدi قولتىقتاپ‚ ساقال-شاشىم جەلبiرەپ تۇسكەن مەنiڭ پوشىمىم كوشە-كوشەدە توپتانىپ ويناپ جۇرگەن مايدا-پاشاق بالالارعا قىزىق كورiندi بiلەم‚ تۇس-تۇستان ماعان قاراپ ساۋساقتارىن شوشايتىپ‚ كۇلiپ جاتقان سياقتى.
بiراق بۇل اۋىلدىڭ باسقاعا تاڭ قالسا دا‚ ساقالعا تاڭ قالمايتىنىنا سول كۇننiڭ ەرتەڭiنە-اق كوزiم جەتتi.سەبەبi مۇندا شوقشا ساقال‚ قابا ساقال‚ اتا ساقال‚ كۇيەك ساقال دەيسiڭ بە‚ ايتەۋiر نەشە الۋان ساقالدار تولىپ جاتىر. تiپتi... جو-جوق... ايتا المايمىن.
كۇن سايىن مولبەرتiمدi قولتىقتاپ الىپ‚ تاۋ بوكتەرiنە بارىپ سۋرەت سالىپ ءجۇردiم. كۇزگi بوياۋلاردىڭ كەرەمەتiن تiلمەن ايتىپ جەتكiزۋ قيىن. ال كەنەپكە ءتۇسiرۋ مۇلدە مۇمكiن ەمەس. ەسiڭنەن تاندىرادى! اياق استىنان مول قازىناعا تاپ بولعان پاقىرداي نە iستەرiڭدi‚ قالاي كوتەرiپ اكەتەرiڭدi بiلمەي‚ الاق-جۇلاق ەتiپ‚ اسىپ-ساسقاننان باسقا تۇك كەلمەيدi قولىڭنان.
بۇل سiءرا‚ سۇلۋ تابيعاتتىڭ قىسقى ءولiم الدىنداعى بوي جازىپ‚ جاسانۋى شىعار، كiم بiلسiن. مەن سول سيقىرلى بوياۋلاردىڭ اراسىندا اداسىپ‚ ءارقايسىسىنا بiر الدانىپ‚ سەرگەلدەڭگە ءتۇسiپ ءجۇردiم. تاعى دا قانشا جۇرەرiمدi كiم بiلسiن‚ ەگەر دە...
ءيا‚ ماعان كەنەت مىناۋ مىڭ سان بوياۋلاردىڭ iشiنەن ءوز بوياۋىمدى تابۋىم كەرەك‚ مەيلi‚ ول باسقالارداي سونشالىقتى ادەمi بولماي-اق قويسىن‚ كوزدiڭ جاۋىن الىپ جۇتىنىپ تۇرماي اق قويسىن، بiراق ءوز بوياۋىم بولۋى كەرەك دەگەن وي ءتۇستi. قالاي دەيسiز عوي. ارينە، عارىشتان! قازiر ويلاسام‚ مەنiڭ وسى ويىم مەن وسىدان كەيiنگi كۇتپەگەن كەزدەسۋدiڭ اراسىندا بiر قۇپيا بايلانىس بار سياقتى كورiندi.
بiردە كەش باتا شارشاپ-شالدىعىپ تاۋدان ءتۇسiپ كەلە جاتىپ‚ وزەن جاعاسىندا شەكەم تاس تەرiپ ويناپ جۇرگەن ءۇش-تورت قىز بالاعا كەزدەسiپ قالدىم دا‚ بۇرىن-سوڭدى ءوڭiم تۇگiلi‚ ءتۇسiمدە كورمەگەن بiر سۇمدىقتى كورiپ‚ ءوز كوزiمە ءوزiم سەنە الماي قالشيىپ قاتتىم دا قالدىم. شىنىمدى ايتسام‚ العاشقىدا بويىمدى قاتتى قورقىنىش بيلەدi. وزەن جاعاسىندا الاڭسىز ويناپ جۇرگەن الگi جاپ-جاس قىزداردىڭ سامايىنان باستاپ‚ يەگiنiڭ استىنا دەيiن جاپقان قاۋقيعان قابا ساقالدارى بار ەدi!؟. بۇلار سiءرا‚ ادام ەمەس‚ كەشكi اپاق-ساپاقتا سۋدان شىققان سايتاندار بولار دەپ ويلادىم. كوزiمدi بiر اشىپ، بiر جۇمدىم. استاپىراللا‚ استاپىراللا دەپ‚ iشiمنەن قايتا-قايتا قايتالاپ‚ اۋىلعا قاراي تەزiرەك جۇرەيiن دەسەم‚ ەكi اياعىم جەرگە جابىسىپ قالعانداي تۇرعان ورنىمنان قوزعالا المايمىن.
بiرتە-بiرتە ەسiمدi جيىپ‚ الگi قىزداردىڭ ءبارiنiڭ ەمەس، بiرەۋiنiڭ عانا ساقالى بار ەكەنiن اڭدادىم. بالكiم كۇن باتار شاقتا مەنiڭ كوزiمە قوس كورiنگەن شىعار‚ بۇلاردىڭ مۇلدە ساقالى جوق‚ جاي اشەيiن وزدەرiمەن وزدەرi ويناپ جۇرگەن وسى اۋىلدىڭ قىزدارى بولار. قازiر كوزiمدi قايتا جۇمىپ-اشسام‚ بەر جاقتاعى قىزدىڭ دا قاۋقيعان ساقالى “ءتۇسiپ” قالار... جوق. سول قالپى. ءالi تۇر. وسى كەزدە قىزداردىڭ دا نازارى ماعان اۋعانىن بايقاپ قالدىم‚ ورتالارىنداعى بiرەۋi: “ءولا-ا‚ اناۋ اعاي بiزگە تەسiلiپ قاراپ تۇر!” دەدi داۋىستاپ. سودان سوڭ بiرiن بiرi ءتۇرتiپ: “كەتەيiك! كەتەيiكشi تەزiرەك!” دەپ اۋىلعا قاراي اسىعا باستادى.
كەشكiسiن ءوزiم قۇدايى قوناق بوپ كەلگەن ءۇيدiڭ كەمپiرiنەن ەستiدiم: “ءيا-ا‚ شىراعىم‚ بۇل اۋىلدا سونداي بiر ساقالدى قىز بار. شىر ەتiپ دۇنيەگە كەلگەندە ءسويتiپ تۇكتi بولىپ تۋعان. كiم بiلسiن‚ ول دا بولسا‚ اللا تاعالانىڭ بiزگە كورسەتەيiن دەگەن كەرەمەتتەرiنiڭ بiرi شىعار...
