شاكارىم پوەزياسىنداعى فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم يىرىمدەرى
دانات جاناتايەۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوسەنتى
ءابىلدا قىزجىبەك ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى
ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى شاھكەريم، ال قازاق اراسىندا شاكارىم اتالىپ كەتكەن بۇل تۇلعا – قازاق مادەنيەتىندە وزىندىك ۇلكەن ورنى بار فيلوسوف، تاريحشى، اقىن، كومپوزيتور بولعان سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جان-جاقتى ونەر يەسى ەدى.
شاكارىم جونىندە مۇحتار اۋەزوۆ «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» اتتى ماقالاسىندا «ابايدىڭ ءدال تۇسىندا، ءوز داۋىرىندە ەڭبەك ەتكەن» اقىندار تۋرالى ايتا كەلىپ: «مۇنداي اقىن - تورتەۋ – دەيدى. – ونىڭ ەكەۋى – اقىلباي، ماعاۋيا – ابايدىڭ بالالارى... قالعان ەكەۋى – كوكباي، شاھكارىم. وسى ءتورت اقىن ابايدىڭ ناعىز تولىق ماعىناداعى شاكىرتتەرى، ابايدان اتالىق، اعالىق، ۇستازدىق تاربيە الۋدان باسقا، ونىڭ ولەڭ مەن قارا سودەرىن وقۋشى ءارى تاراتۋشى، باعالاۋشى، تۇتىنۋشى بولۋدان باسقا، بۇلار اباي باسشىلىعىمەن ءوز جاندارىنان جىرلار دا جازعان... اباي ولارعا تاقىرىپ بەرىپ، ولەڭدەرىن سىنايدى، تۇزەيدى، قالاي تۇزەۋدىڭ جولىن ايتادى. ءدالىن ايتقاندا، مىنالار ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى ەسەپتى دە، اباي الدى ولارعا جازۋشىنىڭ مەكتەبى سياقتى بولادى» - دەپ جازدى [1، 244 ب.]
شاكارىمنىڭ اقىندىق دۇنيەتانىمى، فيلوسوفيالىق كوزقاراسى كوپ جاعدايدا ۇستازى اباي دۇنيەتانىمى، كوزقاراسىمەن ۇندەسىپ جاتادى. «اباي داستۇرىندەگى پوەزيانىڭ بيىك مادەنيەتىن، العىرلىعىن، فيلوسوفيالىق ءتۇيىن – تولعانىسقا دەگەن قابىلەتىنىڭ مودىعىن بايقايمىز» [2، 45 ب.].
«شاكارىم ليريكاسىندا سىرشىلدىقتان ويشىلدىق باسىم، فيلوسوفيالىق سارىن كۇشتى» [2، 30-39 بب.] «شاكارىم قازاق پوەزياسىندا فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ بۇرىن ءورىس الماعان جاڭا تۇرلەرىن قالىپتاستىرىپ، بۇل سالادا ۇلكەن جاڭالىق تاپتى» [2، 32 ب.].
شاكارىم ولەڭدەرىندە يسلامياتقا قاتىستى ۇعىم – تۇسىنىك، كاتەگوريالار بارشىلىق. سونداي كاتەگوريالىق ۇعىمداردىڭ ءبىرى - «جار» ءسوزى. بۇل «جار» ۇعىمى ەڭ الدىمەن ابايدا:
«جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا،
اسپاندا اي مەن كۇن شاعىلسا دا،
دۇنيەدە، ءسىرا سەندەي ماعان جار جوق،
ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا.
سورلى اسىق سارعايسا دا، ساعىنسا دا،
جار تايىپ، جاقسى سوزدەن جاڭىلسا دا،
شىدايدى ريزا بولىپ جار ىسىنە،
قورلىق پەن مازاعىنا تاڭىلسا دا» - دەپ جىرلانادى [3، 108 ب.].
شاكارىمدە:
ءومىر سىرىن كوزدەسەڭ،
جارعا شوقىن، جاننان بەز! [4، 248 ب.] – دەيدى.
ابايدا دا، شاكارىمدە دە «جار» ءسوزى كۇندەلىكتى تۇرمىستىق، قاراپايىم جالپى كەڭ ماعىناسىنداعى «جار» ۇعىمى ەمەس، ال جاراتقاننىڭ ءتۇپ يەنىڭ بارشا – بولمىسىن يەلەنىپ، جيناقتاپ تۇرعانۇعىمدىق – كاتەگوريالىق ءسوز. ياعني، ول كۇندەلىكتى ۇعىمداعى «ارۋ»، «ايەل»، «قىز» ۇعىمىن بىلدىرمەيدى. ول يسلامياتتاعى، سۋفيزمدەگى نەگىزگى كاتەگوريالىق ۇعىمدى ءبىلدىرىپ تۇر.
