InfoHub Logo

I

كارىباي مولدا ساقارىن ءىشىپ، تاڭ نامازىن وقىعاننان بەرى دايەك تۇتىپ ۇيدە وتىرا المادى. كۇن شىعار-شىقپاستان-اق ازعانا سيىرىن قورادان ايداپ شىعارىپ، اۋىلدىڭ سىرتىنداعى شوق شىرپىنىڭ اراسىنداعى ىركىلگەن اۋىلداردىڭ جىلىگىمەن قاقپالانىپ ايداپ وتىرىپ، قۇلامباي تومارىنىڭ جەل جاعىنان ورىسكە بەت الدىردى. ىلەسە اۋىلدىڭ باسقا ادامدارى دا مالدارىن ايداپ ورگىزە باستادى...

ۋاقىت اپرەلدىڭ اياق شەنى ەدى. كۇن اشىق، جىلى، تىنىق. جەردىڭ بەتىندەگى جاڭا تاپ بەرىپ كەلە جاتقان كوك، شىقتىڭ سۋىمەن مالشىنىپ، ساۋلەلى كۇننىڭ كوزىمەن مارجان سەكىلدەنىپ جىلتىلداپ تۇر. اسپان ءجۇزى تولعان بوزتورعاي شىرىلداعان ءۇنى قۇلاق تۇندىرعانداي...

كارىباي مولدا قولىندا قايىڭ تاياعى، تابيعاتتىڭ ادەمىلىگىنە سۇقتانعان ادام سەكىلدەنىپ جان-جاعىنا از-كەم قاراپ تۇردى دا، توماردىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى ەسكى اپانداردىڭ باسىنا كەلىپ، ۇيىلگەن توپىراعىنا شىقتى. تىنىق سۋدا ەمىن-ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەن ۇيرەكتەر كارىباي مولدادان سەسكەنگەندەي، سول تىنىشتىقتى بۇزعاندىققا لاعنات وقىعان سەكىلدى. توماردىڭ تۇس-تۇسىنان پىرىلداپ ۇشىپ بارقىلداپ ءان قوسا باستادى.

كارىباي مولدا ونى ەسكەرگەن جوق. ونىڭ ەسى-دەرتى اۋىلدا كەلە جاتقان سالقامبايدا بولدى. اپاننىڭ باسىنا كەلگەندە دە، بيىك توپىراعىنا شىققاندا دا ونىڭ تۇپكى ويى — سالقامبايعا جولىعۋ ەدى. بيىك جەرگە شىعىپ تۇرسا سالقامبايدى كۇتكەندىك بىلىنەدى. مولدەكەڭنىڭ كۇتىپ تۇرعانىن سەزسە، سالقامباي ءسوزسىز قاسىنا كەلەدى...

سالقامباي مالىن ورىسكە بەتتەتىپ، تالتاڭداپ تومارعا بەت الدى. كارىباي مولدا سالقامبايمەن ۇشىراسۋدان كوپ نارسە بىلەم بە دەيدى. اۋىل ءبىر بولعانمەن ەكى اتانىڭ بالاسى ەكى تاپ. ءبىر تاپتىڭ باستىق اقساقالى كارىباي مولدا بولسا، ەكىنشى جاعىنىكى سالقامباي. ەكى اتانىڭ بالالارىنىڭ تاتۋلىعىنان ارازدىق كوپ-تى. بولماشى نارسەنى سىلتاۋ قىلىپ بىرىنە-بىرى جالا جاۋىپ، اقىرىندا باسى كەتۋگە اينالعان سوڭ سىرتقى اقساقالداردىڭ قونا-تۇستەنە جاتىپ ايتقان بيلىكتەرىمەن ەكى جاتى دا ءسوزدى تاستايدى... سوندا وقيعانىڭ ءبىرى قىس ىشىندە بولىپ، التى ايعى قىس شابۋىلداپ، «ءبىتىمشى» اقساقالدار ەتتى ءبىتىرىل ولجا قاراستىرا باستاعان سوڭ ءوزدى-وزى اعايىن بولىپ تابىسىپ ەدى. ءبىراق، «تابىستىق» دەپ بىرىنە-بىرى كەلگەندە جىلتىراپ سويلەسە دە، ىشتەگى كەكتەرى ارىلىپ كەتكەن جوق. ارىلماعاندىق كوبىنەسە قاتىن-بالالاردان بەلگىلى. قاتىنداردىڭ بولماشى نارسەنى سىلتاۋ قىلىپ ۇرىسۋلارى، بالالاردىڭ ەكى جىك بولىپ توبەلەسۋى ەسكى ارازدىق، ەسكى كەكتىڭ الدە بولسا دا تازارىپ بىتپەگەندىگىنە ايقىن دالەل ءىسى. كارىباي مولدانىڭ سالقامبايدى كۇتۋى دە سول جونىنەن ەدى. بۇگىن تۇندە كارىباي ءبىر ءىس ىستەپ وتىر. ول ءىستى شاريعات جولىمەن قاراعاندا دۇرىس دەپ تاپسا دا، زاكونعا قاراعاندا قيلاپ ەكەنىن سەزەدى، وزىنشە قۇدايعا كىنالى بولمايمىن عوي دەپ بەلىن بايلاعان سوڭ، ادام جاعىن كورىپ الارمىن دەپ ىستەپ سالعان. ەندىگى قىسىلاتىنى — اۋىل كورشىلەرىنىڭ ءبىلىپ قويۋى سالقامباي جاعىنىڭ قۇلاعىنا تيسە، دەرەۋ بارىپ ءسۇيىنشى سۇراۋى مۇمكىن، كارىەكەن سالقامبايمەن كەزدەسكەندە ونىڭ اجارىنان، سويلەگەن سوزىنەن ىڭعايىن تانيمىن دەپ تۇر. ەگەر سالقامباي سوزشەڭ بولسا، «تۋىسىمىز ءبىر ەدى، الاۋىزدىقتى قويىپ بۇتىندەنەيىك» دەپ ۇگىتتەگىسى كەلىپ تە ءتۇر.

