انا ءتىلىمىز – حالىقتىڭ وتكەنى، بۇگىنگىسى، بولاشاعى
قازاق ءتىلءى ءوزىنىڭ دالاسىنداي باي. قازاق ءسوزى قاشاندا دالانىڭ قوڭىر جەلىندەي اڭقىلداپ، ەركىن ەسىپ تۇرادى.
بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىر مەن بولاشاعى ەلباسىن از تولعاندىرىپ جۇرگەن جوق. سوندىقتان دا بولار ەل باسىنىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە»، «انا ءتىلى – ءبارىمىزدىڭ انامىز، ويتكەنى ول – ۇلتىمىزدىڭ اناسى» دەگەن ءسوزى بار. ال كەيىنگى 2005 جىلعى جولداۋىندا ايتىلعان «ءبىز بارشا قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرۋشى باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن، بارلىق قازاقتاردىڭ انا ءتىلىن ودان ءارى دامىتۋعا بار كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمساۋىمىز كەرەك» دەگەن ۋاجىندە قازاق ءتىلىنىڭ قازاقستان حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋشى ۇيىتقى بولۋىن كوزدەپ وتىر.
قاي قوعامدا دا ءتىل ماسەلەسى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ ۇلتتا دا ءتىل وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. قازاقستاندا قازاق ءتىلى –مەملەكەتتىك ءتىل. سولاي بولا تۇرسا دا بىزدە ءقازىر كوپتەگەن قازاقتار ءۇي ىشىندە، سىرتتا، قوعامدىق ورىنداردا ورىسشا سويلەپ، قازاق ءتىلىنىڭ سويلەۋ ءورىسىن تارىلتىپ، قولدانىلۋ اياسىن السىرەتەدى، ءتىپتى جوعارعى جاقتاعى باسشىلاردىڭ وزدەرى ورىس تىلىندە سويلەيدى، قازاقشا سويلەگەننىڭ وزىندە شۇبارلاپ سويلەيدى. باستى كەمشىلىگىمىز – وسى.
ءقازىر كوپتەگەن جاستار انا ءتىلىن دۇرىس بىلمەيدى. اۋىلدىق جەردە جاقسى، قالالىق جەرلەردە ءتىل قۇنارلىلىعى سۇيىلا تۇسكەن.
قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى بولعان ساتيريك اقىن شونا سىماحان ۇلىنىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىندە وسىنداي جاعدايدى سيپاتتايدى:
قازىرگىنىڭ بالاسى،
كوپ بىلەم دەپ كوكيدى.
اكەسىنىڭ جازعانىن
«ۇلتتىڭ ءتىلى – ۇلتتىڭ ءدىلى» دەمەكشى، قانداي ۇلت پەن ۇلىس بولماسىن ەڭ باستى بايلىعى – انا ءتىلى. ءتىلىن جوعالتقان حالىقتىڭ جەكە مەملەكەت بولىپ باسقا ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ دارەجەدە تۇرا المايتىندىعى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان سان عاسىرلار بويى ارمان بولعان تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزىپ، ەگەمەندى ەل بولىپ جاتقان سىندارلى كەزەڭدە مەملەكەتىمىزدىڭ نىشانى انا ءتىلىمىزدى بۇكىل تىرشىلىگىمىزدىڭ ءتۇپ قىزىعىنا اينالدىرۋ – ءاربىر ۇلتجاندى ازاماتتىڭ باستى مىندەتى.
اتا-بابامىزدان قالعان اسىل قازىنا ءتىلىمىزدى ساقتاۋدىڭ ءتيىمدى جولى – وتباسىندا انا تىلىندە سويلەپ، اينالاداعى دۇنيە تۋرالى سول تىلدە ايتىپ، سول تىلدە قۋانىش رەنىشىڭدى ءبولىسىپ، ءوزىڭدى، وزگەنى جۇباتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل - انا ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ارتتىرا تۇسەرى داۋسىز. اقىن ورازاقىن اسقار «تاۋەلسىزدىك تارتۋلارى» جيناعىنا ەنگەن ولەڭىندە:
كورىنەسىڭ كوزگە شىققان سۇيەلدەي،
سۇراقتار دا شانشۋ بولىپ تيەر كەي.
قۇتىلمايسىڭ بارلىق ءتىلدى بىلسەڭ دە،
ءوز ءتىلىڭنىڭ كومەگىنە سۇيەنبەي...
انا تىلىندە اتا-بابا سىرى بار،
اۋدارمادان ءتۇپنۇسقاداي كىم ۇعار.
وسە كەلە قۇستىڭ ءتىلىن بىلسەڭ دە،
انا ءتىلسىز ونىڭ قانداي قۇنى بار، - دەپ ولەڭ جولدارىندا ءوز ءتىلىڭ وزگە ءتىلدى ۇيرەنۋگە باستى تىرەك ەكەنىن بايانداعان.
«تىلدەن اسقان بايلىق جوق» تون-تورقا، مال-مۇلىك، التىن-كۇمىس بايلىعى تۇپكىلىكتى ەمەس. كۇندەردىڭ كۇنىندە سارقىلادى، توزادى. حالىقپەن بىرگە ماڭگى جاسايتىن ءتىل بايلىعى ەكەنىن ۇمىتپايىق.
ۋ. م. دجولدىبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى مادەنيەتوۆا بالسۇلۋ، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
ادام بالاسىنىڭ بۇكىل ءومىرى كوپتەگەن ساتتەردەن تۇرادى، ال ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەت ساتتەرىن كەيدە توقتاتىپ، ەڭ بولماعاندا بىرنەشە سەكۋندقا كەرى قايتارعىمىز كەلەدى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، بۇل مۇمكى...
-
دانات جاناتايەۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوسەنتى
