شاكارىم قۇدايبەردييەۆ (1893-1938)
ادىلەتتىلىكتى، ەڭبەكتى، ىزگى قاسيەتتەردى تۋ ەتكەن كەڭەس زامانىنىڭ وركەنى ءوسۋ كەزىندە، قوعام جاقسارۋى، قايتا قۇرۋ، وتكەندى ماركسيستىك-لەنيندىك مەتودولوگيا تۇرعىسىنان وبەكتيۆتى عىلىمي، تەرەڭ زەرتتەۋگە مۇمكىندىك اشىلعان جاعدايدا اقىن شاكارىم قۇدايبەردييەۆ مۇراسى حالىق قازىناسىنا قايتا اينالدى. قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا
«اقىن شاكارىمنىڭ تۆورچەستۆولىق مۇراسى جونىندە» ماسەلە قارالىپ، قۇپتاۋ حابار جاريالانۋىن قالىڭ جۇرتشىلىق اسا ريزاشىلىقپەن قارسى الدى. ءمان-ماڭىزى ەرەكشە وسى دوكۋمەنتتە بىلاي دەلىنگەن:
«شاكارىمنىڭ ادەبي تۆورچەستۆوسى يدەيالىق-تاقىرىپتىق مازمۇنىنىڭ اۋقىمدىلىعىمەن، اسەرلى دە كوركەمدىك قۋاتىنىڭ مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. جالپى العاندا، ونىڭ تۆورچەستوۆولىق مۇراسى مول دا، ماعىنالى جانە ول ءحىح جانە حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنەن ەرەكشە ورىن الادى. بۇل مۇرا ۇزاق جىلدارعى «ۇنسىزدىك» پەن ناقاق جالدان كەيىن حالىققا ورالۋى ءتيىس».
قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى ۇلى ابايدىڭ تالانتتى شاكىرتى جانە ونىڭ رەاليستىك ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى شاكارىمنىڭ شىعارمالارىن سىنشىلدىق تۇرعىدان قاراي وتىرىپ يگەرۋ، ءسويتىپ ولاردى حالىققا جەتكىزۋ جونىندە، ونىڭ «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حانلار شەجىرەسى» جانە «مۇسىلماندىق شارتى» اتالاتىن كىتاپشالارىنا باسقا بارلىق شىعارمالارى ەڭبەكشىلەر تاربيەسىنە زارداپ تيگىزەرلىك زياندى يدەيالاردان مۇلدەم ادا ەكەنى ءوز الدىنا، ولاردىڭ قوعامىمىزدى رۋحاني بايىتۋ ىسىنە، ونىڭ گۋمانيستىك جانە ادامگەرشىلىك مۇراتتارىن بەكىتۋگە قىزمەت ەتەتىندىگى تۋرالى كوميسسيا ۇسىنعان تۇجىرىمدار مەن ۇسىنىستارعا كەلىستى. اقىننىڭ ۋاقىتشا جاڭىلىسۋى مەن قاتەلەسۋىنە كەلسەك، بۇل ونىڭ دۇنيە تانىمىنداعى بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە باعالانۋى كەرەك ەدى. وتكەندە قيىن جاعدايلاردا ءومىر ءسۇرىپ، حالىققا ايانباي ەڭبەك ەتكەن ءبىرسىپىرا اسىل ادامداردىڭ قاتارىندا ەندى شاكارىم قۇدايبەردييەۆتىڭ دە جارقىن بەينەسى بيىكتەي بەرمەك.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ءومىر ءسۇرىپ، قازاقتىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني، مادەني، ادەبي ومىرىنە كەيدە ايتارلىقتاي بەلسەنە ارالاسىپ، گۋمانيستىك، ادامگەرشىلىك، دەموكراتتىق، اعارتۋشىلىق يدەيالاردى ۋاعىزداعان، مول كوركەم مۇرا قالدىرعان شاكارىم قۇدايبەردييەۆ ەدى. ول - ءارى اقىن، ءارى پروزايك، ءارى اۋدارماشى، فيلوسوف، تاريحشى، ءبىرشاما جۋرناليستيكاعا دا ارالاستى.
شاكارىمنىڭ باي ادەبي مۇراسىندا ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ قوعامدىق كورىنىستەرى، اقىل-وي ىزدەنىستەرى، تولعامدى تۇجىرىمدارى ءىز قالدىردى. ونىڭ 73 جاس ءومىرىنىڭ كوبى – 60 جىلى قازان ريەۆوليۋسياسىنان بۇرىن، ول 13 جىلى كەڭەس داۋىرىندە ءوتتى. شاكارىم ءومىرىنىڭ العاشقى ون بەس-جيىرما جىلى سانالى ومىرگە دايىندىق كەزى دەپ ەسەپتەلسە، ونىڭ قوعامدىق ومىرگە ارالاسۋى رۋحاني شىڭدالىپ، ادەبيەتكە دەن قويۋى وتكەن عاسىردىڭ 80-90 جىلدارى باستالعان بولاتىن. حح عاسىردىڭ العاشقى كەزەڭىندە قازاق قوعام دامۋىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىنا قاراي الەۋمەتتىك، تاپتىق قايشىلىق، قاقتىعىستار، كۇرەس-تارتىستار شيەلەنىستە، بۇرىن قالىپتاسقان قوعامدىق وي-سانا تىنىمسىز ىزدەنىستە بولىپ كوركەم ءسوز سالماعى مەن ىقپالى دا مولايا تۇسكەن شاقتا شاكارىم ادەبي ومىرگە قۇلشىنا ارالاسىپ، ۇلت ادەبيەتىندە شوقان، اباي، ىبىراي سياقتى ءۇش الىپ ورنىقتىرعان ءارنا-داستۇردى ءونىمدى جالعاستىرۋشى بولا الدى.
شاكارىم شىعارمالارىنىڭ دەنى قازان ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن جازىلىپ، ءبىرازى باسپادا جاريالانىپ، كوپشىلىك نازارىنا ىلىككەن، جوعارى باعالانعان.
قازان ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن ونىڭ بىرنەشە كىتاپتارى جارىق كوردى: «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حانلار شەجىرەسى» جانە «مۇسىلماندىق شارتى» ورىنبوردا 1911 جىلى باسىلدى، «قازاق ايناسى» ولەڭدەر جيناعى، «قالقامان – مامىر»، «ەڭلىك - كەبەك» پوەمالارى سەمەيدە 1912 جىلى جاريالاندى. وسى جىلدارى شاكارىم «ايقاپ» جۋرنالىمەن «قازاق» گازەتىندە كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە بەلسەنە ارالاسىپ، بىرنەشە ماقالالار جازدى. ونىڭ «بىلىمدىلەردەن بەس ءتۇرلى نارسەنىڭ شەشۋىن سۇرايمىن»، «ءبىزدىڭ مۇقتاجدارىمىز» ماقالالارى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1912 جىلى 3-4 ساندارىندا باسىلدى. «جازۋ ماسەلەسى»، «بارشا قىرعىز بىلىمدىلەرىنە اشىق حات» - بۇلار 1913، 1914، 1915 جىلدارى «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان ەدى. بۇل تۋىندىلاردى زيالى قاۋىم قالاي قابىلداعانى، شاكارىمگە قانداي ءۇمىت ارتقانى تۋرالى دا دەرەكتەر ساقتالعان.
قازان ريەۆوليۋسياسى اكەلگەن جاڭا ءداۋىردىڭ جاڭالىقتارى، دۇرىلدەي كەلگەن وزگەرىستەر، ءبىرى قيراپ، ءبىرى ءتۇزىلىس تاۋىپ جاتقان قۇبىلىستار اياسىندا شاكارىم الدەبىر سەبەپتەرمەن اۋىتقۋلار ىقپالىندا بولا تۇرسا دا نەگىزىنەن بۇرىن قالىپتاسقان گۋمانيستىك، دەموكراتتىق، اعارتۋشىلىق كوزقاراسىنا، پروگرەسس جولىنا قىزمەت ەتۋ ماقساتىنا بەرىلگەندىك، بەكەمدىك تانىتتى.
كەڭەس داۋىرىندە شاكارىمنىڭ ءبىرسىپىرا شىعارمالارى جارىق كوردى. «اباي» جۋرنالىنىڭ 1918 جىلعى 3-4 سانىندا ەكى ماقالا، «حافيزدەن اۋدارما»، ءفيزۋليدىڭ «ءلايلى – ءماجنۇن» پوەماسىنان ەركىن اۋدارعان نۇسقاسى العاشقىدا «شولپان» جۋرنالىنىڭ 1922-1923 جىلعى 2-8 ساندارىندا، كەيىن جەكە كىتاپ بولىپ س. سەيفۋلليننىڭ العى سوزىمەن الماتىدا 1935 جىلى شىقتى. سوڭعى جىلدارى شاكارىمنىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى 1959 جىلى «قازاق ادەبيەتى»گازەتىندە جانە لەنينگرادتا شىعاتىن «اقىن كىتاپحاناسى» سەرياسىنىڭ «قازاقستان اقىندارى» جيناعىندا 1978 جىلى العاش رەت ورىسشا اۋدارىلىپ باسىلدى.
