شاكارىم شىعارمالارىنىڭ تاريحي سيپاتى مەن ادامگەرشىلىك ۇلگىسى
شقو وبلىسى.، اباي اۋدانى، سارجال اۋىلى
«ش. توقجىگىتوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
سماعۇلوۆا س. س.
شاكارىم شىعارمالارىنىڭ تاريحي سيپاتى مەن ادامگەرشىلىك ۇلگىسى
وقىپ ءبىلىپ، ايتىپ كورىپ جۇرگەن اقىن – جازۋشىلاردىڭ ەشقايسىسىندا ۇقسامايتىن شاكارىم شىعارمالارى ءبىر شەتى التاي ءوڭىرى، ءبىر شەتى جۇڭگو ەلىنە دە جاقسى تانىس. ءار شىعارمانىڭ وزىندىك قالىپتاسۋ ءداستۇرى، تاريحي تەرەڭ تاعلىم بار. XIX عاسىردىڭ 2 جارتىسىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ادەبيەتىن، مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جولىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن، شوقان، ىبىراي ابايلارمەن تۇستاس، زامانداس بولعان، سول كەزەڭنىڭ اۋمالى - توكپەلى ءداۋىردىڭ كۋاسى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ءوز زامانىنداعى ادامعا، قوعامعا، ءوزىن قورشاعان ورتاعا الەۋمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىستى تۋىنداعان كوزقاراستى، وي - ءتۇيىنى باعىتى بولۋى شارتتى ەدى.
سوندىقتان دا شاكارىم XIX عاسىردىڭ اياعى XX عاسىر باسىنداعى قازاق ومىرىندەگى وقيعالارعا قۇبىلىستارعا قىزۋ ءۇنىن قوستى. ونىڭ ىشىندە جاڭا زامان جاستارىن وقۋ - بىلىمگە ونەرگە شاقىرۋ لەبى بار. وسى وقۋ ءبىلىم، ونەر جولىندا ءبىر ادامنان ۇلگى الىپ ۇيرەنەيىك، سوعان جۇگىنەيىك دەگەن وي ايتتادى. «جاستاردىڭ رۋحاني ازىق الىپ، جان سارايى تازارتۋدا ۇلگى بولار ادام بىرەۋ عانا ول - اباي» - دەيدى جاستايىنان ءوز ءپىر تۇتىپ ۇلگى العان اباي بويىنداعى ادامگەرشىلىك پەن مەيىرىم، ادالدىق پەن ار، ۇيات ءتارىزدى ۇعىمداردى فيلوسوفيالىق تەرەڭ تولعاۋلاردا
اباي وسيەتى ارقىلى بەرۋدى ماقسات تۇتادى.
كەل، جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق،
ارام ايلا، زورلىقسىز مال تابالىق.
وشپەس ءومىر، تاۋسىلماس امال بەرەلىك،
ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق.
1877 جىلى جازىلعان بۇل ولەڭنىڭ مەڭزەگەنى جاستار بولاشاعى. وقۋ - ءبىلىمسىز ەل ەرتەڭى جوق ەكەنىن ايتىپ تۇسىندىرۋگە ايتىپ تىرىسادى. ءوزى ءجۇرىپ وتكەن ءومىر وتكەلدەرىندە، تاعدىر القاسىندا شاكارىم ۇستانعان باعىتى. تاڭداعان جولى وزدىگەن ىزدەنۋ، وقۋ، ءبىلىم، ۇيرەنۋ ۇلىلاردان ۇلگى الۋ. سوندىقتان دا ول بىلىمدىلىكتى دارىپتەگەن، ۇلاعاتتى ويلار ايتىپ، وزدىگىنەن ءبىلىم الۋ، وقۋ، ىزدەنۋ جولدارىن ۇسىنعان، سونى دامىتۋعا كۇش سالعان. ءبىلىم الۋدىڭ ەڭ وڭتايلى كەزەڭى جاستىق شاق ەكەندىگىنە دە نازار اۋدارادى. ابايشا تولعاپ، ابايشا وكىنەدى. ءوز وكىنىشىن وسيەت ەتىپ قالدىرادى. ول ارنايى ءبىلىم بەرۋ، وقىتۋ ىسىنە ارلاسىپ، بەلگىلى ءبىر ەڭبەكتەر جازباعانىمەن، وسى سالادا تەرەڭ وي تولعاپ، بولاشاق ۇراپاقتى قايتكەندە ءبىلىمدى سالاۋاتتى سانالا ەتىپ تاربيەلەيمىز، - دەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاپ، وزىندىك كوزقاراس تۋىندىرىپ جول نۇسقايدى. جاستاردىڭ وزدىگىنەن ىزدەنىپ وقۋ جولىنداعى ماقسات - مىندەتىن ايقىنداۋعا ءوزىنىڭ مەككەگە ساپارىن ۇلگى قىلادى.
سەزىندىم ءبىرازىن بايقاي،
كىتاپ، عىلىم، وي الماققا.
ماعان جول بولدى سول جاققا،
جۇمىلدىم مەككە بارماققا.
شاكارىمنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىنىڭ ءوڭ بويىنا جەلى بولىپ تابىلعان وي - تولعانىس، پاراسات - پايىمى، ۇستانعان باعىت باعدارى - شىعىس پەن باتىستىڭ وزىق ويلى دانالارىنىڭ ۇلگى ونەگەسى - ءتالىم تاعلىمى. وزدىگىنەن وقىپ، بىرنەشە ءتىلدى جەتىك بىلگەن عۇلامانىڭ كەيىنگىلەرگە بەرەرى، ايتپاق اقىلى، قالدىرعان مۇراسى دا وسى جان - جاقتى ءبىلىمدى مەڭگەرۋ جولى. اقىننىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، ءومىر كەزەڭى ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ تاريحىلىلىعىن ايقىندايدى. سوندىقتان دا شاكارىم ولەڭدەرىندە جەكە ادامنىڭ ءوسۋ كەزەڭدەرىنەن باستاپ، ول ءومىر سۇرگەن ورتا، قوعام ءومىرىنىڭ وزگەرىستەرى، تاريحي ساياسي بولمىسى بەلگىلى ءبىر زاماندىلىقپەن سۋرەتتەلەدى.
شاكارىم ءوزى ءومىر سۇرگەن، قازاق ەلىنە ەرەكشە تاريحي وزگەرىستەر ەنگىزگەن. حالقىمىزدىڭ ساناسىن جاڭعىرتىپ، ءتۇرلى جاڭالىق، وزگەرىستەر اكەلگەن. شاكارىم ۇستانعان ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق باتىس پەن شىعىستىڭ ادەبي مۇرالارىنان باستاۋ الىپ، ابايعا ۇلاسقان جالعاستىق ونى وزىندىك كوزقاراسىن قالىپتاستىرعانىن، ول داستۇرلەردى قابىلداعىنىن كورسەتەدى. اقىننىڭ قوعام ومىرىندەگى وزگەرىستى اسقان پاراساتتىلىقپەن مەڭگەرۋگە سەبەپ: ونىڭ قازاق زيالىلارىمەن ورىس ينتەللەگەنسياسىمەن جاقىن تانىس، پىكىرلەس بولعاندىعىنا ولارمەن بىرگە قوعامدىق ماڭىزى بار ىستەرمەن ارالاسۋىندا. ماڭىزدى ىستەرگە ارالاسا ءجۇرىپ حالقىنا ءتۇزۋ جول، باعىت - باعدار سىلتەپ وتىردى.