“اتى كiم؟”
“اتى ما؟.. — دەپ‚ كەمپiر قاپەلiمدە ەسiنە ءتۇسiرە الماي‚ تامنىڭ ءبۇعاتىنا قاراپ ويلانىپ قالدى. — كiم ەدi-اي؟.. — دەدi سودان سوڭ مەنiڭ ءوزiمنەن سۇراعانداي بولىپ. — تiلiمنiڭ ۇشىندا تۇرعانىن قاراشى. “نىشاندى قىز”‚ “ساقالدى قىز” دەپ‚ اۋزىمىز سوعان ابدەن ۇيرەنiپ كەتiپتi عوي قاراڭقالعىر! ە-ە... ءيا‚ ەندi ەسiمە ءتۇستi‚ اپ-ادەمi اتى بار‚ ءۇمiت دەگەن!..”
“ءدارiگەرگە قاراتقان با؟”
“قاراتقان! قاراتقاندا قانداي‚ لوكتiرگە دە‚ ءتاۋiپكە دە‚ باقسى-بالگەرگە دە الىپ بارعان اكە-شەشەسi. بiراق سولاردىڭ ەشقايسىسىنان قايران بولمادى عوي...”
“بۇل جاقتاعىلاردىڭ شاماسى كەلمەگەن شىعار ەمدەۋگە”.
“باسقا جاققا دا كورسەتكەن! تiپتi‚ سوناۋ ماسكەۋدەن بiر پراپەسiر دە كەلگەن. ءارi قاراپ‚ بەرi قاراپ‚ قىزدى ءوزiمiزبەن بiرگە الىپ كەتەمiز دەگەندە‚ كونبەي قويعان اكە-شەشەسiنiڭ ءوزi. Iشتەن شىققان پەرزەنت قوي‚ قايتiپ قيسىن... ە-ە‚ قۇداي-اي‚ بۇ دا بiر تاعدىردىڭ ءتاش-پiشi دە! ەكi كوزiن ءجاۋدiرەتiپ‚ قالاي جiبەرسiن الىسقا...”
سول كۇننەن باستاپ الگi ساقالدى قىزدى جاقىننان بiر كورۋگە اڭسارىم اۋدى دا تۇردى. بiراق جۋىق ارادا سونىڭ ءساتi تۇسە قويمادى. مەنiڭ توبەم كورiنگەننەن ول قاسقىردان ءۇرiككەن ەلiكتiڭ لاعىنداي الىستان زىمىراپ قاشاتىن بولدى. كiمنiڭ شىعارىپ جۇرگەنiن بiلمەيمiن‚ اۋىل iشiندە: “قالادان كەلگەن سۋرەتشi ساقالدى قىزدىڭ سۋرەتiن سالماقشى ەكەن‚” دەگەن قاڭقۋ ءسوز تاراپ كەتiپتi.
ونداي وي مەنiڭ باسىما كەلمەگەن. كۇلدiم دە قويدىم. الايدا ساقالدى قىزدىڭ ءتۇرiن جاقىننان بiر كورسەم دەگەن اڭعال اۋەستiگiم اۋىل iشiندە الىپقاشپا اڭگiمە تۋعىزعانىمەن قويماي‚ ونسىز دا كولدەنەڭ جۇرتتىڭ كوزi مەن ءسوزiنەن سەسكەنiپ ابدەن جۇيكەسi جۇقارعان بەيشارا قىزدىڭ جانىن جارالاعانعا ۇقسايدى. مەن ونى بiراق‚ كەيiن بiلدiم‚ كەش بiلدiم...
ەرتەڭ قايتپاق بولىپ‚ جولعا جينالعان كۇنi كەشكiلiك مەنi سول اۋىلدا وتەتiن بiر تويعا شاقىردى. قىزىق-دۋمانعا قۇمارلىعىم‚ قىز-قىرقىنعا ەبiم جوق، ەبەدەيسiز باسىم نە iستەرiمدi بiلمەي ويلانىپ تۇرعانىمدا‚ ءۇي يەسiنiڭ كەمپiرi: “شىراعىم‚ ەرتەلi-كەش الا قاعازعا ءۇڭiلەمiن دەپ‚ ءومiردiڭ وزگە دە قىزىقتارىنان قۇر قالما. باس ەكەۋ بولماي‚ مال ەكەۋ بولمايدى‚” دەپ باستىرمالاتا سويلەپ‚ ەسiمدi شىعارىپ جiبەردi. سوعان قاراپ‚ مەنi “تويعا شاقىرۋ” دا وسى كەمپiردiڭ “يدەياسى” شىعار دەپ ويلادىم.
ايتسە دە مەنiڭ سول تويدا اۋىل جاستارىمەن امپاي-جامپەي بولىپ‚ كوڭiلiمنiڭ جاراسىپ كەتە قويعانى شامالى. جۇرتقا جۇعىمىمنىڭ جوق ەكەنiن تاعى دا بiر دالەلدەپ‚ ەشبiر توپقا قوسىلا الماي‚ ەڭ سوڭىندا جالعىز ءوزiم سوپايىپ بiر بۇرىشتا قالدىم. سونسوڭ ەسكi باعانا سەكiلدi ەشكiمگە كەرەگiم بولماي سوستيىپ تۇرا بەرۋگە ىڭعايسىزدانىپ‚ ىردۋ-دىردۋ كوپشiلiكتiڭ iشiنەن ەلەۋسiز عانا سىتىلىپ شىعىپ‚ ۇيگە قاراي اياڭداعانمىن.
كەنەت اۋىل اراسىنداعى تار كوشەنi جيەكتەي سوزىلعان تال شارباقتىڭ iشiنەن بiرەۋدiڭ: “اعاي!” — دەگەن جاسقانشاق‚ ءنازiك داۋسىن ەستiدiم. — اعاي دەيiم‚ توقتاڭىزشى!..” مەن قالت تۇرا قالدىم.
— اعاي‚ — دەدi الگi جاسقانشاق داۋىس تاعى دا. — سiزگە بiرنارسە ايتايىنشى دەپ ەدiم.