ش. قۇدايبەردييەۆتىڭ بۇرىن جارىق كورگەن شىعارمالارىنىڭ قازاق سسر اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كىتاپحانا قورىندا ساقتاۋلى قولجازبالارى مەن ونىڭ بالاسى احات جيناعان ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت تاريحى ءبولىمى اقىننىڭ تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىن باسپاعا دايىندادى.
شاكارىم قۇدايبەردييەۆ مۇراسىن زەرتتەگەندە بۇل قازىناعا ماركسيزم-لەنينيزم ءىلىمى تۇرعىسىنان قاراۋ قاجەتتىلىگى ەرەكشە ەسكەرىلۋى كەرەك. ءبىرىڭعاي ماداقتاۋشىلىققا، سىڭارجاق داتتاۋشىلىققا سالىنباي، اقىن مۇراسىنا وبەكتيۆتى، عىلىمي تالداۋ جۇرگىزىپ، ادەبيەت تاريحىنان وزىنە لايىقتى ورىن التىنداي شىن باعا بەرىلۋى قاجەت. ونداي زەرتتەۋگە اقىننىڭ كوركەم تۋىندىلارى، ريەۆوليۋسيادان بۇرىن جانە كەيىن باسىلعان شىعارمالارى مەن قازاق سسر عىلىمي اكادەمياسى ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى بىرەن-ساران قولجازبالارى نەگىز بولادى.
شاكارىم ريەۆوليۋسيادان بۇرىن سىنشىل رەاليست اقىن رەتىندە قالىپتاسى، ءوي-ورىسى، يدەيالىق ماقسات-مۇراتتارى جاعىنان دەموكراتتىق-حالىقتىق، گۋمانيستىك-اعارتۋشىلىق باعىتتى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇستاندى. شاكارىم تۆورچەستۆولىق قىزمەتىنىڭ بىرنەشە سالاسىندا – پوەزيادا، پروزادا، اۋدارمادا، تراكتات جازۋدا، جۋرناليستيكادا ۇلكەن مۇرا قالدىردى. ش.قۇدايبەردييەۆتىڭ باي ادەبي، تاريحي مۇراسى ماركسيستىك-لەنيندىك مەتودولوگيالىق تۇرعىدا جان-جاقتى وبەكتيۆتى، عىلىمي تەرەڭ زەرتتەلۋى قاجەتتىلىگى ايان.
شاكارىم قۇدايبەردييەۆتىڭ ءومىربايانىنداعى ۇتىمدى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى – ول ۇلى اباي قۇنانبايەۆتىڭ ەڭ جاقىن ادامدارىنىڭ قاتارىندا ەكەندىگى، تىكەلەي تاربيە، اسەرى، ىقپال الۋى.
شاكارىم قۇدايبەردييەۆ 1958 جىلى 11 شىلدەدە ەسكى ستيل بويىنشا شىڭعىس تاۋى بوكتەرىندە قازىرگى سەمەي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىندا تۋعان. ونىڭ اكەسى قۇدايبەردى قۇنانبايدىڭ ۇلكەن بايبىشەسى كۇنكەدەن تۋعان، شاكارىم ولاردىڭ نەمەرەسى، ياعني ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى. شاكارىمنىڭ تۋعان اكە-شەشەسى تۋرالى دەرەكتەر ازىرشە بىزگە بەيمالىم. ازىرشە دەيتىنىمىز كەيىن ىزدەنىستەر جۇرگىزىلگەندە اقىننىڭ اكە-شەشەسى تۋرالى دا دەرەكتەر كەزدەسىپ قالۋى مۇمكىن، ويتكەنى قۇنانباي بالالارىنا، نەمەرەلەرىنە مىقتاپ كوڭىل ءبولۋدى ۇمىتپاعان، ءتىپتى فاميليالارىن انىقتاۋعا دەيىن مۇقيات بولعانى تۋرالى مالىمەتتەر ساقتالعان عوي.
قۇنانباي ءوز بالالارىنا بىردە ءوز اكەسى وسكەنبايدىڭ اتىن، بىردە ءوز اتىن فاميليا ەتكەن. مىسالى، قۇنانباي ايعىزدان تۋعان
حاليوللا دەگەن بالاسىنا وسكەنبايەۆ دەپ جازدىرعانى تۋرالى دەرەك قاعاز (سۆيدەتەلستۆو)ساقتالعان.
