دوستىق تۋرالى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «دوستىق»
ساباقتىڭ ماقساتى: دوستىق تۋرالى جاقسى پىكىر قالىپتاستىرۋ؛
وقۋشىلاردىڭ دوستىق تۋرالى وي - پىكىرلەرىن دامىتۋ؛
دوستىقتى قادىرلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ؛ ادال دوس تابا بىلۋگە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: پىكىر - تالاس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: دوستىق تۋرالى ناقىل سوزدەر.
ساباقتىڭ مازمۇنى:
ءان: «قايداسىڭدار، دوستارىم»
جۇرگىزۋشى: دوستىق - ادامداردىڭ ءبىر - ءبىرىن جانى قالاپ، شىن جاقىن كورىپ، قالتقىسىز سەنىپ، تىلەكتەس، مۇراتتاس بولۋى. دوستىق تۋرالى ۇلى فيلوسوفتار مەن اقىن - جازۋشىلارعا قوسا، ۇستازدار مەن پەداگوگ - پسيحولوگ عالىمداردىڭ وي تولعاماعانى، ونىڭ ءمانىن، سىرىن بىلۋگە تالپىنباعان ادام كەمدە - كەم. مۇنىڭ ءوزى دوستىقتىڭ ادام ومىرىندە الاتىن كەلەلى ورنىنا، ماڭىزىنا بايلانىستى ەكەنى داۋسىز.
ءبىز بۇگىن 6 سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا «دوس. جولداس. قۇربى - قۇرداس» دەگەن تاقىرىپتا پىكىرلەسۋ ساباعىن ۇيىمداستىرىپ وتىرمىز. ماقساتىمىز كەشەگى شاكىرتتەرىمىز – بۇگىنگى ستۋدەنتتەر مەن بۇگىنگى شاكىرتتەرىمىز – ەرتەڭگى ستۋدەنتتەردىڭ دوستىق تۋرالى وي پىكىرلەرىن ءبىلۋ، دوستىقتى قادىرلەي بىلۋگە شاقىرۋ، ادال دوس تابا بىلۋگە باۋلۋ، ياعني مۇسا جالەل ايتقانداي:
«شىن دوس ءۇشىن قالايدا
تىك قاتەرگە باسىڭدى.
ايىرا ءبىل الايدا
دوسىڭ مەنەن قاسىڭدى». سىزدەردى ءبىز «دوستىق» تۋرالى تاقىرىپتا سىرلاسۋعا شاقىرامىز. ويلارىمىزدى جيناقتاپ العانشا «دوستار» ءانىن تىڭدايىق.
جۇرگىزۋشى: ەڭ اۋەلى «دوستىق تۋرالى» ۇلى عۇلاما، ويشىلداردىڭ ايتقان سوزدەرىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرەيىك.
ەرتە زاماننىڭ ويشىلى جانە اسقان شەشەن، ەجەلگى ريم مەملەكەت قايراتكەرى مارك تۋلليي سيسەرون «دوستىق ءوز بويىنا قانشاما سان الۋان پايدالى نارسەلەردى بىرىكتىرگەن دەسەڭىزشى! قايدا بارساڭىز دا، ول سىزگە قىزمەت ەتەدى، ول بارلىق جەردە بار، ول ەشقاشان دا مەزى قىلمايدى، ەشقاشان دا ورىنسىز كيلىگەتىن جەرى بولمايدى، ول ساتتىلىككە جاڭا ساۋلەت بەرەدى، ول ورتاقتاسقان ساتسىزدىكتەر دە كوپ مولشەردە ءوزىنىڭ ۋىتىن جوعالتادى،»- دەيدى. دوستىق ادامنىڭ ءومىردىڭ وزىندەي سان بوياۋلى، كوپ قىرلى قاسيەتتى، سوندىقتان بىرەر سوزبەن ونىڭ تولىق انىقتاماسىن بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ايتسە دە، ۇلى شەشەننىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن سوزدەرىندە ۇعىمنىڭ باستى ماندەرى كورەگەندىكپەن اشىپ كورسەتىلگەن.
ال، ەجەلگى گرەك فيلوسوفى، عالىم، ويشىل اريستوتەل بىلاي دەگەن ەكەن: «دوستىق - ءومىر ءۇشىن ەڭ قاجەتتى نارسە، ويتكەنى ەشكىم ەشقاشان دا يگىلىككە تۇگەل يە بولا تۇرسا دا، دوس – جارانسىز ءومىردى قالاماق ەمەس».
جۇرگىزۋشى: جاقسى، ەندى دوستىق تۋرالى ويلارىڭىزدى بىلەيىك.