— ا-ا... قايداسىڭ-ڭ؟..
— مەن... مەن مۇندامىن.
ەندi بايقادىم‚ تال شارباقتىڭ ار جاعىنان بiرەۋ سىعالاپ قاراپ تۇرعان سياقتى. بiر-ەكi قادام جاقىنداپ‚ نە ايتار ەكەن دەپ قۇلاعىمدى توستىم. ول بiر جاقتان جۇگiرiپ كەلگەندەي دەمiن جيi الىپ‚ ەنتiگiپ تۇرعان سياقتى.
— سەن كiمسiڭ؟ — دەپ سۇرادىم داۋسىمدى اقىرىن عانا شىعارىپ.
— مەن... مەن ءۇمiتپiن...
“ءا-ا... ساقالدى قىز؟..” دەپ iشتەي تاڭىرقاپ‚ ءسال توسىلىپ قالدىم. ول دا ۇندەمەدi. شاماسى‚ ماعان الگi “بiرنارسەنi” ايتا الماي‚ تولقىپ تۇرعان سياقتى.
— ءيا‚ نە ايتاسىڭ؟ — دەدiم سىبىرلاپ.
— اعاي‚ سiز مەنiڭ سۋرەتiمدi سالماڭىزشى‚ جاراي ما. ءوتiنەمiن. سالماي-اق قويىڭىزشى...
— جو-وق... ونى كiم ايتىپ ءجۇر ساعان؟
— وسى اۋىلداعىلاردىڭ ءبارi دە ايتاد...
— مەن سەنiڭ سۋرەتiڭدi سالمايمىن، — دەدiم مەن باسىمدى شايقاپ. — ونداي ويىم جوق. جالپى، مەن... مۇندا تەك تابيعات پەيزاجدارىن جازۋ ءۇشiن عانا كەلگەنمiن.
— قالاي؟..
— كادiمگiدەي.
— ءارiپتەرمەن بە؟ — ول مىرس ەتiپ كۇلiپ جiبەرگەندەي بولدى. مەن دە ەزۋ تارتتىم.
— جوق. بوياۋمەن جازامىن، — دەدiم ونىڭ كۇلگەنiنە قۋانىپ. — بiز، سۋرەتشiلەر وسىلاي سويلەگەندi ۇناتامىز. ويتكەنi “سۋرەت سالامىن” دەگەنگە قاراعاندا، “كارتينا جازامىن” دەگەن ءسوزدiڭ ماعىناسى الدەقايدا تەرەڭ. ءتۇسiندiڭ بە؟
— ءيا. اعاي...
— ءاۋ؟
— سiز مەنiڭ سۋرەتiمدi سالمايسىز عوي، ءيا؟ شىن عوي...
— جاڭا ايتتىم ەمەس پە. نەمەنە، ماعان سەنبەي تۇرسىڭ با؟
— جو-وق، سەنەم عوي... بiراق اۋىلداعىلار ايتاد، سiز مەنiڭ سۋرەتiمدi سالىپ، كورمەگە اپارىپ iلiپ قوياسىز دەيت... وندا... وندا ادامداردىڭ ءبارi دە كورەدi عوي...
مەن ەندi نە دەرiمدi بiلمەي، ءۇنسiز قالدىم. ول تاعى دا سەزiكتەنiپ، ماعان ۇرەيلەنە قاراپ تۇرعان سەكiلدi.
— ەگەر... ەگەر، — دەدi ول قايتادان بۋلىعا سويلەپ، — سiز مەنiڭ سۋرەتiمدi سالاتىن بولساڭىز بار عوي، وندا... وندا مەن ولەمiن!
ول كەمسەڭدەپ جىلاپ قويا بەردi. مۇنى كۇتپەگەن مەن مۇلدە ساسقالاقتاپ قالدىم.
— كiم... كiم... ءۇمiت، اينالايىن، سەن جىلاماشى. ولار ءوتiرiك ايتادى. مەن سەنiڭ سۋرەتiڭدi ەشقاشان دا سالمايمىن. ونداي وي مەنiڭ باسىما كەلگەن ەمەس. سەن بiلمەۋشi مە ەڭ، كەيدە ادامداردىڭ وسىلاي ءوتiرiك ايتاتىن كەزدەرi بولادى. سەن ولارعا سەنبە! بiلدiڭ بە، سەنبە!..
مەن شارباقتىڭ اراسىنان قولىمدى سوزىپ، ونىڭ باسىنان سيپادىم. سودان سوڭ بەيكۇنا قىزدىڭ كوز جاسىن سۇرتپەك بولعانىمدا، ساۋساعىمنىڭ ۇشى ساقالىنا تيiپ كەتiپ، دەنەم دiر ەتە قالدى. ول سەزدi... سەزدi دە، باسىن تەز تارتىپ الا قويدى.
— مەن ەرتەڭ قايتامىن، — دەدiم قولىممەن شارباقتىڭ تالىنان قىسا ۇستاپ تۇرىپ، — سەن ەشتەڭەنi دە ۋايىمداماي، سول باياعىسىنشا دوستارىڭمەن ويناپ-كۇلiپ جۇرە بەر، جاراي ما. مەن ەشقاشان دا، ەشقاشان دا سەنiڭ سۋرەتiڭدi سالماۋعا ۋادە بەرەمiن. ءار سۋرەتشiنiڭ ءوزiنiڭ كوڭiلi قالاعان تاقىرىبى، ويى، يدەياسى بولادى. سۋرەت ارقىلى ادامدارعا بiرنارسەنi ايتىپ ءتۇسiندiرگiسi كەلەدi. ونداي وي سەندە دە بولاتىن شىعار-اۋ... مۇمكiن، ءۇمiت، سەن دە سۋرەتشi بولارسىڭ، ا؟..
— جو-وق، — دەدi ول داۋسىن تاڭدانا سوزىپ. — مەنiڭ وعان يكەمiم جوق قوي، اعاي. سۋرەت سالا المايمىن عوي. سiزگە عانا ايتايىن، اhا، مەنiڭ... مەنiڭ ءدارiگەر بولعىم كەلەدi. ەڭ الدىمەن ءوزiمدiء-وزiم ەمدەسەم دەيمiن. اعاي... سiزدiڭ اڭگiمەڭiز قىزى-ىق ەكەن. مەن وسىلاي، ادامدارمەن تۇندە سويلەسكەندi جاقسى كورەمiن. بۇرىن سiزدەن قاتتى قورقىپ، الىستا-ان قاشىپ ءجۇرۋشi ەدiم.