II

اقتاياعىن ارتىنا ۇستاپ، تەرى تىماعىنىڭ ءبىر قۇلاعى جىمقىرۋلى، ەرىنىندە بۇلتيعان ناسىبايى، سيرەكتەۋ بۋرىل ساقالىنىڭ كوبى ناسىباي سۋىنىڭ تۇكىرىگىنىڭ شاشىراندىسىمەن بويالىپ سارعىلتتانعان، كىشكەنە كوزى ويناقشىپ سالقامباي كەلدى. سالەم بەردى.

— جارىقتىق جازدىڭ نىشاناشى ادەمى-اۋ، — دەپ سالقىمباي كارىەكەڭمەن قاتارلاسا تاياتىن جەرگە تىرەپ تايادى.

— قۇداي بەرەر، ونە بويى قىسا بەرەر دەيسىڭ بە؟

— قۇداي بەرەر-اۋ، ءبىراق جۇرتتىڭ بەيىلى تۇزەلمەي ءجۇر عوي. جۇرتتىڭ بەيىلى تۇزەلسە بەرەكە كىرەر ەدى، — دەپ سالقىمباي كارىەكەڭە قارادى.

كارىەكەڭ قىزارايىن دەدى. «بىلگەن ەكەن عوي» دەپ جۇرەگى تىتىركەنىپ كەتتى.

— جۇرت تاۋبە-تاۋپىقتان كەتتى عوي، شاريعاتتىڭ بۇيرىعىن ىستەيتىن جان جوق. ەگەر مۇسىلمان بالاسى بولىپ شاريعاتتىڭ جولىمەن ءجۇرىپ وتىرسا، باياعى داۋرەن ءسوزسىز-اق قايتار ەدى، دەدى كارىەكەڭ. وزىنشە ىستەگەن ءىسىنىڭ شاريعاتقا قيلاپ ەمەستىگىن سالقامبايعا سەزدىردىم بە دەپ ويلادى. ءبىراق سالقامبايدىڭ قالاي تۇسىنگەنىن ءوزى ءبىلسىن، بۇرىنعى ىزىنەن تانبادى.

— شاريعات جارىقتىقتىڭ جولىن جۇرتتىڭ كوبى ناداندىقپەن بىلمەيدى. بىرەن-ساران بىلەدى دەگەن ادامدار شاريعاتتى اياعىنا باسادى، سونىسى-اق ءجابىر، دەدى.

كارىەكەڭ بۇل جولى بۇرىنعىسىنان دا جامان قىزارايىن دەدى. كەۋىلگە كۇدىك كىردى. مولدالىق ءجونىن سالىستىرعاندا سالقامبايدىڭ وقۋى ارتىق. كارىباي اۋىل مولداسىنان وقۋمەن عانا مولدالىق قۇرىپ كەتكەن.

سالقامباي تاڭاتار قاجىنىڭ مەدرەسەسىنەن ەكى جىل وقىدى. اكەسى داۋلەتتى بولعان سوڭ، مولدالىق قالپىن قۋماي، شارۋاشىلىعىنا اينالىپ كەتكەن كىسى. جاس كەزىندە شاريعات سالىستىرعاندا كارىبايدى جەڭىپ كەتە بەرەتىن. ونىڭ ۇستىنە بۇل جولعى ىستەپ وتىرعان ءىسىنىڭ شاريعات كوزىمەن قاراعاندا دۇرىس ەكەندىگىنە كارىبايدىڭ ءوزى دە كۇماندى. دالەل عىپ ۇستاعانى — جاس كەزىندە وقىعان مولداسى مەن اقساق مولدانىڭ ريۋاياتتارى، «كاپىردىڭ جانە ۇرىلاردىڭ مالىن الىپ جەۋ دۇرىس» دەپ اقساق مولدا تالاي ايتاتىن. كىتاپتان ءوز كوزىمەن كورمەگەن سوڭ، ونىڭ ۇستىنە سالقامباي باسپالاتىپ جىبەرگەن سوڭ كارىباي تەرلەيىن دەدى. سوندىقتان قولايسىز اڭگىمەنى ەكىنشىگە بۇردى.

— زاماننشش، ايتەۋىر، بۇزىلعان كەزى عوي. اعايىننىڭ تاتۋلىعىن سۇيەتىندەر دە، سۇيمەيتىندەر دە بار. الدەن كەلگەنشە بىرلىك-بەرەكەگە تىرىسايىق. وسى اۋىلدا ەكەۋىمىزدەن ۇلكەن كىم بار. ءبىز ادىلدىگىمىزدى، بۇتىندىگىمىزدى ايتىپ وتىرساق، سىرت بىزگە نە قىلار دەيسىڭ.

