بولعان ءىس
I
مىنە، ءساۋىر جەتتى، جاز بولدى، كۇنى كەشە قالىڭ قارمەن قاپتالىپ جاتقان جەر، وتكىر كۇننىڭ كوزىمەنەن قار كەتىپ، قارايىپ جىبىرلاعان جاندى جاندىككە "جايىلىڭدار ەركىن، جەڭدەر قالاعان شوپتەرىڭدى!" دەگەن سەكىلدەندى، سۋىق قىستىڭ ىزعارىمەن جەر ءوزىنىڭ ءتۇرى كەتكەندىگىن ءبىلىپ، قاراعانعا كوڭىلدى قىلۋ ءۇشىن ويىن، قىرىن قىزعالداقپەن بەزەي باستادى. التى ايعى قىس جەر ۇيدە جاتىپ، كۇن وتكىزگەن قازاق بايعۇستار دا تازا جەرگە شىعىپ راحاتتانۋ ءۇشىن كيىز ۇيلەرىن تىگىپ قىرعا شىقتى.
كۇندە شومنىڭ باسىندا تۇراتىن قاجىباي اقساقال، بۇگىن ءۇيى قىرعا شىققاندىقتان مولداسىن قاسىنا ەرتىپ، اۋىلدىڭ قاسىنداعى ءبىر بيىكتەۋ جەرگە شىعىپ وتىرىپ: "باياعىدا ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە انا جەرلەردە قالا جوق ەدى، اناۋ كورىنگەن قارا قوعانىڭ باسىندا تالاي اسىق ويناپ ەدىك-اۋ" دەپ قىسىر كەڭەسكە كىردى.
مىنە، سول ۋاقىتتا اۋىلدىڭ شەتىندە: "قايدان اڭگىمە تابىلادى" دەپ الاڭداپ تۇرعان جانپەيىس، مولدا مەن بايدىڭ قىرعا شىققاندىعىن كورىپ، قۋانعان كىسىدەي-اق جۇگىرە باسىپ جەتىپ كەلدى.
جانپەيىس: — اسسالاۋمالايكۋم.
قاجىباي: — الىكسالام، امان با، جانپەيىس؟
جانپەيىس: — شۇكىر، جاقسى، مال-جان اماندىق پا؟
قاجىباي: — جانپەيىس، بۇگىن قايدان كەلدىڭ؟
جانپەيىس: — قالادان، وتكەن سارسەنبىدە بارعانىمدا اندرەي "جەكسەمبىگە كەل!" دەپ قالىپ ەدى. نەگە شاقىردى دەپ بارسام، كادىمگى اندرەي، بارعان سوڭ-اق ءوزىمدى اينالدىرىپ، "تامىر-تامىر" دەپ شايىن قايناتىپ، سىيلاپ: "بيداي شابۋعا ازىراق جەر كەرەك ەدى، سىزدەن جەر تابىلار ما؟" دەپ قۇلاق-قاعىس قىلعان سوڭ، داۋلەتى بار ادام عوي، زيانى تيمەس دەپ تورت-بەس جەر بەردىم. ودان شىعىپ قايتىپ كەلە جاتقانىمدا...—دەي بەرگەندە قاجىباي اقساقال ءسوزىن ءبولىپ:— سەنى ءبىر ات الدى دەپ ەستىدىم، جەرگە الدىڭ با، اقشاعا ما؟— دەپ سۇرادى.
جانپەيىس: — جەرگە الدىم. تۇنەۋ كۇنى بارعاندا 40 جەردى 93 اۋزىنان سۇراپ تۇر ەدى، سونى بۇگىن 38 جەرگە اكەلدىم.
قاجىباي: —جارايدى، جەرگە العان نارسەنىڭ قىمباتتىعى جوق، ءبىراق، جانپەيىس، سەن بۇرىندا جەر ساتتىڭ، بارىنە جەرىڭ تولار ما ەكەن؟!
جانپەيىس: — كۇن ەرتە عوي ءالى، ەسەبىن تابارمىن نە ءبارى 70-اق جەر.
قاجىباي: — سەن جانپەيىس، ەرتەڭ قالاعا بارساڭ، جايلاۋ جاقتا مەنىڭ 40-50 دەسياتينداي جەرىم بار، سونى ەپتەپ ورىسقا وتكىزە الارسىڭ با؟— دەيدى.
جانپەيىس: — ابدەن بولادى، جەر الاتىن ورىس كوپ، مەن وتكىزەرمىن،— دەپ كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ قويدى.
بۇل ەكەۋىنىڭ سويلەسىپ وتىرعان سوزدەرىن جاندارىندا تىڭداپ وتىرعان مولدا جاراتپاعان قياپاتتا ءبىر كۇرسىنىپ: "باي، بۇل جەر ساتقاندارىڭىز قالاي؟ جاكەڭ بولسا جارلىمىن دەپ ساتادى، ءسىزدىڭ قۇدايعا شۇكىر، جاقسى داۋلەتىڭىز دە بار، جايلاۋداعى جەردى ساتتىرايىن دەپ وتىرسىز، كۇنى ەرتەڭ وزدەرىڭىز كوشىپ بارساڭىزدار، مالدارىڭىزدى ۇستاپ كۇندە پوترابا قىلماي ما؟"— دەيدى.
جايباراقات سويلەسىپ وتىرعاندا جاندارىندا وتىرعان مولدانىڭ كەنەتتەن ايتقان بۇل اقىلى قاجىباي اقساقالعا ۇناپ جەتپەدى، ىشىنەن: "مۇنىڭ دا اقىل ۇيرەتكىسى كەلەدى"، — دەپ قويدى.
جانپەيىس جانە ءبىر ءسوز باستاي بەرەيىن دەگەندە، ءبىر بالا كەلىپ: "اتا، شاي ءپىستى" دەگەن سوڭ ورىندارىنان تۇرىپ تارادى.
ءىى
مامىردىڭ ىشىندەگى جىلى كۇندەردىڭ بىرىندە باي قولىنا تاياعىن الىپ، قوتاندا جاتقان قويىن ارالاپ جۇرگەندە، سوقاشى جاعىنان شابۋىلداعان ءبىر سالت اتتى كىسى كورىندى: "مەزگىلسىز ۋاقىتتا شابۋىلداپ جۇرگەن بۇل كىم ءوزى؟"— دەپ تۇرعانىندا ول كىسى جانپەيىستىڭ ءىنىسى بولىپ شىقتى.
قاتتى كەلگەن بويىمەن سالەمدى دە ۇمىتىپ: "اعايدى مەكولاي ۇرىپ جاتىر، سوعان سىزدەن اقشا سۇراي كەلدىم،"— دەيدى.
قاجىباي: — مەكولاي كىم؟ نە قىلعان اقشا؟
كىسى: — مەكولاي تۇنەۋ كۇنى بىزگە اتىن ساتقان ورىس، سول اعاما "جەرىمدى تولىقتىرىپ بەر، بولماسا اقشامدى بەر!"— دەپ قىسىم قىلىپ جاتىر. سوعان سىزدەن 20 سوم اقشا سۇراپ اكەل دەپ جىبەردى،— دەيدى.
بەلگىلى، بۇل اقشا دەگەن ءسوزدىڭ بايعا ۇنامسىز تيەتىندىگى، ءبىر تيىندى ءبىر سوم ورنىنا جۇمسايتۇعىن كىسىگە، قولاقپانداي قىلىپ 20 سومدى جانپەيىسكە بەرۋ وڭاي ما؟ ءتۇسى بۇزىلىپ، اشۋلانىپ: "سەندەرگە جەر ساتقىزعان مەن ەمەس، جەردى جەتكىزە الماستارىڭ بار، نەگە ساتتىڭدار؟ بەرەتىن اقشام جوق، تارت!"— دەپ اقىرىن، زارە قۇتى قالماي تۇرعان جازعاننىڭ بۇرىنعىدان جامان زارەسىن الىپ قويا بەردى.
ال ەندى سوقاشىعا كەلسەك، كۇنى كەشە كۇرەڭ اتىنا ءمىنىپ الىپ، بىلعاقتاپ، كورىنگەنگە "جەر المايسىڭ با؟" دەپ جۇرگەن جانپەيىس، بۇگىن قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي ەكى كوزى جايناپ، تامىرىنىڭ بەرگەن "سىيىنىڭ" كۇشتىلىگىمەن ەسىنەن دە تانىپ ەدى، باسىنا نەندەي ۋاقيعا كەلگەندىگىن بىلمەي مەڭىرەۋ ادامعا ۇساپ تۇرعانىندا، ءىنىسىنىڭ شاۋىپ كەلىپ: "اقشا جوق" دەگەن سوزىنە شوشىپ كەتىپ، ۇيقىسىنان ويانعان ادامشا كوزىن اشتى.
ەندى نە قىلماق كەرەك؟ باسقا اقشا تابىلارداي ورىن جوق، امالسىزدان تامىرىنا: "مەكولاي، كۇندە كورىپ جۇرگەن تانىس ادامبىز عوي، مەنى قيناما، سوقانىڭ الدىمەن سالعان ەكى جەر بيدايىم (وسى كۇندە كوكتەپ تە قالعان) بار، سونى الىپ ءبىت" دەپ جالىندى. بۇل ءسوز مەكولايدىڭ باسىندا-اق ويىندا بولعاندىقتان ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتپاي، جەردى الىپ ءبىتىسىپ، قالاسىنا قايتتى. "اۋىرىپ جازىلعان جان ولجا، جوعالىپ تابىلعان مال ولجا" دەگەندەي-اق جانپەيىس مىرزا مەكولايدان ولمەي قالعانىنا قۋانسا دا، قاجىباي اقساقالدىڭ 20 سوم اقشا بەرمەگەنىنە كوڭىلى قاتتى رەنجىدى. قالاي رەنجىمەسىن؟! جانپەيىستىڭ قىلعان قىزمەتىنىڭ ۇشى-قيىرى جوق، بالاسى اۋىلناي بولاردا: "ايتەۋىر اۋىلداعى ءبىر مىرزامىز عوي" دەپ شتات ۋاقىتىندا اۋىلدان اۋىلعا شاۋىپ، كورىنگەن كىسىگە باس ءيىپ، جالىنىپ، "شار" سالىنعانشا ءبىر مىرزا ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەدى. ونىڭ بەر جاعىندا قىرىق-ەلۋ دەسياتينالاپ جەرىن دە ساتىپ بەردى. مىنە، بۇل قىزمەتىن جانپەيىس ءوزى دە ىشىنەن ويلاپ-ويلاپ: "قوي، بۇل قاجىباي جاقسىلىق قىلعاندى بىلمەيدى، اماندىق بولىپ، ەل جايلاۋعا بارعاندا، ورىستىڭ ەگىنىنە جىلقىسىن ءبىر ايداپ تۇسىرسەم، كەگىم بىتەر" — دەپ كىجىنىپ، كۇرەڭ اتىنا ءمىنىپ الىپ اۋىلىنا جونەلدى.
III
جوعارىداعى ايتىلىپ كەلە جاتقان قاجىباي اقساقالدىڭ اۋىلى جايلاۋعا بارىپ، قوس تۇمارىنا قونعانىنا اي جارىمداي بولىپ ەدى. كەشە كەشكە باي بايبىشەسىنە: (اۋىل ماڭايى توزعان سوڭ) "كوشۋ كەرەك ەدى، اۋىل ماڭايىڭدا ات ارقاندايتىن دا قىلتاناق جوق، ءھام ورىستىڭ ەگىنى دە جاقىن، امان-ەسەن تۇرعاندا جاڭا جۇرتقا قونعان دۇرىس بولار" دەپ كەڭەسىپ وتىرىپ قىمىزدى كوبىرەك ءىشىپ جىبەرگەندىكتەن، بۇگىن ساسكە تۇسكە دەيىن ۇيىقتاپ، جاڭا عانا ويانىپ، ماۋجىراپ جاتقانىندا دۇرسىلدەگەن اتتىڭ دىبىسى ءبىلىندى. "بۇل نە قىلعان ءدۇرسىل؟" دەگەنشە بولمادى، جىلقىشى جەتىپ كەلىپ: «جىلقىنى باي ورىس ايداپ كەتتى» دەپ حابار بەردى. تاماقتىڭ كۇشتىلىگىنەن كوپ ۇيىقتاپ، ۇيقىسىن اشا الماي جاتقان بايدى "جىلقى جوق" دەگەن حابار سەكىرتىپ تۇرعىزدى.
باي: — قايداعى ەگىنگە ءتۇستى؟
جىلقىشى: — جالتىر كولدىڭ باسىنداعى ءوزىڭنىڭ ساتقان جەرىڭە!
باي: — ياپىرماي، شىراعىم، ءبىر كۇنشە ۇيىقتاماي-اق قويساڭ بولماي ما؟! بۇگىن وزىمىزدە كوشەيىك دەپ وتىر ەدىك، نە قىلسا دا زور شىعىن بولدى عوي، جىلدام ات اكەلىپ جەكسىن! — دەپ مولداعا كىسى جىبەردى. جاڭا عانا تۇرىپ، بالاسىنا ساباق بەرىپ وتىرعان مولدا بايدىڭ بۇيرىعىن ورنىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بالانى تاستاپ تىسقا شىقتى. دايار تۇرعان اتتى جەگىپ، بىر-ەكى مەسكە قىمىز تولتىرىپ الىپ، باي مەن مولدا قالاعا استى.
بۇل بايدىڭ جىلقىسىن ۇستاعان قالاداعى ءبىر وسال ورىس بولماعاندىقتان، سارشا تامىز ىستىقتا كۇنگە كۇيىپ كەلىپ تۇرعان بايدى، ونشا ەلەي قويمادى، "شىعىنىم كوپ، ءۇش ءجۇز سوم بەرىپ مالىڭدى اكەت!" دەگەندى شىعاردى. "...ءوزىمىزدىڭ جەرگە سالىنعان ەگىن عوي، تىم تەرىس كەتپەس، 20-30 سوممەن بىتەر" دەپ كەلگەن باي، ءۇش ءجۇز سومدى ەسىتكەن سوڭ ەسىنەن تانۋعا جاقىندادى، قىمىز بەرىپ سىيلاپ، "تامىر-تامىر" دەپ جالىنعانمەن دە جونگە كەلمەدى. ەندى نە قىلماق كەرەك؟ امالسىزدان قوس اتپەن پريستاۆقا شاپتى. ول ەكى ارادا تورت-بەس كۇن ءوتىپ كەتكەندىكتەن قاماۋدا تۇرعان جىلقى اشتىققا شىداي الماي بۇرالىپ، ەكى تۋ بيە، ءبىر ات ءولدى. قالعان جىلقىسىن كەلگەن پريستاۆ امان-ەسەن الىپ بەردى. مىنەكي، قاجىباي اقساقال جەر ساتۋدى اۋەس كورگەندىكتەن بە، بولماسا، بەس-ون تيىن بولسا دا پايدا قىلىپ قالايىن دەگەندىكتەن بە، ايتەۋىر جايلاۋداعى بوس جەردى ساتامىن دەپ، "بەس تيىن قويان، ون تيىن زيان" دەگەننىڭ كەبىنە ۇشىرادى.
You Might Also Like
