InfoHub Logo

جۇمابەك قىزى س.ج.
شقو وبلىسى.، اباي اۋدانى، سارجال اۋىلى
«ش.توقجىگىتوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى

قازاق حالقىندا بەلگىلى فيلوسوفيالىق ءداستۇر قالىپتاسقان تاريحي دانىشپاندىققا باۋلۋ مەكتەبى بولماعان. ەڭ العاش وسىنداي مەكتەپتىڭ ەسىگىن اشىپ، ارناۋلى دۇنيەتانىمدىق ەڭبەك قالدىرعان شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بولدى. شاكارىمگە ارنايى فيلوسوفيالىق ەڭبەك جازۋ وڭايعا تۇسپەگەنىن بايقاتادى. شاكارىم عىلىمي تابىستارىنا سۇيەنە وتىرىپ، مولدالاردىڭ جاراتىلىس عىلىمدارىنان مۇلدەم حابارسىز، دۇمشە ەكەندىگىن ايتىپ سىنايدى.

ءدىننىڭ مادەني دارەجەدە جۇرگىزىلگەنىن قالايدى. شاكارىم بۇل ەڭبەگىن جازعاندا بۇكىل باتىس ەۋروپا، شىعىس ەلدەرى، عالىمدارىنىڭ، فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن كەڭىنەن زەرتتەيدى، ءتۇرلى ويلار قوزعايدى، باسقانىڭ جەتەگىندە دە كەتپەيدى، وزدىگىنەن سۇرلەۋ ىزدەيدى. ول جونىندە شاكارىم: «وسى كىتاپتىڭ اياق جاعىندا مەنىڭ قاي قورىتىندىم بولسا دا، كوبىسى ەۋروپا عالىمدارىنىڭ تالاستى سوزدەرى بولدى. ونىڭ ىشىندەگى ءوز ويىم قابىلداعىنىن الىپ وتىرمىن. ءوز بىلىمىمشە، سىڭار ەزۋ بولعانىم جوق دەپ وزىمە سەنەمىن»، - دەپ جازادى.

كىتاپ باستاماسىندى شاكارىم تىرشىلىك تۋرالى زيالى قاۋىم اراسىندا كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ەكى ءتۇرلى پىكىر، كوزقاراس بار ەكەنىن ايتادى: «ءبىرى دەنە ولسە دە جان جوعالمايدى، ولگەنننە سوڭ ول دا تىرشىلىككە ءتىپتى، ۇقسامايتىن ءبىرتۇرلى ءومىر بار». ەكىنشىسى، «الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ ءبارى وزدىگىنەن جارالىپ جاتىر، ونى بىلاي قىلايىن دەپ جاراتقان يەسى جوق، ءھام ولگەن سوڭ تىرىلەتىن جان جوق» دەگەن فيلوسوفيالىق قورىتىندىعا كەلدى. وسى ەكى پىكىردىڭ قايسىسى دۇرىس، سونى ءبىلىپ الۋ ءۇشىن ءارتۇرلى دىنگەرلەر مەن عالىمداردىڭ پىكىرىنەن حاباردار بولۋ كەرەك، دەپ تۇجىرىمدايدى.

