سارىارقا
سىنىپ: 8
تاقىرىبى: سارىارقا
ساباقتىڭ ماقساتى: سارىارقا تاۋىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى، گەولوگيالىق قۇرىلىسى مەن جەر بەدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك – قازاقتىڭ ۇساق شوقىسىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاي الۋعا، كارتادان كورسەتىپ سيپاتتاي بىلۋگە، گەولوگيالىق قۇرلىسىن، ونداعى پايدالى قازبالاردىڭ تارالۋ زاڭدىلىقتارىن ءتۇسىندىرۋ؛
دامىتۋشىلىق – ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋ قابىلەتتىلىگىن دامىتۋ. وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپقا بايلانىستى كوزقاراستارىن، دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك – تابيعاتتى ايالاپ، قورعاۋ قاجەتتىلىگىن كوزدەيتىن ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ. وقۋشىلاردى تابيعات اسەمدىگىن سەزىنۋ مەن سۇيۋگە باۋلۋ نەگىزىندە سۇلۋلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: وقىتا - ۇيرەتۋ، دەڭگەيلەپ، سارالاپ وقىتۋ ءادىسىن قولدانۋ، سۇراق - جاۋاپ بايانداۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: قازاقستاننىڭ فيزيكالىق، كليماتتىق كارتاسى، تاراتپا ماتەريالدار، ت. ب
ساباقتىڭ جوسپارى:
I كەزەڭ – ۇيىمداستىرۋ
II كەزەڭ – ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
III كەزەڭ – جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ
IV كەزەڭ – ءبىلىم مەن يكەمدىلىكتى بەكىتۋ
V كەزەڭ – ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
VI كەزەڭ – قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ كەزەڭى
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن قاداعالاۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ. تەست، گەوگرافيالىق ديكتانت، كارتوچكا.
I – نۇسقا
1. قازاقستانعا شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ قانداي بولىگى ەنەدى؟
د) وڭتۇستىك شىعىس
2. قاراقيا ويىسى تەڭىز دەڭگەيىنەن قانشا مەتر تومەن جاتىر؟
ە) 132
3. ناۋرىزىم قورىعى قاي جازىقتا ورنالاسقان؟
ب) سولتۇستىك قازاق جازىعىندا
4. سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ نەگىزگى وزەندەرى؟
ا) ەرتىس، ەسىل، توبىل
5. قارا توپىراقتى زونا قازاقستاننىڭ ايماعىندا تاراعان
II – نۇسقا
1. قازاقستان اۋماعىنىڭ % دالا زوناسى الىپ جاتىر
ۆ) 29
2. شولەيت زوناسىنىڭ نەگىزگى توپىراعى
ا) اشىق قارا قوڭىر
3. قازاقستان اۋماعىنىڭ 44%- ن الىپ جاتقان تابيعات زوناسى
D) ءشول
4. كاسپيي ماڭى ويپاتى وسى ايماقتىڭ قۇرامىنا ەنەدى:
D) شىعىس ەۋروپا جازىعى
5. كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعى:
C) مۇناي، گاز
گەوگرافيالىق ديكتانت
1) قازاقستانعا شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ ……………. …………. بولىگى ەنەدى.
2) تۇران جازىعى قۇرامىنداعى ………… ………… عانا دالا زوناسىن كەسىپ وتە الادى.
3) سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ قازاقستاندىق بولىگى …….. اۋدانعا بولىنەدى.
4) كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعى ………… مەن …….
5) ناۋرىزىم قورىعى …………. ……………. جازىعىندا ورنالاسقان.
6) قاراقيا ويىسى …………. جازىعىندا ورنالاسقان
1) قازاقستانعا شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ وڭتۇستىك شىعىس بولىگى ەنەدى.
2) تۇران جازىعى قۇرامىنداعى تورعاي ءۇستىرتى عانا دالا زوناسىن كەسىپ وتە الادى.
3) سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ قازاقستاندىق بولىگى ءتورت اۋدانعا بولىنەدى.
4) كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعى مۇناي مەن گاز.
5) ناۋرىزىم قورىعى سولتۇستىك قازاق جازىعىندا ورنالاسقان.
6) قاراقيا ويىسى تۇران جازىعىندا ورنالاسقان.