سالقامباي ەكى ۇشتى جاۋاپ بەردى:

— ول دۇرىس قوي، بۇتىندىكتى كىم سۇيمەيدى. سەنى مەن ماعان قالعاندا ءسوز جاراسى جەڭىل. ءبىراق «ەر جەتكەننىڭ ەركى وزىندە» دەگەن، كەيىنگى جاستاردىڭ مىندەتىن الۋ قيىن توي... — دەدى.

سالقامبايدىڭ ەكى ۇشتى ءسوزى كارىباي مولدانىڭ ۇرەيىن الدى.

«بۇلار ءسۇيىنشى سۇراۋعا ادام جىبەرگەن ەكەن» دەپ ويلادى. ءبىر ورىندا تىنشىپ تۇرا الماي، قايىڭ تاياعىمەن توپىراقتى شۇقىپ قازا بەردى. سالقامبايمەن اشكەرە سويلەسىپ، سىرىن ايتىپ جالىنعىسى دا كەلدى. ءبىراق، سالقامبايدىڭ اعايىنشىلىققا كونىپ، اڭگىمەنى بۇركەيتىندىگىنە كوزى جەتپەدى. بارىنەن بۇرىن ىستەگەن ءىسىنىڭ شاريعات قاراۋىنشا دۇرىس، دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن بىلمەگەندىك قينادى. جول بويىنشا ايىپتى بولسا دا، شاريعات قاراۋىڭدا دۇرىس بولىپ كورىنسە، ەڭ بولماسا باياعىدان بەرى مولدا اتانىپ ساداقا الىپ جۇرگەن اتاعىنا كەمدىك كەلمەس ەدى. جۇرت انىعىن بىلسە دە: «بيشارا، ءقايتسىن، شاريعاتتان شىققان جوق ەكەن عوي» دەر ەدى...

كوكشولاققا جايداق مىنگەن ءبىر بالا شاۋىپ كەلىپ:

— اتا! — دەدى.

سالقامباي جالت قارادى. '

— ءسىزدى پاپام شاقىرادى.

— نەگە؟

— بىلمەيمىن...

تاياعىن ارتىنا ۇستاپ سالقامباي اۋىلعا جونەلدى. كارىباي مولدا اپاننىڭ باسىندا تۇرىپ قالدى. اۋىر كۇرسىندى.

— بولمادى... ءىس بۇزىلدى. قۇداي-اي، تىم بولماسا شاريعات ن قاراۋىندا دۇرىس بولىپ، ابىرويىم اشىلماسا يگى ەدى... — دەدى. »

قايتتى. كىتاپتارىن اقتارىپ، بىرەر ريۋاياتىن تابۋعا ويلادى.

III

كارىباي مولدا ۇيىنە كەلگەندە قاتىنى قاديشا، ۇزىنشالاپ سالعان پەشتىڭ قاسىندا، ەكى اياعىن كوسىلىپ، الدىندا جايۋلى ەسكى تۋلاق، ءجۇن ءتۇتىپ وتىر ەدى. بالاسى راقىم تۇندە ۇيقىسى بولىنگەن ادام سەكىلدى، توسەگىنەن جاڭا تۇرىپ كىشكەنە بولمە جاقتا قاتىنىمەن ەكى قارا قۇماننان شاي ءىشىپ وتىر ەدى.

كارىەكەڭ ەشقايسىسىنا دا نازار سالمادى. ونىڭ ءبىرىنشى؛ر جۇمىسى كىتاپتارىن اقتارىپ، كۇماندى جۇمىسىن ادالدايتىن ءبىر «ريۋايات» قاراستىرۋ بولدى. توسەگىنىڭ باس جاعىنداعى سورەدە1 شاڭ-شاڭ بولىپ قاتارلانىپ تۇرعان ەسكى كىتاپتاردى بىرتىندەپ الىپ جەرگە قويا باستادى. كەيبىرەۋلەرى ءتۇرلى ءتۇستى سيسامەن تىستالعان، ءبىرسىپىراسىنىڭ سىرتقى قاتىرعىسى، بىرەر قاعازى — قاتىنى سالاق ءۇيدىڭ جاماۋلى قۇمانى مەن كەسەلەرى سەكىلدەنىپ قامىرمەن جامالعان قىرىق قۇراۋ الەمدەنگەن كىتاپتار توسەگىنىڭ ءۇستىن الىپ كەتتى. «مىناۋ نە قىلايىن دەپ جاتىر» دەگەن ادام قۇساپ، ەسكەن ءجۇنىن توكتاتىپ، قاتىنى قارادى. بۇرىن-سوندى زەملەنكەدەن كيىز ۇيگە شىققاندا، يا زەملەنكەلەرگە كىرگەندە بولماسا، كارىەكەڭ ۇيىقتاپ جاتقان كىتاپتارىنىڭ مازاسىن الماۋشى ەدى.

قاتىنى شىداپ وتىرا المادى:

— بىردەمە ىزدەدىڭ بە؟ — دەدى.