— بiلەم... ەندi قورىقپا، جاراي ما. ۇيالۋدىڭ دا قاجەتi جوق. مiنە، كوردiڭ بە، مەنiڭ دە ساقالىم بار.
— ءيا. بiراق سiز ەر ادامسىز عوي. ەر ادامدارعا ول... جاراسادى. ال قىز بالالاردا بولعانى — قورلىق!.. ەگەر مەن ەر بالا بولعانىمدا بار عوي، وندا ءبارi دە باسقاشا بولار ەدi. ەشكiمنەن ۇيالماي، بالالار “شال” دەپ مازاقتاسا دا قورلانباي، ءبارiمەن ۇرسىپ-توبەلەسiپ جۇرە بەرەر ەدiم. كەيدە سونى ويلاپ، ءتۇنiمەن جىلاپ شىعامىن.
— ونىڭ نە، ءۇمiت؟! سەن جىلاما...
— قۇدايدىڭ ءوزi ءوستiپ جىلاتىپ قويسا، قايتەمiن، اعاي!..
جۇرەگiم شىم ەتە ءتۇستi. جاپ-جاس قىزدىڭ اۋزىنان مۇنداي سالماقتى ءسوز ەستيمiن دەپ ويلاماپ ەدiم. بەۋ، تاعدىر-اي، سەنەن شەبەر، سەنەن ۇلى ۇستاز جوق، سەن ءبارiن دە ۇيرەتەسiڭ.
— ال ساۋ بول، ءۇمiت، — دەدiم مەن ەرتەڭ جولعا شىعاتىنىمدى ەسiمە الىپ. — كورiسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن! قالاعا كەلە قالساڭ، حابارلاسۋدى ۇمىتپا. سۋرەتشi ساعىندىقوۆ دەسەڭ، مەنi ءبارi دە بiلەدi.
— ساۋ بولىڭىز، اعاي! — دەدi ول شارباقتىڭ ار جاعىنان باسىن شىعارىپ.
مەن ءوز ءجونiممەن ۇزاي بەردiم. كەنەت:
— اعاي، — دەپ داۋىستادى ول ارت جاعىمنان. — سiز بiزدiڭ اۋىلعا تاعى دا كەلەسiز بە؟
— بiلمەيمiن، — دەدiم مەن يىعىمدى قوزعاپ. — مۇمكiن كەلiپ تە قالارمىن...
بiراق ول اۋىلعا قايتىپ مەنiڭ جولىم تۇسكەن جوق. ساقالدى قىز دا بiرتە-بiرتە سانامنان ءوشiپ، كوڭiلiمدەگi سۋرەتi كومەسكi تارتا بەردi...”
وسى بiر تۇسقا جەتكەندە قوڭىر داپتەردiڭ ەكiء-ۇش بەتiن سۋرەتشiنiڭ ءوزi جىرتىپ تاستاپتى. ودان كەيiن جالعاساتىن العاشقى ابزاستى دا شيمايلاپ ءوشiرiپتi. نەگە ءويتتi ەكەن؟ ول ەندi، ماڭگi جۇمباق...
مەنiڭ قولىمداعى سۋرەتشiنiڭ جازبالارى ارى قاراي بىلاي باستالادى:
“... اh، وڭباعان! وڭباعان! فوتوجۋرناليست بولساڭ قايتەيiن، ءوزiڭ دە بiر... ۇيات تا، ار دا جوق ەكەن!
بۇگiنگi گازەتتەگi سۋرەتتi كورگەندە قانىم باسىما شاپشىپ، ىزاعا بۋلىعىپ، تەرiمە سيماي كەتتiم. ماسقارا! مىنا سۋرەتتiڭ شىققانىن بiلسە، قورلانىپ ولەتiن بولدى-اۋ بەيشارا قىز!..
سەنساسيا اۋلاعان گازەتتەگi ساقالدى قىزدىڭ سۋرەتiن كورگەندەردiڭ ەكi كوزi شەكەسiنە شىعىپ، بiر-بiرiنە ساۋساقپەن شۇقىپ كورسەتiپ جاتىر. اۆتوبۋستا، كوشەدە كەلە جاتقاندا دا مەن سولاردىڭ بiرنەشەۋiن بايقادىم.
اپىر-اي، ادامدار وسى قانداي، ءا؟! بiرەۋدiڭ قاسiرەتi بiرەۋگە قىزىق بولىپ كورiنەتiنi نەسi؟..
وڭباعان، جىلپوس! قايتiپ ءتۇسiرiپ الا قويدى ەكەن؟! سiءرا، بايعۇس قىزدىڭ بەزiلدەپ قاشقانىنا دا قاراماي، الدى-ارتىن وراپ، جانتالاسىپ ءجۇرiپ ءتۇسiرگەن عوي. ءيا، ونداي ارسىزدىققا بارۋدان تايمايدى ول. ءۇمiت تiپتi، بەتiن باسىپ تا ۇلگەرە الماپتى، قالىڭ ساقالى ۇيىسىپ، اپ-انىق كورiنiپ قالىپتى سۋرەتتە.
راس، مەن وعان بەرگەن ۋادەمنەن اينىعان جوقپىن. ايتسە دە الگi ارسىز جۋرناليستپەن بiر قالادا تۇراتىندىقتان، ءوزiمدi بiءرتۇرلi كiءنالi سەزiنەمiن.
وسىدان سوڭ الگi تاۋ بوكتەرiندەگi اۋىلدان كوپكە دەيiن بiر سۇمدىق ۇرەيلi حابار كۇتتiم. تiپتi، سول دەرەگi بەلگiسiز بەيمالiم سۇمدىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشiن ول جاققا ادەيi بارىپ تا قايتپاق بولدىم. بiراق الدەنەگە جۇرەكسiنiپ، ءوز جولىمدى ءوزiم بوگەي بەردiم. بiر جاقسىسى، ول جاقتان ەشقانداي جامانات حابار ەستiلمەدi. ۋاقىت وتكەن سايىن بۇل وقيعانىڭ دا ۋىتى قايتىپ، كوڭiلiمە ۇيا سالعان كۇدiك ۇشىپ كەتتi. تiپتi، اناۋ جىلپوس فوتوجۋرناليستiڭ دە دامەسiن اقتاماي، كوپ ۇزاماي سەنساسيا بولۋدان قالدى.