ادام تابيعاتىنىڭ ديالەكتيكالىق كۇردەلى دە، قات - قابات قايشىلىقتى قۇرامىن جاساۋدا، سونىمەن قوسا، قازاق قوعامىنىڭ شىندىعىن كورسەتۋدە شاكارىم ءوز تۇرعىسىنان كەلدى. ول ولەڭ ورنەگى جانە فيلوسوفيا سونىمەن قوسا ادامنىڭ ىشكى پسيحولوگيزىمىن بىرلەستىرە وتىرا، قازاق تاريحىنا جاڭاشا مازمۇن مەن ءتۇر اكەلدى. ادامنىڭ «ىشكى الەمنىڭ» كۇردەلىلىگىن، قۇندىلىعىن ىشكى ساپا ماسەلەلەرىن العا قويدى. ادام مىنەزىندەگى سان ءتۇرلى قايشىلىقتاردى جەڭۋدە، وعان سىرتقى ورتانىڭ اسەرىن، ونىمەن قارىم - قاتىناستا بولا تۇرا، ادامنىڭ «ىشكى الەمنىڭ» ءوزىنىڭ - ءوزى يگەرۋى كەرەك دەگەن يدەيانى ۇسىندى. شاكارىمنىڭ ادام جايىنداعى تۇسىنىگى جانە ونى كوركەمدەپ سۋرەتتەۋ تاسىلدەرى قازاق تاريحى مەن فيلوسوفياسىنا ماڭىزدى وزگەرىستەر اكەلدى.
جالپى ادام تانۋدا، «قۇدايتانۋدا»، «ىشكى الەم» جونىندە ايتقان ويلارى تەك قانا ادەبيەت پەن فيلوسوفيانىڭ عانا سىباعاسىنا تيەتىن ۇلەس قانا ەمەس. سونىمەن قوسا ۇلتتىق ساناعا، ۇلتتىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن دارەجەدەگى يدەيالار ەدى. شاكارىم كۇن تارتىبىنە ادام ساپاسىن ارتتىرۋدىڭ، وعان قانداي مىنەز - قۇلىقتىڭ اسەرى جانە قانداي ادامي قۇندىلىقتاردى دامىتۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەردى قويدى. شاكارىم سىرتقى ورتانىڭ الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ادامعا ىقپالىن اسەرىن انىق بايقاي وتىرا، سول ورتانى، قوعامدى، الەۋمەتتىك ءومىردى وزگەرتۋ جاعدايىنا، ادامنىڭ رۋحاني تولىققاندى قالىپتاسقان اسەرىنىڭ كۇشتىلىگىن مويىندايدى. ادامنىڭ ىشتەي دامۋىن، ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ وزگەرۋى، پسيحولوگياسىن، دۇنيەتانىمىن وزگەرتۋ، دۇرىستىققا بۇرۋى ادامنىڭ ءوز قولىندا.
شاكارىم شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىر ءيىرىمى، جاراتۋشى مەن ادام، ماحاببات ادامشىلىق، ادامي قاسيەتتەر مەن قۇندىلىقتار، ادامنىڭ جەكەلىك دامۋىنىڭ كورىنىسى دەگەن ويلاردا جاتىر. شاكارىم ءوپتيميزمى دە ۇلت بولاشاعىنا قاتىستى. ونىڭ بولاشاققا دەگەن ءۇمىتى زور، ۇلتتىڭ دامۋىن، ءوز ۇلتىنىڭ وزىق داستۇرلەرىمەن ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرا، ونىڭ دامۋىنىڭ قايتالانباس كوزدەرىن، باعىتتارىن تابۋدى ماقسات تۇتتى. ۇلتتىڭ وتكەن تاريحىنا سۇيەنە وتىرىپ، جاڭاشىلدىعى باسىم جان - جاقتى ىزدەنىستەر مەن دۇنيەتانىم دامىتۋدا كوركەمدىك تاسىلدەردى كەڭىنەن پايدالاندى. ولەڭ سوزدەرىنىڭ بايلىعى، سۇلۋلىعى قازاق ءتىلىنىڭ باي سوزدىك قورىنا اينالىپ وتىردى.