مەنىڭ جارىم قىز ەمەس،
حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى.
ونى سەزەر ءسىز ەمەس،
كوزگە تاسا بۇل سىرى.
جاسىرىپ تۇر جار ءوزىن،
باس كوزىمەن قاراما.
جۇرەگىڭنىڭ اش كوزىن،
جاننىڭ سىرىن ارالا- دەيدى شاكەرىم. [4، 238 ب.]
شاكارىم بۇل ولەڭىندە «جاردى» جاي كوزبەن كورۋ مۇمكىن ەمەس، ونى جۇرەگىنىڭ كوزىمەن كورىپ، تانۋ قاجەت دەيدى. يسلامياتتا اللانى تانۋ ءۇشىن سىرتقى (زاحار) جانە ىشكى (باتين) بەرىلگەندىگىن، اللانى شىن تانىماق بولعان پەندەلەر ونى «زاحير» كوزبەن كورە المايتىنىن، تەك قانا ىشكى «باتين» كوزبەن قاراۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. شاكەرىم دە «جۇرەك كوزى» دەپ وسى «باتيندى» ايتىپ وتىر. ياعني جاراتقاندى ءتۇپ يەنى جۇرەكپەن ۇعىنۋ، ءتۇسىنۋ، كورۋ قاجەتتىلىگى.
اللا دەگەن ءسوز جەڭىل،
اللاعا اۋىز جول ەمەس،
ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل،
وزگەسى حاققا قول ەمەس – دەيدى اباي دا. [3]
شاكارىمنىڭ ولەڭدەرىندە سۋفيزمگە ءتان ۇعىم – كاتەگوريالار مول ۇشىراسادى.
مىسالعا:
اراق – اقىل، ماستىق – وي، جار – حاقيقات
جان – ءناپسى، شاتاق – يمان، ءدىن – قيانات.
ماسكۇنەم، ايەل سۇيگىش، ءدىنسىز عوي دەپ،
سىرىن بىلمەي سىرتىمنان عىلما عايبات [4]، دەپ سوپىلىققا ءتان دۇنيەتانىمدى اڭعارتادى. جار دەپ وتىرعانى – حاقيقات، ال حاقيقات جاراتۋشىنىڭ، ءتۇپ يەنىڭ ءوزى. شاكارىم جاراتۋشىنى، جاردى تانۋدىڭ الەم تاريحىندا كوپتەگەن جولدارى بار ەكەنىن:
جاردىڭ سانى سانسىز كوپ
ول ساناۋعا كەلمەي تۇر.
انىق نۇرى وسى دەپ،
اركىم ءبىر تال ۇستاپ ءجۇر [4] - دەپ كورسەتەدى. وسىنداعى جاراتقاندى تانۋداعى كوپتەگەن جولداردى شاكارىم «جاردىڭ شاشى سانسىز كوپ» كوركەم وبرازدى، بەينەلى جەتكىزىپ تۇر. شاكارىمنىڭ وسى «جار» ۇعىمى، كاتەگورياسى ءسوز بولاتىن ولەڭدەرى؛ «سۇراعان جانعا سالەم ايت»، «شوشىما دوستىم سوزىمنەن»، «شىن اسىقتىڭ ءاربىرى»، «انىق اسىق - اۋليە»، «ورتەيىن دەپ وتقا كومدىم»، «جار كورمەگەن ناداندار»، «ءومىر سىرىن كوزدەسەڭ»، «ابدەن تولىپ جارىق اي»، «اقىل قۇسى اداسپاي اسپانداسا»، «شام جاردان»، «جارىقتىڭ دەپ كىنالى بوپ»، «ءدىن»، «اراق، ماستىق، جار، جان، شاتاق، يماننىڭ شەشۋى» ت.ب.
شاكارىمدەگى «جار قانجارى – ماعان بول، سۇقسىن سورلى جۇرەككە» نەمەسە «جانى قۇربان جارىنا، كەرەكسىز وعان دۇنيە»، «اسىقتان اياپ قالاتىن، يمانى، مالى، ارى جوق» دەگەن جولدار ابايداعى «شىدايدى ريزا بولىپ جار ىسىنە، قورلىق پەن مازاعىنا تاڭىلسا» دەگەن جولدارمەن ۇندەسىپ، ۇشتاسىپ جاتىر. شاكارىمنىڭ ءدىنى دە، ءدىندى قابىلداۋى دا ابايدىڭ ءدىنى سياقتى، «سىنشىل اقىلدىڭ ءدىنى» م. اۋەزوۆ. شاكارىم فانات، كوزسىز ءدىنشىل ەمەس، ول بارلىعىن اقىلعا بيلەتۋدى قالايدى. ۇستازى اباي:
كوڭىلگە شاك شۇبالى وي المايمىن،
سوندا دا، ونى ويلاماي قويا المايمىن.
اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،
قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن – [3]
دەسە، شاكارىم:
باستاعى كوز، قۇلاققا سەنىم جوق،
تەرەڭ ويمەن اقىلعا ايتامىن دات.
پايعامبار، اۋليە ايتتى دەسە – داعى،
اقىل قابىل الماسا، ول ماعان جات – دەيدى. [4]
يسلام ءدىنى پايدا بولعاننان باستاپ، وزىنە تەوريالىق اعىمشارتتار ىزدەدى. ول كونە داۋىرلەردەگى فيلوسوفيالىق قيسىندارعا سۇيەنەدى. ارابتار فيلوسوفيانى ءپالساپا دەپ اتاعان. مۇسىلمان فيلوسوفياسى يسلاميات اتتى ۇلكەن تانىم. بۇل كونە ويشىل اريستوتەل نەگىزدەگەن پەراپاتەتيكتەر جانە يدەاليستىك باعىتتاردى بىرىكتىرۋشى دۋاليستىك تانىم بولىپ تابىلادى. اريستوتەل ەڭبەكتەرىن ارابشاعا اۋدارىپ، تۇسىنىك تافسير (كوممەنتاريي) جازعان ءبىرىنشى ۇستاز بولسا، ءال-فارابي ەكىنشى ۇستاز «مۋاليميي سونيي» دەپ تانعان.
يسلامياتتا «جان» جانە «ءتان» سۋبستانسياسى قاتار اتالدى. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي بۇل كاتەگوريالار تۋرالى بىلاي دەيدى:
اقىل مەن جان «مەن»ءوزىم، ءتان «مەنىكى»،
«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ءجونى ەكى.
«مەن» ولمەسكە تاعدىر جوق اۋەل باستان،
«مەنىكى» ولسە، ءولسىن وعان بەكى. [3]
ابايدىڭ «مەن» دەپ وتىرعانى، اقىل مەن جان «مەنىكى» دەپ وتىرعانى ءتان. اقىل مەن جان ماڭگىلىك، ال ءتان وتكىنشى. اباي يسلامياتتاعى جانعا اقىلدى قوسادى.
شاكارىم اقىل مەن جان، ياعني مەننىڭ جوعالمايتىنىن:
بار نارسە جوعالمايدى، وزگەرەدى،
جان جوعالماس دەپ ويلا، سونى ءبىل دە.
جان ءتان جاسار، ءتان جاندى جاراتا الماس،
تەرەڭ ويلاپ، ءسوزىمدى قۇلاققا ءىل دە، - دەپ جىرلايدى [4].
نەمەسە:
قايدا بارسا ول ءوزىن «ءوزىم» دەيدى،
«ءوزىم» دەپ دەنەنى ەمەس، جاندى ايتقانى.
سول جاننان ءتىپتى «وزىمدىك» جوعالمايدى،
ەسەپ ەمەس سان ءولىپ، سان قايتقانى – دەيدى. [4]
شاكارىمدەگى «ءوزىم» ابايداعى «مەن»، شاكەرىمدەگى «دەنە»، ابايدا «ءتان» نە بولماسا «مەنىكى». شاكارىمدە دە وسى جان سۋبستانسياسى ابايداعىداي ماڭگىلىك، ول ولمەس ەمەس، ولەتىن «دەنە»، نە بولماسا «مەنىكى» ءتان. جاننىڭ ماڭگىلىگىنىڭ ارقاسىندا سان تۇرگە ءتۇسىپ، ءارتۇرلى بوياۋلارمەن وزگەرىپ، ءارتۇرلى قالىپقا تۇسەدى دەگەن وي ايتادى.
يسلامياتتاعى تانىمداعى «جانعا» اباي «اقىلدى» قوسادى. ءبىر قىزىعى شاكارىم وعان كوڭىلدى قوسادى. ال شاكارىمنىڭ «جان» مەن «دەنەگە» «كوڭىلدى» قوسۋى ابايدا كەزدەسپەيدى. بۇل دا شاكارىم ويشىلدىعىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى. بۇل «كوڭىلدىڭ» تابيعاتى ابايدا ءتان قۇمارلىعىنان، ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن بولمىسىنان «ءتاننىڭ»ءوز 82 تابيعاتىنان تۋىندايتىن، ونىڭ ءوز اياسىندا قاراستىرىلاتىن ماسەلە بولسا، شاكارىم «كوڭىل» تابيعاتىن ءبولىپ قراستىرادى.