و ق ۋ ش ى ل ا ر د ا ن «د و س ت ى ق» ت ۋ ر ا ل ى و ي ل ا ر ى ن س ۇ ر ا ۋ.
جۇرگىزۋشى: قانداي ادامدار دوسقا لايىق؟
ادامدار اراسىنداعى دوستىق سەزىمى ومىردە ولاردىڭ ءبىرىن - ءبىرى قاجەتسىنۋىنەن، قۇرمەت تۇتىنۋىنان، شىنايى تىلەكتەستىك پەن وزىندەي كورىپ سەنۋىنەن، ءبىر - بىرىنە تىرەك، مەدەت بولۋىنان، قام - قايعىسىز كەزدە عانا ەمەس، اسىرەسە، قيىن - قىستاۋ كۇندەرىندە ىركىلمەستەن قاسىنان تابىلۋدان، رياسىز، ەسەپسىز جومارتتىقتان كورىنەدى. اباي ارمانداعانداي، سىن ساعاتتا «مۇنان مەنىڭ قاي جانىم اياۋلى»،- دەپ، قاسىڭدا بىرگە تۇرىپ قانا الاتىن ادام عانا دوسقا لايىق.
جۇرگىزۋشى: دۇرىس ايتاسىڭ. ەندى، مىنا ءبىر كورىنىسكە نازار اۋدارالىقشى.
1-كورىنىس
مارال ەتىگى جىرتىلىپ قالعاندىقتان ساباقتان بىرنەشە كۇن قاتىرىنان قالدى. ونى سىنىپتاسى قارلىعاش ىزدەپ ۇيىنە كەلدى.
- مارال، كوپتەن ساباقتا جوقسىڭ عوي. اۋىرىپ قالعان جوقسىڭ با؟
- جوق، اۋىرعان جوقپىن. ەتىگىم جىرتىلىپ قالدى. جاڭاسىن الاتىن ۇيدە اقشا بولماي تۇر.
- مەن ەتىگىمدى جوندەتىپ الىپ كەلە جاتىر ەدىم. مەنىڭ ازىرشە كيەتىن ەتىگىم بار عوي. سەن كيە تۇر
- ماماڭ ۇرىسپاي ما؟
- ماماما ءتۇسىندىرىپ ايتامىن عوي.
- راحمەت! (مارال ەتىكتى كيىپ الادى دا بىرگە شىعىپ كەتەدى
جۇرگىزۋشى: پارسى جازۋشىسى كابۋستىڭ ايگىلى! قابۋسناما» كىتابىندا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «ەي، پەرزەنتىم! مىنانى بىلگەيسىڭ: ادامعا تىرىسىندە دوسسىز بولمايدى. ادامنىڭ دوسسىز بولعانىنان اعايىنسىز بولعانى جاقسى. ءبىر دانىشپاننان: «دوس پەن اعايىننىڭ قايسىسى جاقسى؟» - دەپ سۇراپتى. جانىشپان «دوس جاقسى»،- دەپتى. سول ءۇشىن دوستارىڭنىڭ ءىسى جايىندا ويلا، ولارعا سالەم - ساۋقات جىبەرىپ تۇر جانە قامقور بول. سەبەبى اركىم ءوز دوسىن جادىندا تۇتپاسا، دوستارى دا ونى ەسىندە ساقتامايدى، اقىرىندا ول دوسسىز قالاتىن بولادى». جانە حالىقتا «التىن بەرگەن دوس ەمەس، اقىل بەرگەن دوس» دەگەن ماقال بار. سونداعى جاڭاعى قارلىعاشتىڭ قىلىعى دوستىق پا؟
ت ا ل د ا ۋ
جۇرگىزۋشى: بۇرىنعىلار ايتقانداي، ادامنىڭ ادامسىز كۇنى جوق. سوندىقتان ول جۇرگەن جەرىندە، جۇمىستا، ەلدە، ساپاردا، بوتەن جەردە بولسىن، ۇعىنىسىپ، تۇسىنىسەتىن، جاراسىپ، جاقىن جۇرەتىن، ءوزارا بۇكپەسىز، سىرلاس جان ىزدەيدى. بۇل - وتە قاجەت تە تابيعي تىلەك. ايتپەسە حالىق سانالىعى «كوپ اقشاڭ بولعانشا، كوپ دوسىڭ بولسىن»، - دەمەس ەدى. ەندى كەلەسى كورىنىسكە نازار اۋدارالىق.
2 - كورىنىس
ءبىر توپ وقۋشى ءوزارا اڭگىمەلەسۋدە. وقشاۋ ءبىر وقۋشى تۇر. توپ وقۋشىنىڭ اراسىنان بىرەۋى جەكە تۇرعان وقۋشىنى كورسەتىپ ەدى، توپ وقۋشىلار قولدارىن سىلتەپ، جاقتىرماعان ىڭعاي ءبىلدىردى
جۇرگىزۋشى: «دۇنيەدە ادامنىڭ جالعىز قالعانى - ولگەنى، قايعىنىڭ ءبارى سونىڭ باسىندا»،- دەپتى اباي اتامىز. ءبىر توپ وقۋشىنىڭ قىلىقتارى دۇرىس پا؟ ءوزارا دوستىققا لايىقتى جاندار ما؟ وسىنداي دوستارىڭ بولعانىن قالايسىڭ با؟
ت ا ل د ا ۋ
جۇرگىزۋشى: يتاليان جازۋشىسى، دراماتۋرگ، اقىن الەكساندر ماندزوني: «دوستىق ءومىردىڭ ەڭ زور قۋانىشتارىنىڭ ءبىرى، ونان دا زور قۋانىش – سىرىڭدى ايتاتىن ادامنىڭ بولۋى» - دەگەن ەكەن. ەندى تاعى ءبىر كورىنىسكە نازار اۋدارالىق.
3 - كورىنىس
2 - ءشى كورىنىستەگى قايتالانادى. جەكە تۇرعان وقۋشىنىڭ قاسىنا بىرەۋى بارادى. ەكەۋى ءماز بولىپ شىعىپ كەتەدى.
داۋىس: ءۇش كۇننەن سوڭ...
جەكە وقۋشى توپتىڭ قاسىنا كەلىپ: «بىلەسىڭدەر مە، اقزيرا ماعان ءوزىنىڭ كىممەن جۇرەتىنىن ايتتى...»
ءبارى شىعىپ كەتەدى.
جۇرگىزۋشى: قاي كەزدە دە، قاي جاستا بولسا دا، ادام ومىرىندەگى دوستىقتىڭ ورنى بولەك. سوندىقتان وعان وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن، بايسالدى قاراۋ كەرەك. امەريكان ساياسي قايراتكەرى فيزيك بەندامي فرانكلين ايتقانداي، دوستى اسىقپاي تاڭداعان ءجون. ول دا كۇتىپ، ايالاۋدى، باعىپ – قاعۋدى قاجەت ەتەدى. ال، ۇلى اباي: «دوسى كوپپەن سىيلاس، دوسى جوقپەن سىرلاس»، - دەگەن ەكەن. جاڭاعى كورىنىستەگى كىمدىكى دوستىق؟
ت ا ل د ا ۋ
دوستىق - انشەيىن دوس تاپقىسى، دوس بولعىسى كەلگەندىكتىڭ ناتيجەسى ەمەس. ءبىر - بىرىنە پەيىلى – ىقىلاسى تۇسكەن، جان جۇرەگى قالاعان، كوزقاراسى مەن وي - نيەتى ۇيلەسكەن، مىنەزدەرى سيىمدى ادامدار عانا دوس بولا الادى. «سەنىڭ دوسىڭ كىم ەكەنىن ايت، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتىپ بەرەمىن» - دەگەن ەكەن عوي ءبىر دانا كىسى جاڭا تانىسقان ادامىنا. بۇل اقىلدى ءسوزدىڭ ماعىناسى: دوستار جان دۇنيەسى، وي ءورىسى، تالعامى مەن الەۋمەتتىك كوزقاراسى جاعىنان جاقىن بولادى دەگەنگە مەڭزەيدى.
ماحامبەت وتەمىس ۇلى ايتپاقشى: جاقسىمەنەن دوس بولساڭ،
الدىڭنان شىعار ەلپەكتەپ.
جامانمەنەن دوس بولساڭ،
سىرتىڭنان جۇرەر وسەكتەپ.
ياعني كەنجەگۇلدەي (جەكە وقۋشى) ادام – جامان دوس.
ال مەنىڭشە ءال - فارابي ايتقانداي: « ورگە جۇزگەن ونەگەلى ىسىمەن ادال دوس تاپ تەڭ قۇربىڭنىڭ ىشىنەن»،- دەگەن ناقىلدى بىلمەگەن اقزيرانىڭ (ەكىنشى وقۋشى) قىلىعى ۇلكەن قاتەلىك.