بiر جاعىنان، وسى بiر وعاش وقيعانىڭ بiز اۋەلدە بايقاماعان جىلى لەبi، وڭدى اسەرi دە بولدى ما دەپ ويلايمىن كەيدە. نەگە دەيسiز بە؟ الگi وقيعادان سوڭ مەن الەمدەگi ساقالدى ايەلدەر تۋرالى قانشاما ادام تاڭ قالارلىقتاي دەرەكتەر، قىزىقتى اڭگiمەلەر ەستiدiم دەسەڭiزشi. ولار تiپتi، ءوز الدارىنا سيرك اشىپ، دۇنيە ءجۇزiن ارالاپ ءجۇرiپ ونەر كورسەتەدi ەكەن عوي. ساقالدارىن ادەيi ۇزارتىپ، ءار نارسەگە اۋەس، قىلت ەتكەنگە قىزىققىش ەلدiڭ كوڭiلiن اۋلاپ، ءماز قىلعانى بىلاي تۇرسىن، سول ارقىلى مول تابىس تاۋىپ، باييتىن دا كورiنەدi.
بiزدiڭ قالادا سۋرەتشiلەرگە اۋاداي قاجەت بوياۋ، كەنەپ، قىل قالام، مولبەرت، پاليترا سەكiلدi اساي-مۇسەيلەردi ورتالىقتاعى بiر-اق دۇكەندە ساتادى. سودان دا بولار، ولاردىڭ باعاسى ۋداي قىمبات. الساڭ — ال، الماساڭ — قوي، ءبارiبiر قايتا اينالىپ بiزگە كەلەسiڭ دەيتiن سياقتى.
بiردە سول دۇكەنگە قالتامداعى بار تەڭگەمدi قاعىپ بەرiپ، بوياۋ-سوياۋ الىپ شىعىپ كەلە جاتىر ەدiم، كەنەت ارت جاعىمنان بiرەۋ: “اعاي!” دەپ داۋىستاعانداي بولدى. جالت — قاراسام، جاپ-جاس بiر بويجەتكەن ماعان قاراپ كۇلiمسiرەپ تۇر.
— اعاي، مەنi تانىمادىڭىز با؟ — دەيدi.
مۇندايدا قۋشىكەش جiگiتتەر سياقتى اياق استىنان ءازiل تاۋىپ ايتىپ، وپ-وڭاي ءۇيiرiپ الا قوياتىن مەن بە، اڭقاۋ باسىم ابدىراپ:
— جوق، - دەپ شىنىمدى ايتتىم.
ول مەنiڭ كوزiمە تۋرا قاراپ، جىميىپ تۇرىپ:
— سiز بۇرىن بiزدiڭ اۋىلعا سۋرەت سالۋعا كەلiپ ەدiڭiز عوي، — دەدi.
“اپىر-اي، قاي اۋىل ەدi؟.. مەن دەگەنiڭ مولبەرتiمدi قولتىقتاپ، قاي تۇكپiرگە، قاي قيانعا بارمادىم دەسەڭiزشi!..”
— تاۋ بوكتەرiندەگi اۋىل... ەسiڭiزدە مە؟ سiزگە مەن سۋرەتiمدi سالماي-اق قويىڭىزشى دەپ جالىنىپ ەدiم عوي.
— ءا-ا!
اڭعال باسىم بايقاماي، “الگi ساقالدى قىز سەن بە” ەدiڭ دەگەندەي يەگiمنiڭ استىن بiر سيپاپ، تاعى دا بiر ابەس قىلىق جاساپ الدىم. مۇنىم ەندi، ناعىز ميعۇلانىڭ ارەكەتi بولدى دا شىقتى.
— ءيا، — دەدi ول ەكi بەتiنiڭ ۇشى دۋ ەتiپ قىزارىپ كەتسە دە باسىن يزەپ، كۇلiمسiرەپ تۇرىپ. — مەن سiزدiڭ تانىماي قالاتىنىڭىزدى بiلگەنمiن.
— قايدان تانيىن، — دەدiم مەن ەندi ءوز قاتەلiگiمدi جۋىپ-شايماق بولىپ، — ول كەزدە سەن تۇلىمشاعىڭ جەلبiرەگەن كiپ-كiشكەنتاي قىز ەدiڭ، ەندi مiنە!.. بويجەتiپسiڭ! مەكتەپتi دە بiتiرگەن شىعارسىڭ.
ول باسىن يزەدi.
— وتكەن جىلى بiتiرگەنمiن، اعاي. قازiر وسىنداعى مەديسينالىق كوللەدجدە وقىپ ءجۇرمiن.
كەنەت مەنiڭ قۇلاعىما سول باياعى كiپ-كiشكەنتاي قىزدىڭ: “سۋرەت سالا المايمىن، ءدارiگەر بولۋدى ارماندايمىن”، دەگەن ءناپ-نازiك ءۇنi جەتكەندەي بولدى. بiراق ونىڭ ساقالى بار ەدi عوي؟..
— ءالi دە سول بۇرىنعىداي سۋرەت سالىپ ءجۇرسiز بە؟
مەن باسىمدى قايتا-قايتا شۇلعىدىم. “ودان باسقا مەنiڭ قولىمنان نە كەلۋشi ەدi؟!”
سودان سوڭ ءوزiمشە ءازiلدەگەن بولىپ:
— سەن دە سول باياعىداي سۋرەتiڭدi سالۋعا ءالi دە كەلiسپەيسiڭ بە؟ — دەدiم.
ول بiلمەيمiن دەگەندەي يىعىن قوزعادى. “ۋاقىت كوپ نارسەنi وزگەرتەدi ەكەن عوي، اعاي!..”
— ساباقتان بوساعان كەزدە ۋاقىت تاۋىپ مەنiڭ شەبەرحاناما كەل، ەكەۋمiز اسىقپاي وتىرىپ اڭگiمەلەسەيiك، — دەدiم مەن وعان.
ول باسىن يزەپ، كەلەمiن دەپ ۋادە بەردi دە، قول سومكەسiنەن كiشكەنتاي قويىن داپتەرiن الىپ ماعان ۇسىندى. مەن وعان شەبەرحانام ورنالاسقان كوشەنiڭ اتىن، ءۇيدiڭ رەت سانىن جازىپ بەردiم.