تاراتپا ماتەريالداردىڭ سۇراقتارى:
1 كارتوچكا
ا) كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعىن اتا؟
ب) قاراقيا ويىسى تەڭىز دەڭگەيىنەن قانشا مەتر تومەن جاتىر؟
ۆ) قازاقستان اۋماعى تابيعات زونالارىندا ورنالاسقان
2 كارتوچكا
ا) ورماندى دالا زوناسىندا وسەتىن اعاشتار؟
ب) قارا توپىراقتى زونا قازاقستاننىڭ ايماعىندا تاراعان؟
ۆ) ناۋرىزىم قورىعى قاي جازىقتا ورنالاسقان؟
جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ
جوسپار:
1. گەوگرافيالىق ورنى
2. گەولوگيالىق قۇرىلىسى، جەر بەدەرى
سارىارقا – وزىندىك تابيعي ءبىتىم - بولمىسىمەن دارالاناتىن، كەسەك تاريحى، وقشاۋ ەرەكشەلىگى بار، ۋاقىتپەن بىرگە جاڭعىرىپ - جاسارعان مەكەننىڭ ءبىرى. بۇل وتە بايتاق مەكەن، باي مەكەن. ەگەر قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىنا زەر سالساق، ونىڭ ورتا تۇسىنان مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان ادىرلى ايماقتى كورەمىز. سولتۇستىگىندە باتىس - ءسىبىر ويپاتىنان باستالىپ، وڭتۇستىگىندە تۇران ويپاتىمەن، شىعىسىندا ساۋىر تارباعاتاي تاۋى جۇيەسىمەن، باتىسىندا تورعاي جازىعىنا دەيىن سوزىلعان، الىپ جوندى ەرتەدەن - اق حالقىمىز سارىارقا دەپ اتاعان. باتىستان شىعىسقا 1200 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر.
سارىارقا كالەدون (باتىس جاعى) جانە گەرسين (شىعىس جاعى) قاتپارلى كەزەڭىندە قالىپتاستى. نەوتەكتونيكالىق قوزعالىستىڭ سونىمەن بىرگە جەلگە ءمۇجىلۋ ۇدەرىسى سالدارىنان سارىارقانىڭ جەر بەدەرىنىڭ وسى قازىرگى بەينەسى قالىپتاستى. بۇل بولىكتەگى ەڭ بيىك تاۋ – قىزىلاراي، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى اقسوراڭ (1565م).
قىزىلاراي تاۋى قازاقستانداعى كەن كولەمدە مەكەن ەتەتىن ارقارلاردىڭ جەرى. ودان سولتۇستىككە قاراي قارقارالى تاۋى، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى جيرەنساقال (1403 م).
قارقارالى تەرريتورياسىندا قارقارالى اتتى ۇلتتىق ساياباق بار.
مۇنداعى ءىرى ويىس – تەڭىز قورعالجىڭ قازاڭشۇنقىرى. ول سارىارقانىڭ باتىس بولىگىن ەكىگە ءبولىپ جاتىر: بۋراباي جانە ۇلىتاۋ (1134م).
سارىارقا – پايدالى قازبالارعا باي ولكە. قاراعاندى مەن ەكىباستۇز كومىر ءوندىرۋدىڭ ءىرى وشاقتارى بولىپ تابىلادى. جەزقازعان، قونىرات جانە ساياق كەن ورىندارى مىس، تەمىر، مارگانەس كەندەرىنە باي. جەزقازعان، قاراعاندى، بالقاش جانە تەمىرتاۋ قالالارىندا ءىرى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتتار جۇمىس ىستەيدى. اقسۋدا اس تۇزى وندىرىلەدى.
بەكىتۋ سۇراقتارى.
1. سارىارقانىڭ ەڭ بيىك تاۋى؟ (قىزىلاراي)
2. سارىارقا قانداي اۋداندارمەن شەكتەسەدى؟ (سولت. قاز. ج.، تۇر.، تور.، ساۋىر)
3. سارىارقا ولكەسى قانداي تاۋلاردان تۇرادى؟ (قىزىلاراي، قارقارالى، كەنت، باياناۋىل، شىڭعىستاۋ، ۇلىتاۋ)
4. قارقارالى تاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى؟ (قارقارا قازاق قىزدارىنىڭ باس كيىم)
5. سارىارقا ولكەسىندە قانداي پايدالى قازبالار بار؟ (تاس كومىر، مىس، تەمىر، مارگانەس)
6. سارىارقانىڭ نەگىزگى وزەندەرى؟ (ەسىل، نۇرا، سارىسۋ)
8. سارىارقادا 1968 جىلى قۇرىلعان قورىق؟ (قورعالجىن)
ۇيگە تاپسىرما: سارىارقا. پايدالى قازبالارىن كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ.
قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ كەزەڭى.