دوستىقتىڭ ومىرشەڭدىگى ەكى جاقتىڭ ەشقاشان ادىلدىكتەن اتتاماۋىندا. «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق»،- دەيدى حالىق دانالىعىندا. كوڭىلىڭنەن شىققان، سىناقتان وتكەن ادام دوس بولاتىنى بەلگىلى. تەگى كەز - كەلگەن ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبارى بىردەي بولماسا كەرەك. نيەتى تازا، ءجونى ءتۇزۋ، جان دۇنيەسى ساۋ ادامدار عانا دوس بولۋعا جارايتىنى – شىندىق. جاڭاعى كورىنىستەن كەنجەگۇل مەن اقزيرانىڭ دوستىعى ۇزاققا بارمايدى.
حالىقتا: «دوسىڭنان تاپ!» - دەگەن قارعىسقا جاقىن ءسوز بار. بۇل – دوستىڭ ءبارىنىڭ بىردەي ەمەستىگىن، ادامعا ەڭ اۋىرى – دوسىڭنىڭ ارامدىعى، ەكى ءجۇزدى وپاسىزدىعى ەكەنىن ەسكە سالاتىن ءسوز. شىنىندا دا، ىشەك – قارنىنا دەيىن تۇگەل بىلەتىن ادامىڭنىڭ قاسىڭا اينالۋىنان، قارسىلاسىڭ جاققا شىعىپ كەتۋىنەن ءقاۋىپتى، قاتەرلى، وكىنىشتى نە بار؟! بۇدان دوس - دۇشپانىڭدى ايىرا ءبىلۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنى كورىنەدى. ايتپەسە وپىق جەپ، بارماعىڭدى تىستەپ قالۋىڭ وڭاي. سوندىقتان دوستىقتىڭ بەلگىسى – دوستىڭ سىرىن ءوز سىرىڭداي ساقتاۋ. دانالار ايتقان عوي: «سىر ساقتاۋ ءتىلىڭنىڭ استىنا شوق سالىپ العاننان دا قيىن»، - دەپ. تىلىنە يە بولا المايتىن جەڭىلتەك ءپاتۋاسىز جاندارعا دوسىم عوي دەپ، سىر اشۋ جاماندىققا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىن.
جۇرگىزۋشى: فرانسۋز فيلوسوفى، جازۋشى جان - جاك رۋسسو، گرۋزين اقىنى شوتا رۋستاشۆەلي، اعىلشىن جازۋشىسى گەنري فيلدينگ، ت. ب. سياقتى دانالار بەينە ءبىر كەلىسىپ العانداي: «تۇراقسىز دوستان دا دوس بولماعانى جاقسى، ءتىپتى دۇشپانىڭنىڭ ءوزى ارتىق»، - دەيدى. جان - جاك رۋسسو ايتقانداي «ەكى ءجۇزدى ادامنىڭ جاۋ بولعانىنان دا دوس بولعانى ءقاۋىپتى»، - دەيدى. مۇنى قالاي تۇسىنەسىزدەر؟
ت ا ل د ا ۋ
جۇرگىزۋشى: اعىلشىن فيلوسوفى، فرەنسيس بەكون: «دوستىق قۋانىشتى ەكى ەسەلەپ، قايعىنىڭ جارتىسىن ازايتادى»، - دەگەن ەكەن. تاعى دا كورىنىسكە نازار اۋدارالىق.
قورىتىندىلاۋ.
باس اۋىرىپ، بالتىرىڭ ءسال سىزداسا،
قيىنى سول، اۋىرى سول بىزگە اسا.
قايران دوستار، كۇن شۋاق قوي قىزدىرار،
الدە كىمگە كوڭىلىڭ ءبىر مۇزداسا.
جاماندىققا باستىرمايدى قاققىلاپ،
جولداس ءۇشىن باسىڭدى بەر، جات قۇلاپ.
جاقىن ولسەڭ تاعى سولار جۇرگەنى،
جۇمىسپەنەن ءارلى – بەرلى شاپقىلاپ.
دوس ۇيىندە سايراندايدى ەركىن ۇل،
جولداسى عوي جىگىتتىڭ ءبىر توركىنى.
تاعى سولار جالعىز تاستاپ كەتپەيدى،
تۇعىرىڭنان ءتۇسىپ قالساڭ ءبىر كۇنى.
جولداسپەنەن جەڭىل ءومىر ازابى،
جەڭىلىرەك كوتەرەسىڭ قازانى.
سودان شىعار،
ادام بىرگە ومىرگە
جولداسىمەنەن تۋادى ەكەن عاجابى.
ساباقتىڭ ماقساتى: دوستىق تۋرالى جاقسى پىكىر قالىپتاستىرۋ؛
وقۋشىلاردىڭ دوستىق تۋرالى وي - پىكىرلەرىن دامىتۋ؛
دوستىقتى قادىرلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ؛ ادال دوس تابا بىلۋگە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: پىكىر - تالاس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: دوستىق تۋرالى ناقىل سوزدەر.
ساباقتىڭ مازمۇنى:
ءان: «قايداسىڭدار، دوستارىم»
جۇرگىزۋشى: دوستىق - ادامداردىڭ ءبىر - ءبىرىن جانى قالاپ، شىن جاقىن كورىپ، قالتقىسىز سەنىپ، تىلەكتەس، مۇراتتاس بولۋى. دوستىق تۋرالى ۇلى فيلوسوفتار مەن اقىن - جازۋشىلارعا قوسا، ۇستازدار مەن پەداگوگ - پسيحولوگ عالىمداردىڭ وي تولعاماعانى، ونىڭ ءمانىن، سىرىن بىلۋگە تالپىنباعان ادام كەمدە - كەم. مۇنىڭ ءوزى دوستىقتىڭ ادام ومىرىندە الاتىن كەلەلى ورنىنا، ماڭىزىنا بايلانىستى ەكەنى داۋسىز.
ءبىز بۇگىن 6 سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا «دوس. جولداس. قۇربى - قۇرداس» دەگەن تاقىرىپتا پىكىرلەسۋ ساباعىن ۇيىمداستىرىپ وتىرمىز. ماقساتىمىز كەشەگى شاكىرتتەرىمىز – بۇگىنگى ستۋدەنتتەر مەن بۇگىنگى شاكىرتتەرىمىز – ەرتەڭگى ستۋدەنتتەردىڭ دوستىق تۋرالى وي پىكىرلەرىن ءبىلۋ، دوستىقتى قادىرلەي بىلۋگە شاقىرۋ، ادال دوس تابا بىلۋگە باۋلۋ، ياعني مۇسا جالەل ايتقانداي:
«شىن دوس ءۇشىن قالايدا
تىك قاتەرگە باسىڭدى.
ايىرا ءبىل الايدا
دوسىڭ مەنەن قاسىڭدى». سىزدەردى ءبىز «دوستىق» تۋرالى تاقىرىپتا سىرلاسۋعا شاقىرامىز. ويلارىمىزدى جيناقتاپ العانشا «دوستار» ءانىن تىڭدايىق.
جۇرگىزۋشى: ەڭ اۋەلى «دوستىق تۋرالى» ۇلى عۇلاما، ويشىلداردىڭ ايتقان سوزدەرىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرەيىك.
ەرتە زاماننىڭ ويشىلى جانە اسقان شەشەن، ەجەلگى ريم مەملەكەت قايراتكەرى مارك تۋلليي سيسەرون «دوستىق ءوز بويىنا قانشاما سان الۋان پايدالى نارسەلەردى بىرىكتىرگەن دەسەڭىزشى! قايدا بارساڭىز دا، ول سىزگە قىزمەت ەتەدى، ول بارلىق جەردە بار، ول ەشقاشان دا مەزى قىلمايدى، ەشقاشان دا ورىنسىز كيلىگەتىن جەرى بولمايدى، ول ساتتىلىككە جاڭا ساۋلەت بەرەدى، ول ورتاقتاسقان ساتسىزدىكتەر دە كوپ مولشەردە ءوزىنىڭ ۋىتىن جوعالتادى،»- دەيدى. دوستىق ادامنىڭ ءومىردىڭ وزىندەي سان بوياۋلى، كوپ قىرلى قاسيەتتى، سوندىقتان بىرەر سوزبەن ونىڭ تولىق انىقتاماسىن بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ايتسە دە، ۇلى شەشەننىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن سوزدەرىندە ۇعىمنىڭ باستى ماندەرى كورەگەندىكپەن اشىپ كورسەتىلگەن.
ال، ەجەلگى گرەك فيلوسوفى، عالىم، ويشىل اريستوتەل بىلاي دەگەن ەكەن: «دوستىق - ءومىر ءۇشىن ەڭ قاجەتتى نارسە، ويتكەنى ەشكىم ەشقاشان دا يگىلىككە تۇگەل يە بولا تۇرسا دا، دوس – جارانسىز ءومىردى قالاماق ەمەس».
جۇرگىزۋشى: جاقسى، ەندى دوستىق تۋرالى ويلارىڭىزدى بىلەيىك.