— نەڭ بار؟

اشۋلى قالىپپەن اجىرايىپ قارادى. ءتور الدىنداعى سابالاق ءجۇندى تەرى كورپەنىڭ ۇستىنە وتىرىپ ومىراۋ قالتاسىنان كوزىلدىرىگىن الىپ كيدى. ىدىراپ جاتقان كىتاپتاردىڭ ەزىنە تاياۋىن قولىنا ۇستادى. «قىرىققادىس» ەكەن، بىر-ەكى قاعازىن اۋدارىپ جىبەرىپ وقۋعا كىرىستى. اراپشانىڭ ماعىناسىنا تۇسىنبەسە دە، قاراپ وتىرعان قاتىنىنا سىر بىلدىرمەيىن دەگەن ادام قۇساپ، تاماعىن بىر-ەكى قىرىپ الىپ:

— «قالا» ايتتى پايعامبار عالايسالام. «ءمان» — ءبىر ءمان، — دەيدى. اياق جاعىن اۋزىن جىبىرلاتقان بولىپ كۇبىرلەتىپ جىبەردى. شىنىنا قالعاندا، «قالا» دەگەن ءسوزدى اپتيەك تاپسىرىنەن ۇيرەنىپ ەدى. اراپشا كىتاپتاردى كورسە، اشىپ وقىعان جەرىندە «قالا» دەگەن ءسوز بولماسا دا، قاراۋشىلار سەزىكتەنبەسىن دەپ، «قالا» ايتتى پايعامبار تالايسالام...» دەۋ، كارىەكەڭنىڭ بۇل ادەتى — قاتىنىنا دا، بالا، كەلىنىنە دە ءمالىم ەدى...

ەكىنشى كىتاپقا جارماستى. اشىپ جىبەرگەن ىڭعايىندا ءوزىنىڭ مولدا بولىپ جۇرگەن كۇنىندەگى وقيتىن جەرى كەزدەسە كەتتى. تاماعىن بىرەر كەنەپ الىپ سوعىپ جىبەردى:

«كورىڭ قادىر-قۇدىرەتىن،

ءبىلسىن دايۋ سۇڭعاتىن.

مۇستافانىڭ ۇمبەتىن،

مۇنداعى ءتاجراپ قىلديا...»

«قالاي ەكەن؟» — دەگەندەي قاتىنىنا كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان قاراپ قويدى.

يماندىق سەكىلدى ءبىر كىشكەنە كىتاپتى ۇستادى. بۇل — «ءىسمى اعزام دۇعاسى» ەكەن. باسىنان تەگىس اقتاردى. ورتا شەنىندەگى ءبىر دۇعالىققا تەسە قارادى. ول مىناۋ ەدى:

— اگار كىم ەرسە — بۇ دۇعانى كۇنىنە سەكسەن ءۇش ءمارتابا وقىسا، نە بار ماقساتى قاسىل بولىپ، ءجۇزى جارقىن بولعاي». اگار كىم بۇ دۇعانى موينىنا تۇمار قىلىپ تاقسا، دۇشمانلارى اۋلاق بولعاي». اگار كىم ءبۇل دۇعانى ەزىپ ىشسە، دۇشمانلارىنان ءسوزى ۇستەم كەلگاي...»

كارىەكەڭ قۋانىپ كەتتى. دۇعالىقتى الدىنا قويىپ، باسىن جوعارى كوتەردى. كوزىلدىرىكتى الىپ جانىنا قويدى. «سەن نە ءبىلدىڭ؟» دەگەن ادام تارىزدەنىپ، قاتىنىنا قارادى. توزىعى جەتكەن جاماۋلى كويلەكتىڭ ەتەگىن، تىزەسىن بۇككەندە جىرتىلىپ كەتپەسىن دەپ، قاتىنى ءتۇرىپ وتىر ەدى.

— ءاي، مۇندار، جاپسايشى تىزەڭدى، ءناماحرامدى بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟! — دەدى.

— بايعۇس-اي، مەن كەلىنشەك پە ەدىم.

— كەلىنشەك بولماي كەمپىرمىسىڭ؟! مەن جىگىتپىن دەپ ءجۇرمىن عوي. كەمپىرلىكتى موينىڭا الا بەرمە، تاستاپ كەتەرمىن، — دەپ جىمىڭدادى.

تۇنگى وقيعادان بەرى تۇيتكىلدەنىپ نە قىلارعا بىلمەگەندىكگەن قاتشا دا ەرمەك ءۇشىن ءتۇپ وتىر ەدى. بايىنىڭ كوڭىلدەنگەنىنە مۇنىڭ دا ءىشى جىلىدى.

— تاستاساڭ تاستا، جەسىرىڭ دايىن توي. تەك قۇداي وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنا ەسەندىك بەرسىن، — دەپ كۇرسىندى. ءبىراق مولدانىڭ نەگە كوڭىلدەنىپ وتىرعانىن سۇراۋعا باتىرشىلىعى بارمادى.

IV

كارىەكە دۇشپانىنىڭ ءتىسىن باتىرماۋعا كىرىسپەك بولدى. قاپتاعان قالىڭ جاۋ كەلسە دە، «ءىسىم اعزام دۇعاسى» كرەپوست كىزمەتىن اتقاراتىن سەكىلدى بولدى. جاينامازدىڭ ۇستىنە وتىرىپ سەكسەن سەگىز رەت وقىپ شىقپاقشى بولدى. ۇزىنشالاۋ قاعازعا جازىپ، وڭ جاق قولتىعىنا تۇمار قىلىپ تاقپاقشى بولدى. ءبىراق قازىرگى ساعاتىندا ءبىر قيىن جەرى كارىەكەڭ ورازا. ەزىپ دۇعا ىشسە اۋزى اشىلىپ كەتەدى. كەشتى كۇتسە وعان دەيىن «دۇشپانداردىڭ» كەلىپ قالۋى دا مۇمكىن.