ال ەندى سيپاتتالىق كوڭىلدى ءبىز،
ەسكەرىپ بۇل ءسوزىمدى جاقسى ۇعىنىڭىز.
جان مەن دەنە – قوسىلعان ەرلى – قاتىن،
ەكەۋىنەن تۋادى كوڭىلىمىز.
تابيعات بىردە بىلاي، بىردە ولاي،
كەتەرى ءمالىم ەمەس الدەقالاي.
اكەسى جان، شەشەسى دەنە بولىپ،
كوڭىلىمىز سول سەبەپتەن ەكىتالاي.
كەيدە جاقسىنى ىزدەيمىز، كەيدە جامان،
كوڭىل نەگە قىزىقسا – سوعان تامان.
دەنە جەڭسە، تۇپسىزگە قىزىعامىز،
جان بيلەسە جاماننان قالماق امان [4].
وسى «جان» مەن «ءتان» ۇعىمدارىنا قاتىستى فيلوسوفيالىق كاتەگوريالارعا نەگىزدەلگەن ءپالساپالىق تەرەڭ ويلار شاكارىمنىڭ «جان مەن دەنە ءھام كوڭىل»، «مەن ادامنىڭ تاپپايمىن ونەرلىسىن»، «اتانىڭ شاھۋاتىنىڭ، كوپ قوي ءمانى»، «تۋرا جولدا قايعى تۇرماس»، «تىرشىلىك، جان تۋرالى» ولەڭدەرىندە كورىنىس تابادى.
احلاق، ياكي شىعىستاعى مورال فيلوسوفياسىنا قاتىستى مورالدىق – ەتيكالىق كاتەگوريالار ىنساپ، راحىم، ار، ۇيات، سابىر، مەيىرىم، ادىلەت، شىدام، شىنشىل، حارەكەت، اقنيەت ۇعىم تۇسىنىكتەر شاكارىم پوەزياسىندا مول ۇشىراسادى.
شاكارىم پوەزياسىنان تۋىندايتىن فيلوسوفيالىق پايىم – تۇسىنىكتەر، ۇعىم – كوزقاراستار ۇلتتىق فيلوسوفيامىزدىڭ كونسەپتسفەراسى (ۇعىم تۇسىنىكتەر ءورىسى) بولىپ وتىر.
قاي ماسەلەدە بولماسىن ادامدى، ونىڭ بولمىس – ءبىتىمى، ونىڭ قوعامدىق كەلبەتى مەن پەندەلىك تابيعاتىن ءسوز ەتەتىن شاكارىم فيلوسوفياسى – انتروپولوگيالىق فيلوسوفيا بولىپ وتىر. ادام، قوعام، تابيعات، دۇنيە سىرى، شىندىق بولمىسى، حاقيقات جولى تۋرالى تەرەڭ فيلوسوفيالىق پايىم، تۇجىرىمدار جاساعان، ۇعىم – تۇسىنىكتەر تۋعىزعان شاكارىم پوەزياسىن كوركەمدىك-ەستەتيكالىق، فيلوسوفيالىق تۇرعىدان جانجاقتى، كەشەندى زەرتتەۋ الداعى كۇندەردىڭ ەنشىسى بولماق.
ادەبيەت:
1. اۋەزوۆ م.و. اباي قۇنانبايەۆ. ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر. – الماتى: عىلىم، 1967. – 224 ب.
2. شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى. 1 توم. – الماتى: راريتەت، 2007. – 229 ب.
3. اباي. – الماتى: 1986. – 336 ب. 4. شاكارىم. شىعارمالارى. – الماتى: 1988. – 298 ب
You Might Also Like
-
قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ دالاسىنداي باي. قازاق ءسوزى قاشاندا دالانىڭ قوڭىر جەلىندەي اڭقىلداپ، ەركىن ەسىپ تۇرادى.
-
عىلىم دەگەنىمىز نە؟ ول ادامزاتقا نە ءۇشىن كەرەك؟ ءار ادام ومىرىندە كەم دەگەندە ءبىر رەت وزىنە وسىنداي سۇراقتار قويادى. الەكساندر گەرسەن: "عىلىم - بۇل كۇش، ول زاتتاردىڭ قارىم-قاتىناسىن، ولاردىڭ زاڭ...