و ق ۋ ش ى ل ا ر د ا ن «د و س ت ى ق» ت ۋ ر ا ل ى و ي ل ا ر ى ن س ۇ ر ا ۋ.
جۇرگىزۋشى: قانداي ادامدار دوسقا لايىق؟
ادامدار اراسىنداعى دوستىق سەزىمى ومىردە ولاردىڭ ءبىرىن - ءبىرى قاجەتسىنۋىنەن، قۇرمەت تۇتىنۋىنان، شىنايى تىلەكتەستىك پەن وزىندەي كورىپ سەنۋىنەن، ءبىر - بىرىنە تىرەك، مەدەت بولۋىنان، قام - قايعىسىز كەزدە عانا ەمەس، اسىرەسە، قيىن - قىستاۋ كۇندەرىندە ىركىلمەستەن قاسىنان تابىلۋدان، رياسىز، ەسەپسىز جومارتتىقتان كورىنەدى. اباي ارمانداعانداي، سىن ساعاتتا «مۇنان مەنىڭ قاي جانىم اياۋلى»،- دەپ، قاسىڭدا بىرگە تۇرىپ قانا الاتىن ادام عانا دوسقا لايىق.
جۇرگىزۋشى: دۇرىس ايتاسىڭ. ەندى، مىنا ءبىر كورىنىسكە نازار اۋدارالىقشى.
1-كورىنىس
مارال ەتىگى جىرتىلىپ قالعاندىقتان ساباقتان بىرنەشە كۇن قاتىرىنان قالدى. ونى سىنىپتاسى قارلىعاش ىزدەپ ۇيىنە كەلدى.
- مارال، كوپتەن ساباقتا جوقسىڭ عوي. اۋىرىپ قالعان جوقسىڭ با؟
- جوق، اۋىرعان جوقپىن. ەتىگىم جىرتىلىپ قالدى. جاڭاسىن الاتىن ۇيدە اقشا بولماي تۇر.
- مەن ەتىگىمدى جوندەتىپ الىپ كەلە جاتىر ەدىم. مەنىڭ ازىرشە كيەتىن ەتىگىم بار عوي. سەن كيە تۇر
- ماماڭ ۇرىسپاي ما؟
- ماماما ءتۇسىندىرىپ ايتامىن عوي.
- راحمەت! (مارال ەتىكتى كيىپ الادى دا بىرگە شىعىپ كەتەدى
جۇرگىزۋشى: پارسى جازۋشىسى كابۋستىڭ ايگىلى! قابۋسناما» كىتابىندا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «ەي، پەرزەنتىم! مىنانى بىلگەيسىڭ: ادامعا تىرىسىندە دوسسىز بولمايدى. ادامنىڭ دوسسىز بولعانىنان اعايىنسىز بولعانى جاقسى. ءبىر دانىشپاننان: «دوس پەن اعايىننىڭ قايسىسى جاقسى؟» - دەپ سۇراپتى. جانىشپان «دوس جاقسى»،- دەپتى. سول ءۇشىن دوستارىڭنىڭ ءىسى جايىندا ويلا، ولارعا سالەم - ساۋقات جىبەرىپ تۇر جانە قامقور بول. سەبەبى اركىم ءوز دوسىن جادىندا تۇتپاسا، دوستارى دا ونى ەسىندە ساقتامايدى، اقىرىندا ول دوسسىز قالاتىن بولادى». جانە حالىقتا «التىن بەرگەن دوس ەمەس، اقىل بەرگەن دوس» دەگەن ماقال بار. سونداعى جاڭاعى قارلىعاشتىڭ قىلىعى دوستىق پا؟
ت ا ل د ا ۋ
جۇرگىزۋشى: بۇرىنعىلار ايتقانداي، ادامنىڭ ادامسىز كۇنى جوق. سوندىقتان ول جۇرگەن جەرىندە، جۇمىستا، ەلدە، ساپاردا، بوتەن جەردە بولسىن، ۇعىنىسىپ، تۇسىنىسەتىن، جاراسىپ، جاقىن جۇرەتىن، ءوزارا بۇكپەسىز، سىرلاس جان ىزدەيدى. بۇل - وتە قاجەت تە تابيعي تىلەك. ايتپەسە حالىق سانالىعى «كوپ اقشاڭ بولعانشا، كوپ دوسىڭ بولسىن»، - دەمەس ەدى. ەندى كەلەسى كورىنىسكە نازار اۋدارالىق.