اپالاقتاپ تاعى كىتاپقا جارماستى. بۇل جولعى ىزدەگەنى «عىباداتسلام» كىتابى ەدى. ودان ورازانى قانداي ۋاقىتتاردا اشۋعا مۇمكىندىگىن قاراماقشى ەدى. «ورازا پاسىلىن» اشىپ جىبەرىپ قاراي دا باستادى. بىرنەشە زارۋاتتاردا اۋىز اشۋعا بولادى دەگەن، ونىڭ ىشىندە كارىەكەڭە ءدوپ كەلەتىنى «جاۋ قاماپ، جان قىسىلعاندا» دەگەن جەرى. كەرىەكەڭ ناق ءقازىر قىسىلىپ تۇرماعانمەن ۇزاماي ءبىر تىقىردىڭ بولاتىندىعىن سەزىپ تۇرعان سەكىلدەنەدى. سوندىقتان وسى ريۋاياتقا سىيعىزىپ اۋىزدى اشۋ كەرەك.

كىتاپتى تاستاي بەرىپ شەگەدە ءىلۋلى تۇرعان سيا مەن قاۋىرسىن قالامىن الدى.

— كەسە اكەلشى، قاتىن! — دەدى.

كەستەلى الاشادان ىستەلگەن جاينامازىن قۇبىلاعا قاراتىپ جايىپ، شارت جۇگىنىپ وتىردى. قاۋىرسىن قالامدى قويۋ سياعا مالىپ كەسەنىڭ تۇبىنە جازا باستادى. قاتىنى سىرتىندا قاراۋمەن تۇردى. قىزىل بوياۋمەن ىستەلگەن كەسەنىڭ ءىشىن قىپ-قىزىل قىپ بوياپ، ارتىنا قارادى:

— سۋ اكەلشى، قاتىن! — دەدى.

قاتىنى اڭ-تاڭ، سەبەبىن سۇراۋعا باتا المايدى، دەرەۋ سۋ اكەلدى. بوياۋدى شايىپ ىشۋگە ىڭعايلانعان سوڭ قاتىنى شىداپ تۇرا المادى بىلەم:

— بايعۇس-اۋ، ىشپەكپىسىڭ، ورازاڭ قايدا؟ — دەدى.

— مەن شاريعاتتىڭ بۇيرىعىنان تىس ءىس ىستەمەيمىن عوي، ءجۇنىڭدى تۇتە بەر، قاتىن!.. — دەدى.

ەزىلگەن بوياۋدى ءىشىپ تە جىبەردى. تىلشە قاعازعا تۇمار جازىپ، قاتىنىنا تىستاتىپ الىپ وڭ قولتىعىنا تاكتى. جاڭىلماۋ ءۇشىن الدىنا يشاننان العان تاسپيعىن قويىپ، قاسيەتتى دۇعاسىن جەتپىس ەكى رەت وقىپ بولا بەرگەندە:

— سالاۋمالەيكۇم! دەپ بىرەۋ كىرىپ كەلدى. ءبۇل تايلاقباي ەدى. بەت-اۋزى قاپ-قارا بولىپ تۇتىككەن. پىشىنىندە ءبىر ءتۇرلى اشۋ، ىزالانعاندىق بار.

تايلاقبايدى كورگەندە كارەكەڭنىڭ تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتتى. «ءىسىم اعزام» بوياۋىنىڭ قاسيەتى ساعاتىندا تيمەي قالدى. ايتسە دە ءوزىن-وزى ۇستاپ، جاينامازدا وتىرعان كۇيى بۇرىلدى.

— تايلاقبايمىسىڭ، جوعارى شىقسايشى.

— مەن تورگە شىعارلىق بولىپ جۇرگەنىم جوق. ماڭدايداعى جالعىز بيەمدى بۇگىن ۇرى الدى. سونىڭ ءىزى وسى اۋىلعا كەلىپ تىرەلىپ تۇر. يا مەنىڭ بيەمدى بەرىڭدەر، يا ءىزىمدى شىعارىپ بەرەسىڭدەر.

كارىەكەڭ سۇرلانىپ كەتتى. جۇگىنگەن كۇيىندە قالتىراۋ كۇشەيگەن سوڭ، مالداس قۇرىپ وتىردى. سىلتىڭ-جۇلتىڭ بويىنا قاراپ، قاتىنى دا ءجۇنىن جيا باستادى.

— كانە، كارىەكە، وتىرماڭىز.

— بارايىن، شىراعىم، سالقامبايلارعا، انا داۋىتتەرگە ايت.

تايلاقباي جونەلدى. كارىەكەڭ اڭ-تاڭ بولىپ، ەسىنەن ايرىلعان سەكىلدەندى. باعاناعا سۇيەنگەن كەلىنى اۋىر كۇرسىندى. قاتىنى پەشتىڭ ارتىنداعى قىستىرۋلى الا قاپتى الىپ ءجۇنىن سالا باستادى. سابالاق ءجۇندى جۋانتىق تارعىل مىسىق بولمە جاقتان پىرىلداپ كەلىپ، كەمپىردىڭ الدىنا تىعىلدى. وزىنشە و دا قورىققان، تىعىلۋعا جەر ىزدەگەن تارىزدەندى، ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى. كارىەكەڭ دە، قاتىنى دا، كەلىنى دە، تارعىل مىسىقتا سەلك ەتكەندى، جۇرەك تە ءبىلىپ اۋىزعا تىعىلعانداي، بارلىق دەنە قالتىراعان سەكىلدى بوپ كەتتى. قارا بۇجىر، دەلدەك تاناۋ، كوزى ۇياسىنان شىعىپ ادىرايعان، ۇزىن بويلى، سومپيگەن ءبىر جىگىت ۇيگە كىردى. بۇل كارىەكەڭنىڭ جالعىز بالاسى، قازاقشا ايتقاندا كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى. باعاناعا سۇيەنگەن كەلىنشەك سونىڭ قاتىنى. پەش جانىندا قاپقا ءجۇن تىعىپ جاتقان سارعىلت ءتۇستى، قورقاق ءپىشىندى كەمپىر — سونىڭ شەشەسى.

