شاكارىم شىعارماشىلىعىنداعى ۇلتتىق تانىم: «جان» سۋپەركونسەپتىسى
شاكارىم – كوپ وقىعان، وقىعانىن جۇرەگىنە توقىپ، ءار تاراپ-تا وزىندىك سىني كوزبەن باعا بەرىپ، شىعىستىق دۇنيەتانىم ارقىلى وقىعانىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، ويلانا كەلە اقىلعا سالىپ، ءوز تۇجىرىمىن جاساعان عۇلاما.
قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني لەكسيكاسىندا بۇرىننان بار اقىل، وي، جۇرەك، جان، شىن، نۇر، راحات، جار، ار، ماحاببات، ءسۇيۋ، ساعىنىش، كەزدەسۋ، ماس بولۋ، شاراپ ت.ب. سوزدەر اقىن قولتاڭ-باسى ارقىلى جاڭا سيمۆولدىق مانگە يە بولىپ قانا قويماي، تەرەڭ ۇعىمدار جۇيەسىن تانىتاتىن كونسەپتىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. ياعني قاراپايىم قولدانىستان، جاڭا ۇعىمدىق، ماندىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى، ءار اتاۋدىڭ استارىندا جاڭا يدەيا پايدا بولادى.
وسىلايشا، بۇل ماقالامىزدا قازاقتىق ۇلتتىق تانىمدا ايرىقشا ورىن الاتىن جان كونسەپتىسىنە توقتالامىز.
قازاق تانىمىنداعى «جان» سوزىنە توقتالماس بۇرىن، ونىڭ جالپى ماعىناسىن انىقتايىق.
جان* – ادام بالاسىنا، جان-جانۋارلارعا تىرشىلىك بەرەتىن رۋح، قۋات دەگەن تۇسىنىك.
ءسوزدىڭ كەزەكتى ماعىنالارى:
- ادامنىڭ ىشكى سارايى، رۋحاني الەمى؛
- ادامنىڭ ىشكى وي-ساناسى، سەزىمدىك قاسيەتتەرى؛
- ادام، كىسى، پەندە.
شاكارىم شىعارماشىلىعىنداعى وسىناۋ لينگۆومادەني تانىم جايلى عالىم اناركۇل سالقىنباي تولىق توقتالىپ كەتكەن. «جان» كونسەپتىسى لينگۆوەتيكالىق الەم بەينەسىن انىقتاۋشى كاتەگوريا دەپ بىلەمىز. الەم بەينەسىنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن، ويمەن تارالىپ، سانامەن سارالاناتىن تىلدىك تاڭباسى رەتىندە تانىلاتىن «جان» كونسەپتىسىنىڭ شاكارىم اقىن شىعارمالارىندا بەينەلەنۋىنىڭ، ءارى سول ۇعىمدى لينگۆومادەني باعىتتا زەردەلەۋىنىڭ ماڭىزى دا ەرەكشە، اسا ءبىر كۇردەلى ماسەلە. اقىن شىعارمالارىندا «جان» كونسەپتىسىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق، تانىمدىق ەرەكشەلىگى، سەمانتيكالىق ءمانى مەن ۇعىمدىق مازمۇنى اشىلۋىنىڭ وزىندىك ەرەكشە ءبىر فەنومەندىك سيپاتى بار دۇنيە.
جان ماسەلەسىنە، ونىڭ تانمەن اراسىنداعى بايلانىسىنا اقىن كوپ كوڭىل بولەدى. ادام مەن ونىڭ جانى تۋرالى عىلىمي كونسەپسياعا وزىندىك پىكىرىن ايتا وتىرىپ، سوپىلىق ءىلىم تاراتاتىن ويدى ودان ءارى تارقاتادى:
ءومىردىڭ سىرىن بىلگەمىن،
تالايدان سىناپ جۇرگەمىن.
پاتشا بول، باعلان بول، پايدا جوق باقتان
ايتەۋىر ءبىر قۇلايسىڭ اقىردا
بۇل شىرىك اياق تاقتان، -
دەپ اقيقات جاعداياتتى ەسكەرە وتىرا، «جان» سىرىن ورتاعا سالادى. جان تازالىعى، ار ءىلىمى ءاربىر ادام ءومىرىنىڭ مانىنە اينالسا يگى.