2 - كورىنىس
ءبىر توپ وقۋشى ءوزارا اڭگىمەلەسۋدە. وقشاۋ ءبىر وقۋشى تۇر. توپ وقۋشىنىڭ اراسىنان بىرەۋى جەكە تۇرعان وقۋشىنى كورسەتىپ ەدى، توپ وقۋشىلار قولدارىن سىلتەپ، جاقتىرماعان ىڭعاي ءبىلدىردى
جۇرگىزۋشى: «دۇنيەدە ادامنىڭ جالعىز قالعانى - ولگەنى، قايعىنىڭ ءبارى سونىڭ باسىندا»،- دەپتى اباي اتامىز. ءبىر توپ وقۋشىنىڭ قىلىقتارى دۇرىس پا؟ ءوزارا دوستىققا لايىقتى جاندار ما؟ وسىنداي دوستارىڭ بولعانىن قالايسىڭ با؟
ت ا ل د ا ۋ
جۇرگىزۋشى: يتاليان جازۋشىسى، دراماتۋرگ، اقىن الەكساندر ماندزوني: «دوستىق ءومىردىڭ ەڭ زور قۋانىشتارىنىڭ ءبىرى، ونان دا زور قۋانىش – سىرىڭدى ايتاتىن ادامنىڭ بولۋى» - دەگەن ەكەن. ەندى تاعى ءبىر كورىنىسكە نازار اۋدارالىق.
3 - كورىنىس
2 - ءشى كورىنىستەگى قايتالانادى. جەكە تۇرعان وقۋشىنىڭ قاسىنا بىرەۋى بارادى. ەكەۋى ءماز بولىپ شىعىپ كەتەدى.
داۋىس: ءۇش كۇننەن سوڭ...
جەكە وقۋشى توپتىڭ قاسىنا كەلىپ: «بىلەسىڭدەر مە، اقزيرا ماعان ءوزىنىڭ كىممەن جۇرەتىنىن ايتتى...»
ءبارى شىعىپ كەتەدى.
جۇرگىزۋشى: قاي كەزدە دە، قاي جاستا بولسا دا، ادام ومىرىندەگى دوستىقتىڭ ورنى بولەك. سوندىقتان وعان وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن، بايسالدى قاراۋ كەرەك. امەريكان ساياسي قايراتكەرى فيزيك بەندامي فرانكلين ايتقانداي، دوستى اسىقپاي تاڭداعان ءجون. ول دا كۇتىپ، ايالاۋدى، باعىپ – قاعۋدى قاجەت ەتەدى. ال، ۇلى اباي: «دوسى كوپپەن سىيلاس، دوسى جوقپەن سىرلاس»، - دەگەن ەكەن. جاڭاعى كورىنىستەگى كىمدىكى دوستىق؟
ت ا ل د ا ۋ
دوستىق - انشەيىن دوس تاپقىسى، دوس بولعىسى كەلگەندىكتىڭ ناتيجەسى ەمەس. ءبىر - بىرىنە پەيىلى – ىقىلاسى تۇسكەن، جان جۇرەگى قالاعان، كوزقاراسى مەن وي - نيەتى ۇيلەسكەن، مىنەزدەرى سيىمدى ادامدار عانا دوس بولا الادى. «سەنىڭ دوسىڭ كىم ەكەنىن ايت، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتىپ بەرەمىن» - دەگەن ەكەن عوي ءبىر دانا كىسى جاڭا تانىسقان ادامىنا. بۇل اقىلدى ءسوزدىڭ ماعىناسى: دوستار جان دۇنيەسى، وي ءورىسى، تالعامى مەن الەۋمەتتىك كوزقاراسى جاعىنان جاقىن بولادى دەگەنگە مەڭزەيدى.
ماحامبەت وتەمىس ۇلى ايتپاقشى: جاقسىمەنەن دوس بولساڭ،
الدىڭنان شىعار ەلپەكتەپ.
جامانمەنەن دوس بولساڭ،
سىرتىڭنان جۇرەر وسەكتەپ.
ياعني كەنجەگۇلدەي (جەكە وقۋشى) ادام – جامان دوس.
ال مەنىڭشە ءال - فارابي ايتقانداي: « ورگە جۇزگەن ونەگەلى ىسىمەن ادال دوس تاپ تەڭ قۇربىڭنىڭ ىشىنەن»،- دەگەن ناقىلدى بىلمەگەن اقزيرانىڭ (ەكىنشى وقۋشى) قىلىعى ۇلكەن قاتەلىك.
دوستىقتىڭ ومىرشەڭدىگى ەكى جاقتىڭ ەشقاشان ادىلدىكتەن اتتاماۋىندا. «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق»،- دەيدى حالىق دانالىعىندا. كوڭىلىڭنەن شىققان، سىناقتان وتكەن ادام دوس بولاتىنى بەلگىلى. تەگى كەز - كەلگەن ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبارى بىردەي بولماسا كەرەك. نيەتى تازا، ءجونى ءتۇزۋ، جان دۇنيەسى ساۋ ادامدار عانا دوس بولۋعا جارايتىنى – شىندىق. جاڭاعى كورىنىستەن كەنجەگۇل مەن اقزيرانىڭ دوستىعى ۇزاققا بارمايدى.
حالىقتا: «دوسىڭنان تاپ!» - دەگەن قارعىسقا جاقىن ءسوز بار. بۇل – دوستىڭ ءبارىنىڭ بىردەي ەمەستىگىن، ادامعا ەڭ اۋىرى – دوسىڭنىڭ ارامدىعى، ەكى ءجۇزدى وپاسىزدىعى ەكەنىن ەسكە سالاتىن ءسوز. شىنىندا دا، ىشەك – قارنىنا دەيىن تۇگەل بىلەتىن ادامىڭنىڭ قاسىڭا اينالۋىنان، قارسىلاسىڭ جاققا شىعىپ كەتۋىنەن ءقاۋىپتى، قاتەرلى، وكىنىشتى نە بار؟! بۇدان دوس - دۇشپانىڭدى ايىرا ءبىلۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنى كورىنەدى. ايتپەسە وپىق جەپ، بارماعىڭدى تىستەپ قالۋىڭ وڭاي. سوندىقتان دوستىقتىڭ بەلگىسى – دوستىڭ سىرىن ءوز سىرىڭداي ساقتاۋ. دانالار ايتقان عوي: «سىر ساقتاۋ ءتىلىڭنىڭ استىنا شوق سالىپ العاننان دا قيىن»، - دەپ. تىلىنە يە بولا المايتىن جەڭىلتەك ءپاتۋاسىز جاندارعا دوسىم عوي دەپ، سىر اشۋ جاماندىققا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىن.
جۇرگىزۋشى: فرانسۋز فيلوسوفى، جازۋشى جان - جاك رۋسسو، گرۋزين اقىنى شوتا رۋستاشۆەلي، اعىلشىن جازۋشىسى گەنري فيلدينگ، ت. ب. سياقتى دانالار بەينە ءبىر كەلىسىپ العانداي: «تۇراقسىز دوستان دا دوس بولماعانى جاقسى، ءتىپتى دۇشپانىڭنىڭ ءوزى ارتىق»، - دەيدى. جان - جاك رۋسسو ايتقانداي «ەكى ءجۇزدى ادامنىڭ جاۋ بولعانىنان دا دوس بولعانى ءقاۋىپتى»، - دەيدى. مۇنى قالاي تۇسىنەسىزدەر؟
ت ا ل د ا ۋ
جۇرگىزۋشى: اعىلشىن فيلوسوفى، فرەنسيس بەكون: «دوستىق قۋانىشتى ەكى ەسەلەپ، قايعىنىڭ جارتىسىن ازايتادى»، - دەگەن ەكەن. تاعى دا كورىنىسكە نازار اۋدارالىق.
قورىتىندىلاۋ.
باس اۋىرىپ، بالتىرىڭ ءسال سىزداسا،
قيىنى سول، اۋىرى سول بىزگە اسا.
قايران دوستار، كۇن شۋاق قوي قىزدىرار،
الدە كىمگە كوڭىلىڭ ءبىر مۇزداسا.
جاماندىققا باستىرمايدى قاققىلاپ،
جولداس ءۇشىن باسىڭدى بەر، جات قۇلاپ.
جاقىن ولسەڭ تاعى سولار جۇرگەنى،
جۇمىسپەنەن ءارلى – بەرلى شاپقىلاپ.
دوس ۇيىندە سايراندايدى ەركىن ۇل،
جولداسى عوي جىگىتتىڭ ءبىر توركىنى.
تاعى سولار جالعىز تاستاپ كەتپەيدى،
تۇعىرىڭنان ءتۇسىپ قالساڭ ءبىر كۇنى.
جولداسپەنەن جەڭىل ءومىر ازابى،
جەڭىلىرەك كوتەرەسىڭ قازانى.
سودان شىعار،
ادام بىرگە ومىرگە
جولداسىمەنەن تۋادى ەكەن عاجابى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ ماقساتى: سارىارقا تاۋىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى، گەولوگيالىق قۇرىلىسى مەن جەر بەدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ ەلىمىزگە ءقاۋپى