— قۇداي-اۋ، پالە-جالاڭدى جالعىزىمنان اۋلاق قىلا كور، — دەپ كەمپىر جىلاپ جىبەردى. ەنەسىنەن قالماي كەلىننىڭ كوزىنەن دە جاس شۇبىردى.

كارىەكەڭ باتىرلاندى.

— قويىڭدار!.. نەمەنە، جوق سۇمدىقتى باستاعاندارىڭ؟

جاينامازدى جيىپ تاستاي بەرىپ تۇرەگەلدى. بىردەمەگە ىڭعايلانعان ادام سەكىلدەنىپ بالاسىنا قارادى:

— سالقامبايلار قايدا ەكەنىن ءبىلدىڭ بە؟

— ۇيىندە شىعار.

— تايلاقبايدىڭ كەلگەنىن ءبىلدىڭ بە؟

— ءبىلدىم...

الدەنەنى ۇمىتقان سەكىلدەندى. كىشكەنە كىدىرىپ جۇرە بەرەيىن دەگەندە، «ءىسىم اعزام دۇعاسىنىڭ» ون التى رەت وقيتىنى قالعانى ەسىنە ساپ ەتە ءتۇستى. قايتادان جاينامازىن جايدى، قايتادان جۇگىنىپ وتىردى. كوڭىلىن جىڭىشكەرتىپ، تىلەكتى تىلەمەكشى بولدى كۇبىرلەۋدى قويىپ، اشىق ۇنمەن ون التى رەت ساۋدىرلاتىپ وقىپ شىعىپ، قولىن جايىپ باتا قىلدى.

— قۇداي-اي، قۇلىم دەي كور، پايعامبار، ۇمبەتىم دەي كور، شاديار، دوستىم دەي كور!.. دۇشپاننىڭ بەتىن اۋلاق قىلىپ، مارتەبەمدى ۇستەم قىلا گور، اللا اكپار!.. — دەپ بەتىن سيپادى.

پەش جانىنداعى كەمپىر، باعاناعا سۇيەنگەن كەلىنى، قورىققان ءپىشىندى بالاسى — ۇشەۋى دە قولىن كوتەرىپ، «ءامين!.. ءامين!..»دەستى.

كۇڭگىرت تارتقان ءۇيدىڭ ءىشى بۇلتتان شىققان كۇننىڭ ساۋلەسىمەن جارقىرادى. الدەنەگە تونگەن پالە سەرپىلگەندەي، الداعى كۇنگە ۇمىتپەن قاراۋدىڭ كەرەكتىگى سەزىلگەندەي بولدى.

تومەنگى جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ:

— ءبيبىپاتيما ءپىرىم-اي، قولدايتىن بولساڭ، بۇگىن قولداي گور، — دەدى كەمپىر.

كەلىنى كۇرسىندى، بالاسى تۇشكىردى.

ءبارى ءبىر داۋىستان:

— جارەكمالدا!.. — دەدى.

V

كارىەكەڭ ۇيدەن شىققاندا اۋىلدىڭ ادامدارى توپتانىپ سيرەك شىرپىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ءىز كەسىپ ءجۇر ەدى. اياڭداپ باسىپ كارىەكەڭ دە كەلدى. سالقامباي تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرعان كۇيىندە قارسى الدى. كارىەكەڭە تەسىلە قارادى.

— ساقالىنداعى قان نە؟ — دەدى.

«ءىسىم اعزام دۇعاسىنىڭ» قاسيەتتى بوياۋىنىڭ شاشىراندىسى سيرەك ساقالىن بوياپ تا ۇلگىرگەن ەكەن.

— اشەيىن... اشەيىن شىعار، دەپ ساۋساعىمەن ساقالىن سيپاپ تاراپ ەدى، كۇيەكتەي ساقالعا جابىسقان نارسە بولا قويسىن با، كەتپەدى.

توپتانىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ ىشىنەن تايلاقبايدىڭ اششى داۋىسى شىقتى: — مىنەكي ءىز، مىنە كورىڭدەر!

جۇرت جابىرلاسىپ قاراي باستادى. اعاشتىڭ جيەگىندەگى شالشىق سۋدىڭ جاعاسىندا قاتارىنان جۇرگەن ەكى جىلقىنىڭ ءىزى جاتىر.

— مىنانىڭ ءبىرى ۇرىم؛ ءبىرى مەنىڭ بيەم... — دەپ تايلاقباي ورشەلەندى. جيىلعان جۇرت بەكەر دەي المادى.

— جىلقى وسى اۋىلدا دا بار ەمەس پە؟! كورىنگەن ءىزدى مەنىكى دەۋىڭنىڭ ءجونى كەلە مە!.. دەپ كارىەكەڭ كەڭك ەتە قالدى.