تاقىرىبى: سارىارقا
ساباقتىڭ ماقساتى: سارىارقا تاۋىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى، گەولوگيالىق قۇرىلىسى مەن جەر بەدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك – قازاقتىڭ ۇساق شوقىسىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاي الۋعا، كارتادان كورسەتىپ سيپاتتاي بىلۋگە، گەولوگيالىق قۇرلىسىن، ونداعى پايدالى قازبالاردىڭ تارالۋ زاڭدىلىقتارىن ءتۇسىندىرۋ؛
دامىتۋشىلىق – ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋ قابىلەتتىلىگىن دامىتۋ. وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپقا بايلانىستى كوزقاراستارىن، دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك – تابيعاتتى ايالاپ، قورعاۋ قاجەتتىلىگىن كوزدەيتىن ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ. وقۋشىلاردى تابيعات اسەمدىگىن سەزىنۋ مەن سۇيۋگە باۋلۋ نەگىزىندە سۇلۋلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: وقىتا - ۇيرەتۋ، دەڭگەيلەپ، سارالاپ وقىتۋ ءادىسىن قولدانۋ، سۇراق - جاۋاپ بايانداۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: قازاقستاننىڭ فيزيكالىق، كليماتتىق كارتاسى، تاراتپا ماتەريالدار، ت. ب
ساباقتىڭ جوسپارى:
I كەزەڭ – ۇيىمداستىرۋ
II كەزەڭ – ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
III كەزەڭ – جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ
IV كەزەڭ – ءبىلىم مەن يكەمدىلىكتى بەكىتۋ
V كەزەڭ – ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
VI كەزەڭ – قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ كەزەڭى
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن قاداعالاۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ. تەست، گەوگرافيالىق ديكتانت، كارتوچكا.
I – نۇسقا
1. قازاقستانعا شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ قانداي بولىگى ەنەدى؟
د) وڭتۇستىك شىعىس
2. قاراقيا ويىسى تەڭىز دەڭگەيىنەن قانشا مەتر تومەن جاتىر؟
ە) 132
3. ناۋرىزىم قورىعى قاي جازىقتا ورنالاسقان؟
ب) سولتۇستىك قازاق جازىعىندا
4. سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ نەگىزگى وزەندەرى؟
ا) ەرتىس، ەسىل، توبىل
5. قارا توپىراقتى زونا قازاقستاننىڭ ايماعىندا تاراعان
II – نۇسقا
1. قازاقستان اۋماعىنىڭ % دالا زوناسى الىپ جاتىر
ۆ) 29
2. شولەيت زوناسىنىڭ نەگىزگى توپىراعى
ا) اشىق قارا قوڭىر
3. قازاقستان اۋماعىنىڭ 44%- ن الىپ جاتقان تابيعات زوناسى
D) ءشول
4. كاسپيي ماڭى ويپاتى وسى ايماقتىڭ قۇرامىنا ەنەدى:
D) شىعىس ەۋروپا جازىعى
5. كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعى:
C) مۇناي، گاز
گەوگرافيالىق ديكتانت
1) قازاقستانعا شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ ……………. …………. بولىگى ەنەدى.
2) تۇران جازىعى قۇرامىنداعى ………… ………… عانا دالا زوناسىن كەسىپ وتە الادى.
3) سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ قازاقستاندىق بولىگى …….. اۋدانعا بولىنەدى.
4) كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعى ………… مەن …….
5) ناۋرىزىم قورىعى …………. ……………. جازىعىندا ورنالاسقان.
6) قاراقيا ويىسى …………. جازىعىندا ورنالاسقان
1) قازاقستانعا شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ وڭتۇستىك شىعىس بولىگى ەنەدى.
2) تۇران جازىعى قۇرامىنداعى تورعاي ءۇستىرتى عانا دالا زوناسىن كەسىپ وتە الادى.
3) سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ قازاقستاندىق بولىگى ءتورت اۋدانعا بولىنەدى.
4) كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعى مۇناي مەن گاز.
5) ناۋرىزىم قورىعى سولتۇستىك قازاق جازىعىندا ورنالاسقان.
6) قاراقيا ويىسى تۇران جازىعىندا ورنالاسقان.