ودان سوڭ، قاي ءبىر نارسە بولسىن ادام قاشاندا ونى جاراتۋشى نە دەپ ونى ىزدەپ اركىم ءارتۇرلى وي جۇرگىزگەن دەي كەلىپ، ەرتە زامانداردا ءومىر سۇرگەن ويشىلار جاراتۋشى وسى دەپ كۇن، وت، اعاش، تاس سياقتىلارعا تابىنعان، دەپ تۇجىرىمدايدى. سونداي- اق باقسى، جادىگەي، دۋاناعا سەنگەن، ال عالىم، - دەيدى شاكارىم، - جاراتقان يە جوق، ولگەننەن سوڭ ومىردە جوق دەگەن جولدىڭ تۇبىنە تۇسە كەلىپ، دۇنيەنىڭ پايدا بولۋىن جاراتىلىستىڭ زاڭىنان، - دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ماسەلەن، دۇنيەنىڭ نەگىزگى ءتورت نارسە دەپ ءتۇسىنۋ: وت، سۋ، توپىراق، اۋا. ال تاعى باسقالار دەپ ءتورت نارسەنىڭ ءارقايسىسىن جەكە الىپ، ولاردىڭ ىشىندە كوزگە كورىنبەيتىن دە بولشەكتەرى بار ەكەنىن ايتادى: بۇل جونىندە اۆتور بىلاي دەپ جازى. «ءار دەنەنىڭ كوزگە ىلىنبەيتىن كىشكەنتاي تاراۋلاردان قوسىلىپ جارالعانىن تاۋىپ. ول كىشكەنتايدى قانشا ۇساقتاسا دا اقىرىندا، ءتىپتى، بولۋگە كەلمەيتىن بولادى».

بۇل شاكارىمنىڭ سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى عىلىمي تۇجىرىمدارعا سۇيەنگەنىن كورسەتەدى. ەكىنشى دالەلى «جاراتىلىس جولى». ول دا دۇنيە وزدىگىنەن جارالعانىن، «ءبىلىپ جاراتۋشى يە بەكەر ءسوز»، «جارالعانداردىڭ وزىنەن بولەك نارسە ەمەس» دەگەن تۇجىرىم جاساپ، بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر زاڭدىلىققا باعىناتىنىن ايتادى. «ول زاڭ ءوسىپ - ونۋگە، جوعارلاۋعا ۇمتىلىپ، ەڭ جاقسىسىن سايلاپ الادى» دەپ تۇجىرىم جاسايدى. ءسويتىپ، شاكارىم تابيعاتتا ەڭ بەيىمدەلگەن، ەڭ كۇشتى قۇبىلىستاردىڭ، زاتتاردىڭ داميتىنىن ۋاعىزدايدى. ءۇشىنشى دالەل: «تۇقىمداستىق جول».

مۇندا اۆتور ءتۇرلى زاتتار، تۇرلەر بىردەن پايدا بولعان جوق، ولار ۇزاق ەۆوليۋسيالىق دامۋدىڭ ناتيجەسى ەكەندىگىنە توقتالادى. ماسەلەن، «قۇرلىقتاعى حايۋاندار، ادامدار، وسىمدىكتەن، قۇستار - ءبارى تەڭىزدەن تۋعان» دەي كەلىپ، العاشقى تىرشىلىك تەڭىزدىڭ جىلى سۋىنان پايدا بولعانىن مويىندايدى. سوندىقتان دا شاكارىم «بۇلاردى بولەك – بولەك يە جاراتقان يە جوق دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى». ءتورتىنشى دالەل: «دەنە سەزىمى». «ءبىز ءار نارسەنى دەنەدەگى سەزىمىمىزبەن بىلەمىز» دەپ ول بەلگىلى عىلىمي تانىمدى جاقتايدى. بىلايشا ايتقاندا، كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ، قولمەن ۇستاپ، مۇرىنمەن يىسكەپ، تىلمەن ءدامىن تانىپ دۇنيەنى تانىپ بىلۋگە بولادى دەگەن عىلىمي قاعيدانى بەرىك ۇستايدى.
«ەگەر ءبىلىپ جاراتۋشى يە بار بولسا، بۇل جاراتىلىس سەبەپتەرىنىڭ تۇك كەرەگى جوق بولار ەدى»، - دەپ ناقتى، ءبىرجاقتى پىكىر ايتادى. قۇدىرەت بار بولعان بولسا عانا ءبىلىمنىڭ ءبارى بىزدە وزدىگىنەن بولار ەدى، ال ولاي بولماعان سوڭ، «ءبىلىپ جاراتۋشىنىڭ بار دەيدى»، - دەگەن توقتاماعا كەلەدى. اقىرىندا، بەسىنشى دالەل «ارتۇرلىلىك دۇنيەدەگى اعاش - وسىمدىكتەر حايۋاندار ادامدار، سۋ، وت سياقتى بىرىنەن ءبىرى ءتىپتى ۇقسامايتىن زاتتار بار » - دەيدى اۆتور. ال ەندى «بۇل نەنى كورسەتەدى؟» دەگەن وزىنەن - ءوزى زاڭدى سۇراق قويا وتىرىپ، «بۇل ءار نارسە قالاي بولسا، سولاي كەزى كەلگەندىكتەن سەبەبىنە قاراي جاتىر» دەپ تۇجىرىمدايدى. بۇل كەلتىرىلگەن تۇجىرىمدار XIX عاسىردا كەڭ تاراعان دەگەن توقتامعا كەلىپ، ول XX عاسىر باسىندا عىلىمدا جاڭا تۇجىرىمدار پايدا بولعانىن ايتادى. ەندى شاكارىم باسقا وي قورىتىندىسىنا كەلەدى. ول - ماتەرياليستىك تۇرعىدان اۋىتقىپ، بولمىستىققا سەنەدى.

شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق كونسەپسياسىنىڭ قورىتىندىسى، جۇرتىنا ۇسىنار تەورياسى، بىرنەشەدەن ويشىلدىڭ ءداستۇرلى ادىسپەن ۇيرەنشىكتى جولدى قالايتىندىعى. دۇنيە نەگىزىنە تىرشىلىك، يماندىلىق، ادامشىلىق ولشەمى ءبىر تاۋ - ءورىسى انتيكالىق پيفاگوريستەرگە، ءبىر ءىسى ورتاعاسىرلىق شىعىس جانە ورتا ازيا ايماقتارىنا ءتان قۇبىلىس. مىسالى، بالاساعۇن: «كىسىگە ەكى دۇنيەدە پايدالى ءۇش نارسە ىزگى ءىس (مىنەزى تۇزۋلىك)، ۇيات، ادىلدىك جانە ءۇش پايداسىز نارسە بار: جاۋىزدىق، جالعاندىق، ساراڭدىق» دەسە، اباي: «قاسيەتتى ادام بويىندا ءۇش نارسە قاتار ساقتالۋعا ءتيىس، ول - اقىل، قايرات، جۇرەك» نەمەسە «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك. اۋەلى - نادانداق، ەكىنشى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى-زالىمدىق دەپ بىلەمىن» دەيدى.

ەكىنشىدەن باقىتتى، قوعامعا جەتۋدىڭ كىلتى الەۋمەتتىك رەفورمادا نەمەسە اعارتۋدا (شوقان، ىباراي)، تاريح – جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ، اعارتۋشىلىق پەن ناداندىقتىڭ كۇرەسى دەپ سەنگەن وكىلدەردەن شاكارىم ءىلىمىنىڭ تەرەڭدىگى دە وسىندا. ادامدى ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن سىرتقى قوزعۋشى كۇشتەرگە ەمەس، ءوز جانىنا ءۇڭىلدىرۋ، جان تىلەگىن تىڭداتۋ - ءومىرىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مەككە بارىپ، قاجى بولعان شاكارىمنىڭ باستاۋىن سوناۋ نەوپلاتونيزمنىڭ تاڭىرىلىك ەماناسيا تەورياسى مەن ءۇندى بۋدديستىك مەديتاسيا، حريستياندىق اسكەتيزمنەن الاتىن ءسۋفيزمدى قابىلداعانىن، مويىنداعانىن كورسەتەدى. كوسەمدەرى ءال-باسري، ءال-مۇحازيتي، ءال-حاللاي بولىپ تابىلاتىن يسلامنىڭ بۇل باعىتى قۇدايدى وزىنەن ىزدەۋ، وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ارتتىرۋدى جانە ءوزىن جاراتۋشىنىڭ ەركىنە باعىندىرا وتىرىپ، ءوزىن اللانىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋدى ۋاعىزدايدى.