شەتكەرى تۇرعان اشاڭداۋ.سارى، قىرما ساقالدى اۋىلناي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.

— كارىەكە، ولاي دەسەڭىز، ءوزىڭىز ۇرىنىڭ باستىعى بولاسىز. بۇل ءىزدى تايلاقباي اۋىلىنان شىعارىپ كەلە جاتىرمىز... ءسىزدىڭ مۇنىڭىز قارسى داۋ سەكىلدى، — دەدى.

جاستار ءوزارا الدەنەگە كۇڭكىلدەستى، سىبىرلاستى، كۇلىستى، ءبارى دە كارىەكەڭ «بۇلىكتىڭ باسى...» دەگەن كوزقاراسپەن قاراعان سەكىلدەندى.

— وسى سەن ۇرلاپ جۇرگەن شىعارسىڭ، — دەپ شەتكى ۇزىن بويلى جىگىتتى بىرەۋ يتەرىپ قالدى. ارت جاعىندا ەكىنشى بىرەۋ بۇك ءتۇسىپ جاتىر ەكەن، ۇزىن بويلى جىگىت اياعى كوككە قاراپ، شالقاسىنان قۇلادى. ءۇستى بالشىق بولىپ قالدى، اشۋلانىپ بوقتاۋعا اينالدى.

— قويساڭدارشى، بالالار، ءجونسىز ويىننىڭ كەرەگى نە، دەپ سالقامباي اقساقال كەيىدى.

تايلاقباي تىپىرشىپ تۇرا المادى:

— قانە، اقساقالدار،قايتەسىڭدەر؟..

— جاقىن اعايىنسىڭ. ءىزىڭنىڭ كەلۋى دە راس شىعار. ەندى بىزگە نە قىل دەيسىڭ؟.. قايتكەندە كوڭىلىڭ بىتەدى!..

— ءتىنتۋ بەرىڭىزدەر؟..

— بولدى. باستىعى مولدامىز قىلىپ ءتىنت، ءبىز ريزا، — دەپ سالقامباي اقساقالدىق قىلدى.

ءيىرىلىپ تۇرعان جۇرت اۋىلعا قاراي دۇرلىكتى. كوپتەن قالماي سۇيرەتىلىپ كارىەكەڭ دە كەلدى. لاپاسىنا كىرە بەرگەندە اۋىلناي قارسى شىقتى.

— مولدەكە، سىزدەن باستاپ تىنتەمىز.

— ويباي، شىراعىم، ءبىزدىڭ ۇيدە نە بار دەيسىڭ، تىنتپەي-اق قويساڭدارشى.

— جوق، مولدەكە، مالدى ءبىز سىزدىكىنەن تابامىز با دەپ تۇرمىز.

— بىرەۋ سىلتەۋ بەردى مە؟

— سىلتەۋسىز دە تاپتىق.

— قالايشا؟

— ساقالىڭىزعا جۇققان قان بىزگە كۋالىك بەرىپ تۇر.

— ءاي، اقىماق، بۇل قان ەمەس، نانباساڭ كەمپىرىمنەن سۇرا... جاڭا «ءىسىم اعزامنىڭ دۇعاسىن» شايقاپ ءىشىپ ەدىم، دەپ ساقالىن سيپادى.

— ول وتىرىگىڭىزدى ايتپاڭىز، كارىەكە، ورازادا دۇعالىق شايىپ ىشەدى دەگەنگە كىم نانادى، — دەپ اۋىلناي ۇيگە كىرىپ كەتتى. بارا كەمپىرمەن باجىلداسقان داۋسى شىقتى.

— سارايدىڭ كىلتى جوعالىپ قالعان، دەپ باجىلداعان، جىلامسىراعان كەلىننىڭ داۋسى دا ەستىلدى. كارىەكەڭ كەلىنىن دە، كەمپىرىن دە ايادى. دايەك تۇتىپ تۇرا المادى، ەسىكتى اشا بەرەيىن دەگەندە اۋىلناي قارسى شىقتى.

— سارايىڭىزدى تىنتەمىز، بىرگە ءجۇرىڭىز.

— بارا تۇرىڭدار، وقيتىن ءناپىلىم بار ەدى، دەپ كارىەكەڭ ۇيگە كىردى. كوزىندە مولدىرەگەن جاس، قالتىراعان پىشىنمەن كەلىنى قارسى الدى. «اتاەكە-اۋ، تىنىشتىقتى نەگە بۇزدىڭ! نەگە ءبىزدى پالەگە قالدىردىڭ!» دەيتىن ادام سەكىلدى.

— سورلى-اۋ!.. سورلى-اۋ، — دەپ كەمپىرى وكىرىپ جىلاپ جىبەردى.

كارىەكەڭ بوساپ كەتتى. كوزىنىڭ جانارىنا تىعىلعان جاس بىرتىندەپ اعىپ ساقالىن جۋا باستادى. جاينامازدى جايىپ جىبەرىپ جۇگىنىپ وتىرىپ تىلەككە كىردى.

— ءاي، قۇداي-اي، اتا-بابامنىڭ ىستەمەگەن كاسىبى ەدى. جاماندىققا ءوزىم دە باسا قويمايتىن ەدىم. بىلتىرعى جوعالعان كۇرەڭ ات پەن الا بيەمدى تايلاقبايدىڭ ءوزى ۇرلاماعانمەن سول اۋىلدىڭ سويعانى انىق. مەن مال الدىرعاندا اق مالىمنىڭ تولەۋى دەپ الدىردىم عوي... اققا قۇداي جاق دەپ ەدى. مەنىڭ اق ءىسىم شىنىمەن-اق قاراعا شىعا ما؟ يا قۇداي، سال وڭ نازارىڭدى! جالپى ارۋاق، اۋليەلەر، انبيەلەر، اتا-بابامنىڭ ۇرىقتارى قولدايتىن بولساڭ بۇگىن قولدا!..