«جان» سۋپەركونسەپتىسىنىڭ* بەينەلىك-ماندىك تۇراقتىلىعى قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىندا ۇعىمدىق، كونسەپتۋالدىق-ونتولوگيالىق دەڭگەيدە تەرەڭ بويلايدى. وسىعان وراي بۇل ۇعىمعا كوپتەگەن مەتافورالار مەن فرازالار قوسىلىپ قولدانىلىپ وتىرادى. شاكارىمنىڭ «مەن ادامنىڭ تاپپايمىن ونەرلىسىن» ەڭبەگىندە مىناداي جولدار بار:
جان – قوجا، ءتان دەگەنىڭ – جاننىڭ ق ۇلى،
ءناپسى نەگە بىلمەگەن بۇرىن مۇنى؟
...ءتان – تەرەزە، قارايتىن جان – يەسى،
جاننان شىعار اقىل مەن ويدىڭ شىڭى.
شاكارىم وسىلايشا جان مەن ءتان بىرلىگىنە تەرەڭ توقتالىپ، ادامداعى تازا اقىلمەن، اقىلدىڭ كوزىن بايلاماي بايسالدى تۇردە ءمانىن بارلاۋدى ۇسىنادى. ءيا، اقىن ءتان مەن جان بايلانىسىن، جاننىڭ تانگە ماتاۋلى بولاتىنىن ايتادى، الايدا بۇل «دانىشپان شاكارىم» ەڭبەگىندەگىدەي جاننىڭ تانگە تاۋەلدىلىگى ەمەس. ەڭبەكتىڭ اۆتورى ع.ەسىم مىلاي دەيدى: «...قانداي بولماسىن جان وزىنە تۇراق ىزدەيدى. جان تۇراعى – ءتان. دەمەك جان تانگە تاۋەلدى. بۇل – تىڭ وي...» بۇل پىكىردى عۇلاما ابايدىڭ دا، شاكارىمنىڭ دە تولعامدارىنان تابا المايسىز. اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي دالەلسىز سوزبەن ىلمەي، بۇل پىكىردىڭ دۇرىس ەمەستىگىن شاھكارىمنىڭ ءوز ولەڭدەرىنەن ءجون جاۋاپ ىزدەيىك.
بىرىنشىدەن، جان ءتان جارالماي تۇرعاننان باستاپ ءومىر سۇرەدى:
بۇل جان باسىنان بار،
ويلا، تەكسەر اقىلمەن.
ەكىنشىدەن، قوجانىڭ قۇلسىز دا عۇمىر كەشە الاتىنى جان مەن ءتاننىڭ بايلانىسىندا دەرەكتى زاتتىق تۇلعالارمەن ءدال سارالانعان. سول سەبەپتى قوجا مەن قۇل، جان مەن ءتاننىڭ اراسىنداعى بايلانىس مىنا تىلدىك بىرلىكتەرمەن بەرىلگەن:
جان قوجا تانگە، ءتان – ق ۇلى،
ەرىكسىز ايداپ ءجۇر دەمەك.
ۇشىنشىدەن، ءتاندى ءوسىرۋشى، جاراتۋشى – جان. ولاي بولسا جان تانگە، ءوزىنىڭ جاراتقانىنا، وسىرگەنىنە تاۋەلدى بولا المايتىندىعى بىلايشا بەرىلگەن:
جان ءوسىرىپ تۇر ءتاننىڭ بارشاسىن،
ءتان جان جاراتتى دەمە.
شاكارىم شىعارماشىلىعىنداعى «جان» سۋپەركونسەپتىسىنىڭ ءار ءتۇرلى جىكتەمەلىك بەلگىلەرىن پروفەسسور، ف.ع.د. سالقىنباي ا.ب. «شاھكارىم شىققان شىڭ» مونوگرافياسىندا بىلاي اشىپ كورسەتكەن:
جان – ورىن. جاسىل كۇمبەز ىشىندە جان-تانىمەن كىم ازات؟
جان – سۋبستانسيا. شاقىردى ءبىر پەرىشتە ءتانىمدى ەمەس، جانىمدى.