«ش. توقجىگىتوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
سماعۇلوۆا س. س.
شاكارىم شىعارمالارىنىڭ تاريحي سيپاتى مەن ادامگەرشىلىك ۇلگىسى
وقىپ ءبىلىپ، ايتىپ كورىپ جۇرگەن اقىن – جازۋشىلاردىڭ ەشقايسىسىندا ۇقسامايتىن شاكارىم شىعارمالارى ءبىر شەتى التاي ءوڭىرى، ءبىر شەتى جۇڭگو ەلىنە دە جاقسى تانىس. ءار شىعارمانىڭ وزىندىك قالىپتاسۋ ءداستۇرى، تاريحي تەرەڭ تاعلىم بار. XIX عاسىردىڭ 2 جارتىسىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ادەبيەتىن، مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جولىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن، شوقان، ىبىراي ابايلارمەن تۇستاس، زامانداس بولعان، سول كەزەڭنىڭ اۋمالى - توكپەلى ءداۋىردىڭ كۋاسى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ءوز زامانىنداعى ادامعا، قوعامعا، ءوزىن قورشاعان ورتاعا الەۋمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىستى تۋىنداعان كوزقاراستى، وي - ءتۇيىنى باعىتى بولۋى شارتتى ەدى.
سوندىقتان دا شاكارىم XIX عاسىردىڭ اياعى XX عاسىر باسىنداعى قازاق ومىرىندەگى وقيعالارعا قۇبىلىستارعا قىزۋ ءۇنىن قوستى. ونىڭ ىشىندە جاڭا زامان جاستارىن وقۋ - بىلىمگە ونەرگە شاقىرۋ لەبى بار. وسى وقۋ ءبىلىم، ونەر جولىندا ءبىر ادامنان ۇلگى الىپ ۇيرەنەيىك، سوعان جۇگىنەيىك دەگەن وي ايتتادى. «جاستاردىڭ رۋحاني ازىق الىپ، جان سارايى تازارتۋدا ۇلگى بولار ادام بىرەۋ عانا ول - اباي» - دەيدى جاستايىنان ءوز ءپىر تۇتىپ ۇلگى العان اباي بويىنداعى ادامگەرشىلىك پەن مەيىرىم، ادالدىق پەن ار، ۇيات ءتارىزدى ۇعىمداردى فيلوسوفيالىق تەرەڭ تولعاۋلاردا
اباي وسيەتى ارقىلى بەرۋدى ماقسات تۇتادى.
كەل، جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق،
ارام ايلا، زورلىقسىز مال تابالىق.
وشپەس ءومىر، تاۋسىلماس امال بەرەلىك،
ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق.
1877 جىلى جازىلعان بۇل ولەڭنىڭ مەڭزەگەنى جاستار بولاشاعى. وقۋ - ءبىلىمسىز ەل ەرتەڭى جوق ەكەنىن ايتىپ تۇسىندىرۋگە ايتىپ تىرىسادى. ءوزى ءجۇرىپ وتكەن ءومىر وتكەلدەرىندە، تاعدىر القاسىندا شاكارىم ۇستانعان باعىتى. تاڭداعان جولى وزدىگەن ىزدەنۋ، وقۋ، ءبىلىم، ۇيرەنۋ ۇلىلاردان ۇلگى الۋ. سوندىقتان دا ول بىلىمدىلىكتى دارىپتەگەن، ۇلاعاتتى ويلار ايتىپ، وزدىگىنەن ءبىلىم الۋ، وقۋ، ىزدەنۋ جولدارىن ۇسىنعان، سونى دامىتۋعا كۇش سالعان. ءبىلىم الۋدىڭ ەڭ وڭتايلى كەزەڭى جاستىق شاق ەكەندىگىنە دە نازار اۋدارادى. ابايشا تولعاپ، ابايشا وكىنەدى. ءوز وكىنىشىن وسيەت ەتىپ قالدىرادى. ول ارنايى ءبىلىم بەرۋ، وقىتۋ ىسىنە ارلاسىپ، بەلگىلى ءبىر ەڭبەكتەر جازباعانىمەن، وسى سالادا تەرەڭ وي تولعاپ، بولاشاق ۇراپاقتى قايتكەندە ءبىلىمدى سالاۋاتتى سانالا ەتىپ تاربيەلەيمىز، - دەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاپ، وزىندىك كوزقاراس تۋىندىرىپ جول نۇسقايدى. جاستاردىڭ وزدىگىنەن ىزدەنىپ وقۋ جولىنداعى ماقسات - مىندەتىن ايقىنداۋعا ءوزىنىڭ مەككەگە ساپارىن ۇلگى قىلادى.