دالا جاڭ-جۇڭ، الدكىمدى دۇرىلدەتىپ ۇرعانداي، الدەكىم «قويىڭدار» دەپ اراشالاعانداي بولدى. «ويباي-ويباي» دەگەن بىرەۋدىڭ اششى داۋسى ايقىندالا بەردى.

— ويباي، ەنە، الگىنى ۇرىپ جاتىر بىلەم!.. — دەپ كەلىنى قالش-قالش ەتتى.

— جالعىزىم، قۇلىنىم، — دەپ كەمپىر دە، كەلىنى دە تۇرا جۇگىردى...

كارىەكەڭ تىلەكتەن جاڭىلدى، قورقىپ وتىرعانىن دا، قۋانىپ وتىرعانىن دا بىلمەدى. الدەكىم ەسىككە جارماستى. ەسىك اشىلاتىن، تىستاعىلار ۇيگە كىرەتىن بولدى. سولاردى كورمەيىن، سولارمەن سويلەسپەيىن دەگەن ادام قۇساپ، كارىەكەڭ ناماز وقىماق بولدى. دارەتى كۇماندى بولعان سوڭ تايەميمدى سوعىپ جىبەرگەندە، ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى. كارىەكەڭ ساسقالاقتاپ تۇر، قۇلاقتى قاعىپ قالدى. نە دەپ نيەت قىلعانىن ءوزى دە بىلمەدى. «سۇپحانەكە» دەپ ەدى، اياق جاعى اۋزىنا تۇسپەدى. «القام» مەن «قۇلقۋالدانىڭ» قايسىسىن بۇرىن وقىرىن بىلمەي جاڭىلدى.

جۇرت دۇركىرەپ كىرە باستادى.

— مولدا قايدا، مولدا قايدا؟ تايلاقبايدىڭ كىجىنگەن داۋسى ەستىلدى. كارىەكەڭ تۇرەگەپ تۇرسا، تايلاقبايلار كەيىپ سوگەتىن سياقتى، ۇرىسىپ دەپ بەتىنە تۇكىرەتىندەي بولدى. سولاردىڭ بەتىن كورمەيىن دەگەن تارىزدەنىپ ساجدەگە بۇگىلە بەرگەندە، تايلاقباي كەلگەن بويى تەۋىپ قالدى. كارىەكەڭ كاستى سۇزە قۇلادى.

— «اللا!» دەدى.

— ءوي، اتاڭا نالەت! اللادا نەڭ بار! جالعىز بيەمدى ۇرلاپ سويىپ وتىرىپ، تاعى قۇدايعا قۇلشىلىق قىلماقشىسىڭ با؟

ويبايدى سالىپ كەمپىرى كەلدى.

— سورلى-اۋ، ءولدىڭ عوي، ءولتىردى عوي!..

— جىلاما، دەدى كارىەكەڭ، مەن شاريعاتتىڭ بۇيرىعىن، ىستەدىم. ادام قارۋىندا جازالى بول سام دا، قۇداي قاسىندا جازالى ەمەسپىن... مەن — ولسەم ءشاھيدپىن.

«كارىەكەڭ ۇستالىپتى...» دەگەن حابار تاراعاندا، جۇرت ەكىگە ءبولىندى: جاستار، اسىرەسە مۇعالىمدەر:

— باياعىدان بەرى وتىرىك كوز جۇمىپ، جۇرتتىڭ قانىن سورىپ بولىپ ەدى، — دەپ تابالادى.

— شاريعاتقا قارسى ءىس ىستەمەگەن شىعار، ۇستاتىپ جۇرگەن تىك اياقتار عوي، دەپ شالدار جاعى اياستى.

اۋىل-اۋىلدىڭ اقساقالدارى جينالىپ بارىپ، سوتتان كەپىلگە الدى. تايلاقبايدى ۇگىتتەپ مالىنىڭ تولەۋىن بەرىپ ءبىتىردى. باسقا كەلگەن پالەنى جالپى ەل بوپ قاقتى. ءبىراق ۇرى دەگەن اتتى جويۋعا جۇرتتىڭ الىنەن كەلمەدى.

كارىەكەڭ ۇرى اتاندى. قاتىنى تولعاتقان قورقاق ەركەكتەر، بالاسى اۋىرعان كەمپىرلەۋ ايەلدەر، زيانماسى بار قاتىندار بۇرىنعىداي اتتان سالىپ شاۋىپ، ۇشكىرۋدى سيرەتتى. كيىمى كوپ، باي شالدار ولەرىندە «سۇيەگىمە كارىباي مولدا كىرسىن» دەپ وسيەت قىلمايتىن بولدى.

سورەدەگى قالىڭ كىتاپتاردىڭ، بوي تۇمار قىلعان، ەزىپ ىشكەن «ءىسىم اعزام» دۇعاسىنىڭ شاراپاتىن كارىەكەڭ كورە المادى. ەسكى اتاق، ەسكى داڭق، ەسكى ابىروي كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشتى.

1923.

---