سول سياقتى قۇدايبەردى تۋرالى دا دەرەكتەر قالۋى مۇمكىن. م.و.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا قۇدايبەردى مەن اباي اراسىنداعى جىلى قارىم-قاتىناس سۋرەتتەلگەن. وندا قۇدايبەردىنىڭ اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتقان كەزى، ونىڭ كوڭىلىن سۇراپ اباي كەلۋى، اعالىق-ىنىلىك كوڭىل-كۇي كورىنىستەرى، قادىرلەس قيماس اعانىڭ شيەتتەي بالالارىنا اباي قامقور بولاتىنى بەينەلەنگەن. م.و.اۋەزوۆ: «قاراشوقىداعى قىستاۋعا كەلگەن سوڭ، اباي ەڭ اۋەلى اكەسىنە بارماي، كۇنكەنىڭ ۇيىنە كىردى. مۇندا ابايدىڭ ەڭ جاقىن كورەتىن تۋىسقانى قۇدايبەردى كوپتەن بەرى ناۋقاس بولاتىن. الدىمەن سوعان امانداسىپ، جايىن بىلمەك» - دەپ جازدى. م. اۋەزوۆ سۋرەتتەۋىنە قاراعاندا، قۇدايبەردى ۇستامدى، سابىرلى، ويلى، اكەسى قۇنانبايدىڭ ەل بيلەۋ ىسىنە سىن كوزبەن قارايتىن، جاس ءىنىسى – اباي تارتىس، جالا، سۇمدىقتارعا ىلىگىپ كەتپەسە ەكەن دەگەن قامقور كوڭىلدى، ىزگى جۇرەكتى ادام بولعان. م.و.اۋەزوۆ: «قۇدايبەردى ولەردە اباي وعان: «بالالارىڭدى اكە ورنىنا باعۋ قارىزىم بولار»، - دەپ «جەتىمدىك كورسەتپەسپىن» دەپ انت ەتكەندەي بولاتىن. ايتقانىنداي، اباي سودان بەرى قۇدايبەردى بالالارىن وزىمەن تۋىسقان وسپاننان دا، ءوز بالالارىنان دا قاتتى ەركەلەتەتىن» - دەپ جازدى. شاكارىمنىڭ اناسى دامەتكەن تۋرالى دا مالىمەت از. م.اۋەزوۆتىڭ
«اباي جولى» رومانىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، ول قۇدايبەردىنىڭ بايبىشەسى، دامەتكەننىڭ باسقا دا ۇلدارى بولعان.
قۇدايبەردى 1866 جىلى 37 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن. قۇنانباي ۇلكەن ۇلى قۇدايبەردىنىڭ اتى وشپەسىن دەپ ونىڭ بالاسى شاكارىمگە فاميليا رەتىندە جازدىرۋى مۇمكىن. نەمەسە، شاكارىم جەتى جاسىندا اكەدەن ايىرىلعاندا ونىڭ بەينەسىن جازىندا ساقتاپ، ەسەيگەندە اكەسىنىڭ اتىن فاميليا ەتىپ الدى ما، الدە اباي كەڭەس بەردى مە ول اراسى بەيمالىم. ءوزى ءتىرى كەزىندە جاريالانعان ەڭبەكتەرى مەن كەيبىر ماقالالارىندا «قۇدايبەردى ۇلى شاكارىم» نەمەسە «قۇدايبەردين» دەپ قول قويىلعان، قۇدايبەردييەۆ بولىپ قاشاننان جازىلعانى، كىم جازعانى دا بەلگىسىز. بۇل، ارينە، كىشى-گىرىم عانا ماسەلە بولىپ كورىنگەنمەن عىلىم، تاريح، ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ ءومىربايانى مەن قىزمەتىنە قاتىسى بار ءار دەرەك، مالىمەت دالدىلىك، ءبىرىڭعايلىق قاجەت ەتەتىنى ەسكەرىلۋى شارت.
شاكارىم ءومىرىنىڭ ءبىراز جايى ءوز شىعارمالارىندا، اسىرەسە، «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» دەگەن پوەماسىندا جازىلعان.
«بەسىمدە وقۋ ءبىلسىن دەپ،
اتا-انام بەردى ساباققا.
جەتى جاستا جەتىم بوپ
تۇسكەندەي بولدىم اباققا.