سەزىندىم ءبىرازىن بايقاي،
كىتاپ، عىلىم، وي الماققا.
ماعان جول بولدى سول جاققا،
جۇمىلدىم مەككە بارماققا.
شاكارىمنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىنىڭ ءوڭ بويىنا جەلى بولىپ تابىلعان وي - تولعانىس، پاراسات - پايىمى، ۇستانعان باعىت باعدارى - شىعىس پەن باتىستىڭ وزىق ويلى دانالارىنىڭ ۇلگى ونەگەسى - ءتالىم تاعلىمى. وزدىگىنەن وقىپ، بىرنەشە ءتىلدى جەتىك بىلگەن عۇلامانىڭ كەيىنگىلەرگە بەرەرى، ايتپاق اقىلى، قالدىرعان مۇراسى دا وسى جان - جاقتى ءبىلىمدى مەڭگەرۋ جولى. اقىننىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، ءومىر كەزەڭى ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ تاريحىلىلىعىن ايقىندايدى. سوندىقتان دا شاكارىم ولەڭدەرىندە جەكە ادامنىڭ ءوسۋ كەزەڭدەرىنەن باستاپ، ول ءومىر سۇرگەن ورتا، قوعام ءومىرىنىڭ وزگەرىستەرى، تاريحي ساياسي بولمىسى بەلگىلى ءبىر زاماندىلىقپەن سۋرەتتەلەدى.
شاكارىم ءوزى ءومىر سۇرگەن، قازاق ەلىنە ەرەكشە تاريحي وزگەرىستەر ەنگىزگەن. حالقىمىزدىڭ ساناسىن جاڭعىرتىپ، ءتۇرلى جاڭالىق، وزگەرىستەر اكەلگەن. شاكارىم ۇستانعان ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق باتىس پەن شىعىستىڭ ادەبي مۇرالارىنان باستاۋ الىپ، ابايعا ۇلاسقان جالعاستىق ونى وزىندىك كوزقاراسىن قالىپتاستىرعانىن، ول داستۇرلەردى قابىلداعىنىن كورسەتەدى. اقىننىڭ قوعام ومىرىندەگى وزگەرىستى اسقان پاراساتتىلىقپەن مەڭگەرۋگە سەبەپ: ونىڭ قازاق زيالىلارىمەن ورىس ينتەللەگەنسياسىمەن جاقىن تانىس، پىكىرلەس بولعاندىعىنا ولارمەن بىرگە قوعامدىق ماڭىزى بار ىستەرمەن ارالاسۋىندا. ماڭىزدى ىستەرگە ارالاسا ءجۇرىپ حالقىنا ءتۇزۋ جول، باعىت - باعدار سىلتەپ وتىردى.
ادام تابيعاتىنىڭ ديالەكتيكالىق كۇردەلى دە، قات - قابات قايشىلىقتى قۇرامىن جاساۋدا، سونىمەن قوسا، قازاق قوعامىنىڭ شىندىعىن كورسەتۋدە شاكارىم ءوز تۇرعىسىنان كەلدى. ول ولەڭ ورنەگى جانە فيلوسوفيا سونىمەن قوسا ادامنىڭ ىشكى پسيحولوگيزىمىن بىرلەستىرە وتىرا، قازاق تاريحىنا جاڭاشا مازمۇن مەن ءتۇر اكەلدى. ادامنىڭ «ىشكى الەمنىڭ» كۇردەلىلىگىن، قۇندىلىعىن ىشكى ساپا ماسەلەلەرىن العا قويدى. ادام مىنەزىندەگى سان ءتۇرلى قايشىلىقتاردى جەڭۋدە، وعان سىرتقى ورتانىڭ اسەرىن، ونىمەن قارىم - قاتىناستا بولا تۇرا، ادامنىڭ «ىشكى الەمنىڭ» ءوزىنىڭ - ءوزى يگەرۋى كەرەك دەگەن يدەيانى ۇسىندى. شاكارىمنىڭ ادام جايىنداعى تۇسىنىگى جانە ونى كوركەمدەپ سۋرەتتەۋ تاسىلدەرى قازاق تاريحى مەن فيلوسوفياسىنا ماڭىزدى وزگەرىستەر اكەلدى.
جالپى ادام تانۋدا، «قۇدايتانۋدا»، «ىشكى الەم» جونىندە ايتقان ويلارى تەك قانا ادەبيەت پەن فيلوسوفيانىڭ عانا سىباعاسىنا تيەتىن ۇلەس قانا ەمەس. سونىمەن قوسا ۇلتتىق ساناعا، ۇلتتىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن دارەجەدەگى يدەيالار ەدى. شاكارىم كۇن تارتىبىنە ادام ساپاسىن ارتتىرۋدىڭ، وعان قانداي مىنەز - قۇلىقتىڭ اسەرى جانە قانداي ادامي قۇندىلىقتاردى دامىتۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەردى قويدى. شاكارىم سىرتقى ورتانىڭ الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ادامعا ىقپالىن اسەرىن انىق بايقاي وتىرا، سول ورتانى، قوعامدى، الەۋمەتتىك ءومىردى وزگەرتۋ جاعدايىنا، ادامنىڭ رۋحاني تولىققاندى قالىپتاسقان اسەرىنىڭ كۇشتىلىگىن مويىندايدى. ادامنىڭ ىشتەي دامۋىن، ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ وزگەرۋى، پسيحولوگياسىن، دۇنيەتانىمىن وزگەرتۋ، دۇرىستىققا بۇرۋى ادامنىڭ ءوز قولىندا.
شاكارىم شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىر ءيىرىمى، جاراتۋشى مەن ادام، ماحاببات ادامشىلىق، ادامي قاسيەتتەر مەن قۇندىلىقتار، ادامنىڭ جەكەلىك دامۋىنىڭ كورىنىسى دەگەن ويلاردا جاتىر. شاكارىم ءوپتيميزمى دە ۇلت بولاشاعىنا قاتىستى. ونىڭ بولاشاققا دەگەن ءۇمىتى زور، ۇلتتىڭ دامۋىن، ءوز ۇلتىنىڭ وزىق داستۇرلەرىمەن ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرا، ونىڭ دامۋىنىڭ قايتالانباس كوزدەرىن، باعىتتارىن تابۋدى ماقسات تۇتتى. ۇلتتىڭ وتكەن تاريحىنا سۇيەنە وتىرىپ، جاڭاشىلدىعى باسىم جان - جاقتى ىزدەنىستەر مەن دۇنيەتانىم دامىتۋدا كوركەمدىك تاسىلدەردى كەڭىنەن پايدالاندى. ولەڭ سوزدەرىنىڭ بايلىعى، سۇلۋلىعى قازاق ءتىلىنىڭ باي سوزدىك قورىنا اينالىپ وتىردى.
You Might Also Like