جان – جەكە تۇلعا. تامام جان ءوزىن ءوزى «مەن» دەسەدى، وزگەلەردى جاتىرقاپ «سەن» دەسەدى.
جان – كىسىنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى. جانى اشىماي ءالسىزدى اڭشا قىرىپ، مەيىرىمسىز وزبىرلىعى وسىندايلىق.
جان – اۆتوردىڭ «مەنى». شىن جانىم، قورعانىم.
شاكارىم بەينەلەگەن «جان» ۇعىمىن پسيحولوگياداعى پسيحوسوماتيكا ۇعىمىمەن بايلانىستارى الامىز: پسيحوسوماتيكا - پسيحولوگيالىق فاكتورلاردىڭ ءتان اۋرۋلارىنىڭ پايدا بولۋى مەن اعىمىنا اسەرىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن مەديسينالىق پسيحولوگيانىڭ ءبىر تاراۋى. بۇل ءبىلىمنىڭ اياسىندا جەكە تۇلعانىڭ مىنەز-قۇلىقتارى، ەموسيالىق جزانە پسيحولوگيالىق جاي-كۇيىنىڭ بەلگىلى ءبىر سوماتيكالىق (ءتان) اۋرۋ اراسىنداعى بايلانىس زەرتتەلەدى. ءىلىمنىڭ ويىنشا، بولىپ جاتقان وعيعاعا دەگەن كوزقاراسىڭىزدى وزگەرتسەڭىز بولعانى، ءسىزدىڭ ءتانىڭىز وزىڭىزدە بار ەموسيالاردى شىعارۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن تابادى.مىنە، تەوريانىڭ نەگىزگى ءمانى وسىندا. پسيحوسوماتيكا مەديسينانىڭ ءبىر بۇتاعى ءتارىزدى بولىپ بەلگىلى ءبىر اۋرۋلاردى ەمدەمەيدى. پسيحوساموتيكا ادام ءتانىنىڭ، اقىل-ويىنىڭ جانە جانىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى تۋرالى ايتادى، ول ادامنىڭ قورشاعان ورتاعا جانە وسى دۇنيەدەگى ءوزىنىڭ ورنىنا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋگە ۇمتىلادى.
ادەتتە ءبىزدىڭ ويلاعان ويلارىمىز تانىمىزبەن بولىپ جاتادى. مىسالى سۋىق جەردەن ءوتىپ بارا جاتىپ «اي ەرتەڭ اۋىرامىن اۋ» دەپ ويلاساڭىز، ءدال سول ويىڭىز شىندىققا اينالعاندىعىن كورىپ جاتامىز. سول سەبەپتى ويلاردىڭ ماتەريالدى بولاتىنىن ەسكەرىپ، جانىمىزدىڭ تىنىشتىعى ءتانىمىزدىڭ ساۋلىعىنا كەپىل بەرەتىنىن ايتا وتكىمىز كەلەدى.
قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ باستى تىرەگى – «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ۇستانىم. مال – بايلىق، جان – ءومىر، ار – رۋحانيلىق ولشەمى. شاكارىم ءومىردىڭ ءمانىن دە، ءسانىن دە وسى رۋحاني تازالىقتان، اق جۇرەكتەن، تازا اقىلدان - يماننان، اردان اكەلىپ تابادى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى ديدار؛ جەتەكشىسى - ف.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوسەنتى د.جاناتايەۆ
You Might Also Like
-
وپد ەققىقب تاراپىنان جاريالانعان سايىسىنا اكىمبايەۆتاروتباسى قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى، بايقوڭىر قالاسى
-
تولەۋحان كىتاپ وقىعاندى جاقسى كورەتىن. جانە راسىندا دا كوپ وقيتىن. اۋىلداعى شاعىن كىتاپحانانىڭ بۇرىش-بۇرىشىنداعى كىتاپتىڭ بارلىعىن وقىپ تاۋىستى. قاشان كورسەڭ قولىنان كىتابى تۇسپەيدى. وسى اۋىلدىڭ پو...