— وي، جازۋىڭىز قانداي ادەمi، — دەدi ول كۇلiمسiرەپ. — مارجانداي ەكەن!
— بالا كەزiمدە كوركەمجازۋ ساباعىن وتە جاقسى كورەتiنمiن.
— قازiر مەكتەپتەردە ونداي ساباق وتپەيدi، اعاي.
— وكiنiشتi-اق...
سوسىن ەكەۋمiز قوشتاستىق تا، مەن شەبەرحاناما قاراي اسىقتىم.
... ونىڭ مۇندا قالاي كەلگەنiن، قاشاننان بەرi سىرتىمنان باقىلاپ تۇرعانىن مۇلدە بايقاماپپىن. كەنەپتiڭ بiر بۇرىشىنداعى تاۋدان اققان لايساڭداي قوڭىر قوشقىل بوياۋدىڭ رەڭiن ءسال اشا ءتۇسۋ كەرەك پە، جوق پا دەپ، مولبەرتتەن بiر-ەكi ادىم كەيiن شەگiنگەندە كوزiم شالدى، ول بوساعادا ماعان بiر، كارتيناعا بiر قاراپ كۇلiمسiرەپ تۇر ەكەن.
— ءيا، سەن... كەلiپ تە قالعان ەكەنسiڭ عوي، — دەدiم مەن ءوزiمنiڭ نە ايتىپ تۇرعانىمدى ءوزiم دە ءتۇسiنبەي.
— سiز جاڭا جۇمىس iستەپ جاتقان كەزدە ءان سالدىڭىز، — دەدi ول. —جاي... ىڭىلداپ قانا...
— مۇمكiن. ونداي-ونداي بولادى بiزدە...
— مەن بۇرىن ەستiمەگەن ءان ەكەن. اتى نە؟..
— بiلمەيمiن، — دەدiم مەن جەلكەمدi قاسىپ. — ول سiءرا، ساعان عانا ەمەس، جالپى، جۇرتقا بەيمالiم، مۇرىن استىنان مىڭقىلداپ قانا ايتۋعا بولاتىن ءان بولسا كەرەك. وڭاشادا ادام نە دەپ ىڭىلدامايدى!..
ول كۇمiس قوڭىراۋداي سىڭعىر ەتiپ كۇلiپ جiبەردi. سودان سوڭ اڭقاۋ جىلى بiزدiڭ اۋىلعا بارعاندا سالعان سۋرەتتەرiڭiزدi كورسەتiڭiزشi دەپ ءوتiندi. قاس قىلعانداي، سونداعى جازعان پەيزاجدارىمدى وسىنداعى بiر iرi فيرمانىڭ تۇساۋكەسەر تويىنا سىيلاپ جiبەرiپ ەدiم. تەك جاقتاۋ اعاشى كونەلەۋ جالعىز ەتيۋدiم عانا قالعان-دى. سورەدەن الىپ، سونى ۇسىندىم.
ول ءوزi تۋىپ-وسكەن تاۋ بوكتەرiندەگi اۋىلدىڭ كiشكەنتاي بiر ءبولiگiن تەرەزەدەن كورiپ وتىرعانداي، ەتيۋدتەن كوز الماي ۇزاق ءۇڭiلدi. مەن ونىڭ بەتiنە قايتا-قايتا جالتاقتاپ قاراپ، كوكەيiمدە تۇرعان ساۋالدىڭ جاۋابىن iزدەگەندەي بولامىن. سامايىنان تومەن قاراي تۇسكەن كوكشiلدەۋ جولاق iز انىق بايقالدى، ۇستارامەن قىرىنىپ ءجۇر مە ەكەن الدە...
ول مەنiڭ نەگە تىنىشسىزدانىپ وتىرعانىمدى سەزدi بiلەم، الگi سۋرەتتەن كوز الماي وتىرىپ: “قىمبا-ا-ات بiر فرانسۋز كرەمiن جاعىپ ءجۇرمiن. بiراق ونىڭ كۇشi ەكiء-ۇش كۇنگە عانا جەتەدi، سودان سوڭ قايتادان شىعا باستايدى...” دەدi.
ءۇمiت سودان كەيiن بiر اي بويى شەبەرحاناعا ۇزبەي كەلiپ ءجۇردi دە، كەنەت ماعان ايتپاي اۋلىنا كەتiپ قالعانداي مۇلدە كورiنبەي كەتتi. بiر كۇن، ءۇش كۇن... بەس كۇن ءوتتi. التىنشى كۇنگە اينالعاندا بارىپ ماعان اقىل كiردi. “اپىر-اۋ، ءا دەگەندە نەعىپ ويىما كەلمەگەن دەسەڭiزشi. ونىڭ پايدالانىپ جۇرگەن كرەمi تاۋسىلعان عوي. فرانسۋز كرەمi، وتە قىمبات دەپ ەدi-اۋ!..”
دەرەۋ كيiنiپ، شەبەرحانادان شىقتىم دا، ورتالىقتاعى بiر تانىس ءدارiگەر جۇمىس iستەيتiن ەمحاناعا قاراي تارتتىم. الگi كرەم راسىندا دا، وتە قىمبات بولىپ شىقتى!..
وسىدان سوڭ-اق ءوتiمدi-اۋ دەگەن كارتينالارىمدى ارلى-بەرلi تاسىپ، ورتالىقتاعى باي ادامداردىڭ وفيسiن جاعالاپ، ءار قايسىسىنا ولەردەگi ءسوزiمدi ايتىپ جالىنىپ ءجۇرiپ جارتى باعاسىنا ازەر وتكiزiپ، الگi فرانسۋزداردىڭ قىمبات كرەمiن ساتىپ الىپ، ءۇمiتتiڭ جاتاقحاناسىن قالاي iزدەپ تاپقانىمدى ءتاپتiشتەپ ايتپاسام دا بولادى.
ول مەدرەسەدەگi دiندار قىزدار سەكiلدi بەتiن عانا كورسەتiپ، باسىن اق جiبەك ورامالمەن تۇمشالاپ الىپتى.
— وي، بۇل سiز بە ەدiڭiز؟ — دەپ زورلانا ەزۋ تارتتى ول مەنi كورگەن كەزدە. بiراق كوزدەرi بۇلتتى كۇنگi كولدiڭ بەتiندەي تۇنجىراپ، مۇڭايىپ تۇر ەكەن.
شاي دايىنداماق بولىپ ەدi، تاماعىم كەبەرسiپ تۇرسا دا قارسىلىق بiلدiردiم.
— سۋرەت سالىپ ءجۇرسiز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا.
— قانداي سۋرەتتەر؟..
— ءار ءتۇرلi...
اشەيiندە سۋرەت دەسە سۋىرىلىپ الا جونەلەتiن ادەتiمنەن جاڭىلىپ، تiلiم كۇرمەلiپ، ايتۋعا ءسوز تابا الماي، كۇمiلجiدiم دە قالدىم. قوشتاساردا قالتامداعى قىمبات كرەمدi وعان بايقاتپاي ۇستەلدiڭ ءۇستiنە قويىپ كەتتiم...
بۇگiن بiر ءساتتi كۇن بولدى. تاڭەرتەڭگi ساعات توعىزدىڭ شاماسىندا قالالىق اكiمشiلiكتە قىزمەت iستەيتiن ەكi شەنەۋنiك كەلiپ، تاياۋدا عانا جازىپ بiتiرگەن ۇلكەن كارتينامدى ساتىپ الىپ كەتتi. مەنiمەن تiپتi، ساۋدالاسقان دا جوق، ەسكi سارايدىڭ iشiندەگi شەبەرحانامدى قومسىنىپ، تەزiرەك كەتۋگە اسىققان سياقتى. ءوزارا اڭگiمەلەرiنەن بايقاعانىم، ولار مەنiڭ كارتينامدى ت. قالاسىنىڭ ەكi مىڭ جىلدىق تويىنا كەلەتiن شەتەلدiك قوناقتارعا سىيعا تارتپاق. جازدىق جەيدەسiنiڭ تۇيمەلەرi ۇشىپ تۇسەردەي تىرسىلداپ تۇرعان مەس قارىن سارى كiسi: “وڭاي قۇتىلاتىن بولدىق...” دەپ، ىرق-ىرق كۇلدi. سiءرا، مەنەن ەمەس، شەتەلدiك قوناقتاردان بولار. مەيلi، كiم تارتۋ ەتسە دە، كiمگە تارتۋ ەتسە دە ونەر ەل iشiنە تارالۋى كەرەك ەمەس پە. ەرتە مە، كەش پە، ونى باعالايتىندار تابىلادى عوي.
تۇسكە تاياۋ ءۇمiت كەلدi. مەن بۇگiن اياق استىنان قالاي بايىپ شىعا كەگەنiمدi ايتىپ ماقتانىپ، كەشكiلiك قالا سىرتىنداعى “سايالى ب ا ق” كافەسiنە بارايىق دەپ ۇسىنىس جاسادىم. ول كۇلiمسiرەپ تۇرىپ باسىن يزەدi.
...و-و، بiز بۇگiن قانداي باقىتتىمىز! سايالى باقتىڭ توبەسiنەن تونە قاراپ، تامىلجىپ تۇرعان مەيiرiمدi ءتۇن مەنiڭ شەشەم سياقتى القاراكوك ماقپال بەشپەنت كيiپ الىپتى. القاراكوك ماقپال بەشپەنتتiڭ ءوڭiرiنە قادالعان تانالارداي جارقىلداعان اپپاق جۇلدىزدار قانداي تاماشا!...
اپىر-اي، باقىت دەگەنiڭiزدiڭ ءوزi دە ادامنىڭ كوڭiلiنە تاۋەلدi، ادامنىڭ كوڭiلiنە باعىنىشتى نارسە ەكەن عوي. “ە-ەي، باقىت، مەن سەنiڭ سىرىڭدى ۇعىپ، قۇپياڭدى اشىپ قويدىم! سەن مىناۋ جەر بەتiندەگi ادامدارسىز ءومiر سۇرە المايدى ەكەنسiڭ. سەنiڭ قادiرiڭدi بiلەتiن دە، بiلمەيتiن دە، سەنi بيiككە كوتەرەتiن دە، كوتەرمەيتiن دە وسى جەر بەتiندەگi مۇڭلىقتار ەكەن!” — دەگiم كەلدi شاتتانىپ.
...مەن ءۇمiتتiڭ سۋرەتiن سالىپ ءجۇرمiن. ول شەبەرحاناما كۇن سايىن كەلەدi. ۇزاق وتىرادى. “سۋرەت سالۋ دا قيىن بولادى ەكەن عوي”، دەيدi تاڭدانىپ. مەن: “بۇل جاي عانا سۋرەت سالۋ ەمەس، ونەر، بەينەلەۋ ونەرi، — دەيمiن. — مۇندا بوياۋلار ءۇن قاتىپ، ءان سالىپ، بي بيلەپ تۇرۋى كەرەك!”
سودان سوڭ مەن وعان كيەلi ونەر تۋرالى، جەتi قات كوكتەن كەلiپ جەتەتiن تىلسىم ويلار تۋرالى ايتىپ ءتۇسiندiرگiم كەلەدi. ءسويتiپ، سويلەگەن سايىن قىزىنىپ، ءوزiمدi ءوزiم ۇمىتىپ كەتەمiن. ونى دا ۇمىتامىن...
كۇننەن كۇنگە مەن وعان باۋىر باسىپ بارا جاتقان سياقتىمىن. ءسال كەشiكسە، كوڭiلiم الاڭداپ كۇتەمiن. كەلمەي قالسا، iزدەپ بارامىن. ول مەنiڭ ءومiرلiك سىڭارىما، وسىعان دەيiن قاراۋسىز قالعان ايدالاداعى ەسكi كۇمبەزدەي قۇلازىپ كەلگەن جان دۇنيەمنiڭ شىراقشىسىنا اينالعان سەكiلدi...
بۇگiن مiنە، ەكiنشi كۇن، ءۇمiت شەبەرحاناعا كەلگەن جوق. تۇسكە دەيiن تىقىرشىپ كۇتتiم دە، تاعى دا كەلمەۋگە اينالعانى ما دەگەن ويدان دەگبiرiم قاشىپ، تەز-تەز كيiنiپ، اۆتوبۋس ايالداماسىنا قاراي اسىقتىم. باعىتىم بەلگiلi... ونىڭ نەگە كەلمەي كەتكەنiن دە iشتەي سەزiپ كەلەمiن.
تاعى دا سول... تاۋسىلعان عوي! ول نەگە سونشا قىمبات؟ بiز ءۇشiن... ارينە، بiز ءۇشiن قىمبات. سوندىقتان دا بiز: “اللا جازدى، بiز كوندiك”، دەيمiز. ال بايلارعا تۇك ەمەس. ولار سوندا اللانىڭ جازۋىنا دا قارسى كۇرەسە الاتىن بولعانى ما؟.. و توبا، مەن نە دەپ كەتتiم وسى؟..
بiراق ەندi، قارىز سۇراپ باراتىن دا ەشكiمiم قالعان جوق. وسىعان دەيiن سۇراي-سۇراي دوستارىمنىڭ دا، تانىستارىمنىڭ دا مازاسىن الىپ بiتتiم، ولار مەنi كورسە، تەرiس اينالىپ كەتەتiن بولدى.
جاتاقحاناعا باردىم. ءۇمiتكە جولىقتىم. ول تاعى دا باسىن ورامالمەن تۇمشالاپ الىپتى... ەندi نە iستەيمiن؟ ەشقايدا بار؟عا زاۋقىم سوقپاي، شەبەرحاناداعى فانەر تاقتانىڭ ءۇستiنە كيiمشەڭ قيسايا كەتتiم.
تاڭەرتەڭگiلiك قاتقان نان مەن قارا سۋ iشiپ وتىرىپ، سوڭعى بiر ايدا ءۇمiتتiڭ پورترەتiنەن باسقا ەشتەڭە جازباعانىمدى ويلادىم. ال ول پورترەت، ارينە، ساتۋعا ارنالماعان. ءوزiم ءۇشiن جازىلعان دۇنيە. ءالi بiتكەن جوق. بiر نارسە جەتپەيتiن سياقتى. بiراق نە جەتپەيتiنiن بiلمەيمiن...
مەن ءۇمiتتiڭ پورترەتiنiڭ الدىنا بارىپ، قادالا قاراپ بiراز تۇردىم. كەشە عانا كوڭiلiمە نۇر قۇيىپ، جۇرەگiمدi التىن بەسiككە سالىپ تەربەتكەن سۋرەت بۇگiن مۇلدە ۇناعان جوق. جانسىز بەينە... سۇلۋ دا، سىمباتتى دا ەمەس. بiر جاساندىلىق بار... ءيا، جاساندىلىق! جاساندىلىق، جاساندىلىق، جاساندىلىق...
جوق. مەن ونىڭ بەينەسiن وسىنداي كۇيدە كورگiم كەلگەن. بۇل مەنiڭ — ارمانىم، قيالىم ەدi. ونەرiم ەدi!.. بiراق سونىڭ ءبارi جاساندى بولىپ شىقتى. ول باسقا... مۇلدە باسقا. قۇداي ونى وزگەشە ەتiپ جاراتقان. ال مەن بولسام، وعان قارسى بولماقپىن. اللا تاعالاعا دا، ادامدارعا دا قارسىلىق بiلدiرمەكپiن. جو-جوق! ولاي بولۋى مۇمكiن ەمەس. مۇمكiن ەمەس...
كەنەت مەنiڭ جان دۇنيەمدi بۇلت باسىپ، كۇزگi دىمقىل تۇمانداي سالقىن سەزiم جۇرەگiمدi تورلاپ، قىلقالامعا قاراي قول سوزدىم. سوسىن ونى قاپ-قارا بوياۋعا مالىپ الدىم دا، ورتالىقتاعى قىمبات دۇكەندەردiڭ شىنى سورەلەرiنەن بەدiرەيiپ قاراپ تۇراتىن مانەكەن-قۋىرشاقتار سەكiلدi جانسىز بەينەنiڭ سامايىنان يەگiنiڭ استىنا دەيiن باتتاستىرا جاعىپ تاستادىم.
بiتتi! جاراتىلىسقا ەشكiم دە قارسى تۇرا المايدى! ەشكiم دە... قارسىلىقتىڭ ءبارi دە — قيال. شايتاننىڭ ويىنى.
كەنەت ارت جاقتاعى اشىق ەسiكتەن ءتۇسiپ تۇرعان كۇن ساۋلەسiن الدەكiم كولەگەيلەپ:
— ءيا، ەندi دۇرىس بولدى، — دەدi باسەڭ ءۇن قاتىپ. مەن سەلك ەتە ءتۇستiم. بوساعادا باسىن اپپاق ورامالمەن تۇمشالاپ العان ءۇمiت و دۇنيەدەن كەلگەن ءارۋاقتاي كiرپiك قاقپاي قادالا قاراپ تۇر ەكەن.
— ءيا، ەندi ءبارi دە قالپىنا كەلدi! — دەدi ول تاعى دا. — وسىلاي بولارىن بiلگەنمiن. ويتكەنi سiز قۇداي ەمەسسiز عوي!..
سودان سوڭ باسىنداعى ورامالىن شەشە باستادى...”
قولىما كەزدەيسوق تۇسكەن قوڭىر داپتەردەگi سۋرەتشiنiڭ جازبالارى وسىلاي اياقتالادى ەكەن.
***
قوناق ءۇيدiڭ بالكونىنا شىعىپ، ءتۇننiڭ بەيمەزگiل ۋاعى بولسا دا قىزىق-دۋمانعا تويماي، ساۋىق-سايران سالىپ جاتقان قالانىڭ قىزىلدى-جاسىلدى شامدارىنا قاراپ: “ساقالدى قىز، سەن قايداسىڭ قازiر؟ — دەپ ويلادىم iشتەي تولقىپ. — وسى قالادا تۇراسىڭ با؟..”
You Might Also Like
-
قاپيزا ءابدىعۇلوۆ اتىنداعى №34 ورتا-مەكتەپ گيمنازياسى 11 “ءا” سىنىپ وقۋشىسى كەنگاشوۆا ايساۋلە
-
سۋىققا توڭىپ، ىستىققا پىسكەن، اششى - تۇششىنى ىشكەن دەگەندەي كوپتى كەرگەن قاريامىز «ءتارجىمان» اقساقال 1331ء-ىنشى نومەرىندە جەردى شارت جۇگىنىپ قولىنداعى مويىل تاياعىمەنەن جەردى ساباپ، «...