تاراتپا ماتەريالداردىڭ سۇراقتارى:
1 كارتوچكا
ا) كاسپيي ماڭى ويپاتىنىڭ نەگىزگى بايلىعىن اتا؟
ب) قاراقيا ويىسى تەڭىز دەڭگەيىنەن قانشا مەتر تومەن جاتىر؟
ۆ) قازاقستان اۋماعى تابيعات زونالارىندا ورنالاسقان
2 كارتوچكا
ا) ورماندى دالا زوناسىندا وسەتىن اعاشتار؟
ب) قارا توپىراقتى زونا قازاقستاننىڭ ايماعىندا تاراعان؟
ۆ) ناۋرىزىم قورىعى قاي جازىقتا ورنالاسقان؟
جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ
جوسپار:
1. گەوگرافيالىق ورنى
2. گەولوگيالىق قۇرىلىسى، جەر بەدەرى
سارىارقا – وزىندىك تابيعي ءبىتىم - بولمىسىمەن دارالاناتىن، كەسەك تاريحى، وقشاۋ ەرەكشەلىگى بار، ۋاقىتپەن بىرگە جاڭعىرىپ - جاسارعان مەكەننىڭ ءبىرى. بۇل وتە بايتاق مەكەن، باي مەكەن. ەگەر قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىنا زەر سالساق، ونىڭ ورتا تۇسىنان مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان ادىرلى ايماقتى كورەمىز. سولتۇستىگىندە باتىس - ءسىبىر ويپاتىنان باستالىپ، وڭتۇستىگىندە تۇران ويپاتىمەن، شىعىسىندا ساۋىر تارباعاتاي تاۋى جۇيەسىمەن، باتىسىندا تورعاي جازىعىنا دەيىن سوزىلعان، الىپ جوندى ەرتەدەن - اق حالقىمىز سارىارقا دەپ اتاعان. باتىستان شىعىسقا 1200 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر.
سارىارقا كالەدون (باتىس جاعى) جانە گەرسين (شىعىس جاعى) قاتپارلى كەزەڭىندە قالىپتاستى. نەوتەكتونيكالىق قوزعالىستىڭ سونىمەن بىرگە جەلگە ءمۇجىلۋ ۇدەرىسى سالدارىنان سارىارقانىڭ جەر بەدەرىنىڭ وسى قازىرگى بەينەسى قالىپتاستى. بۇل بولىكتەگى ەڭ بيىك تاۋ – قىزىلاراي، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى اقسوراڭ (1565م).
قىزىلاراي تاۋى قازاقستانداعى كەن كولەمدە مەكەن ەتەتىن ارقارلاردىڭ جەرى. ودان سولتۇستىككە قاراي قارقارالى تاۋى، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى جيرەنساقال (1403 م).
قارقارالى تەرريتورياسىندا قارقارالى اتتى ۇلتتىق ساياباق بار.
مۇنداعى ءىرى ويىس – تەڭىز قورعالجىڭ قازاڭشۇنقىرى. ول سارىارقانىڭ باتىس بولىگىن ەكىگە ءبولىپ جاتىر: بۋراباي جانە ۇلىتاۋ (1134م).
سارىارقا – پايدالى قازبالارعا باي ولكە. قاراعاندى مەن ەكىباستۇز كومىر ءوندىرۋدىڭ ءىرى وشاقتارى بولىپ تابىلادى. جەزقازعان، قونىرات جانە ساياق كەن ورىندارى مىس، تەمىر، مارگانەس كەندەرىنە باي. جەزقازعان، قاراعاندى، بالقاش جانە تەمىرتاۋ قالالارىندا ءىرى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتتار جۇمىس ىستەيدى. اقسۋدا اس تۇزى وندىرىلەدى.
بەكىتۋ سۇراقتارى.
1. سارىارقانىڭ ەڭ بيىك تاۋى؟ (قىزىلاراي)
2. سارىارقا قانداي اۋداندارمەن شەكتەسەدى؟ (سولت. قاز. ج.، تۇر.، تور.، ساۋىر)
3. سارىارقا ولكەسى قانداي تاۋلاردان تۇرادى؟ (قىزىلاراي، قارقارالى، كەنت، باياناۋىل، شىڭعىستاۋ، ۇلىتاۋ)
4. قارقارالى تاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى؟ (قارقارا قازاق قىزدارىنىڭ باس كيىم)
5. سارىارقا ولكەسىندە قانداي پايدالى قازبالار بار؟ (تاس كومىر، مىس، تەمىر، مارگانەس)
6. سارىارقانىڭ نەگىزگى وزەندەرى؟ (ەسىل، نۇرا، سارىسۋ)
8. سارىارقادا 1968 جىلى قۇرىلعان قورىق؟ (قورعالجىن)
ۇيگە تاپسىرما: سارىارقا. پايدالى قازبالارىن كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ.
قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ كەزەڭى.
You Might Also Like