ارداقتى كەنجە جەتىم دەپ
الپەشتەدى مەنى كوپ،
ناداندىققا بولدى سەپ
قاقپاي ەشكىم قاباققا، -
دەپ باستايدى اقىن وسى ولەڭىن. شاكارىم «تۇرىك، قىرعىز، قازاق، ءھام حانلار شەجىرەسىندە» بىلاي دەپ جازدى: «مەن پاقىر ءوز اكەم ولگەن سوڭ ۇلىق اتامىز حاجى مارقۇمنىڭ تاربيەسىندە قالسام دا، بۇرىننان اۋىلىمىز، قىستاۋىمىز بولەك بولعاندا حاجى مارقۇم مەنى «جەتىم» دەپ اياپ، قىسىپ وقىتا الماي، جەتىمدى سىلتاۋ قىلىپ، ويىما نە كەلسە، سونى ىستەپ عىلىمسىز ءوستىم. ايتسە دە تۇرىك تانىپ، ورىسشا حات تانىپ قالدىم». شاكارىم ءبىراز ۋاقىت جاستىق قىزىعىنا ءتۇسىپ، ويىن-ساۋىققا، سەرىلىككە ءۇيىر بولعان، دومبىرا، گارمون تارتاتىن ونەرى دە بار، ساياتتىق تا قىزىقتىرعان. جاستىق كەزدىڭ جەلىكتەرىن ول كەيىن وكىنە ەسكە الادى. الايدا، ول ءبىلىم-عىلىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن كەشتەۋ بىلسە دا تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءوز بەتىمەن وقىپ، ۇيرەنىپ، رۋحاني قازىنالارعا كوپ ۇڭىلگەن. ءوز ەلىنىڭ ءسوز مۇراسىنا قوسا، باسقا جۇرت اسىلدارىن مەڭگەرگەن شاكارىم اباي مەكتەبىنەن وتەدى، ونىڭ كەڭەس-اقىلىمەن ولەڭدەر شىعارا باستايدى، پوەمالار جازادى. ونىڭ جەتىمدىك، جوقشىلىق كورمەي، ساۋاتتى دا سەرگەك وسۋىنە ۇلى اباي قامقورىندا بولۋى قاتتى اسەر ەتكەن. شاكارىم اباي اياسىندا سانالى، تالانتتى اقىن بولىپ قالىپتاستى. ول ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ونىڭ، دانىشپان اقىن ەكەندىگىن العاش تانىپ، ولەڭ ورنەكتەرىن ارنادى:
كەل، جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق،
ارام، ايلا، زورلىقسىز مال تابالىق.
وشپەس ءومىر، تاۋسىلماس مال بەرەرلىك
ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق.
ال، ەندى ولاي بولسا، كىمدى الالىق،
قازاقتا قاي جاقسى بار، كوز سالارلىق.
شىن ىزدەسەك – تابارمىز شىنى عالىم!
جالىنالىق ابايعا، ءجۇر بارالىق.
ول قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني وسۋىنە كومەكتەسۋدى، جاستاردى ءعىلىم-بىلىم، ونەر-ونەگەگە باۋلۋدى مۇرات تۇتادى. قىرىق جاسقا تايانعان شاقتا ول پوەزيامەن ءبىرىڭعاي شۇعىلدانىپ، «قازاق ايناسىنداعى» كوپتەگەن ولەڭدەرىن شىعارادى، پوەمالار جازادى، ولاردىڭ كوپشىلىگى الەۋمەتتىك، گۋمانيستىك، اعارتۋشىلىق ارناداعى تۋىندىلار ەدى.
شاكارىم ءومىرىنىڭ ەسەيۋ جىلدارىندا قالىپتاسقان قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى - ءوز بەتىمەن ءبىلىم ءورىسىن كەڭەيتۋى، بىرنەشە تىلدەردى: اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس تىلدەرىن مەڭگەرىپ، قازىنا قورىنا ەركىن بويلاپ، وسى تىلدەردەگى شىعارمالاردىڭ كەيبىرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ ونەرىن يگەرۋ ەكەنىن ايتقانبىز. ادامداردىڭ سانا-سەزىمى مادەنيەتىن كوتەرۋ، وقۋ-ونەرگە ىنتالاندىرۋ ماقساتىمەن شاكارىم تالاي ءتول شىعارمالارىمەن قوسا، باسقا حالىقتار رۋحاني بايلىعىنا بويلاعاندا ولاردان ادامزاتتىق ورتاق، ۇقساس وي جۇيەلەرىنە قانىقتى، دۇنيەتانىمى كەڭەيە ءتۇستى.
