InfoHub Logo

ورتا ءبىلىمدى قالاي تەڭدەي ەتىپ، ءبىلىم ساپاسىن قالاي ارتتىرۋعا بولادى؟ الەم ەلدەرىنىڭ بۇل تۇرعىدا تاجىريبەسى قالاي؟ وسى سۇراقتارعا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى «اقپاراتتىق-تالداۋ ورتالىعى» قاراستىرىپ كورگەن ەكەن. سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

ءبىلىم بەرۋدەگى تەڭدىك دەگەن نە جانە بۇل نە ءۇشىن قاجەت؟ 2015 جىلعى 25 قىركۇيەكتە نيۋ-يورك قالاسىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسىندا تۇراقتى دامۋدىڭ جاڭا ماقساتتارى قابىلداندى، ولار دۇنيەجۇزى جاھاندىق دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن بەلگىلەدى. سولاردىڭ ءبىرى – جالپىعا ورتاق جانە ءادىل ساپالى ءبىلىم بەرۋدى، ءارى بارلىعىنا ارنالعان ءومىر بويىنا وقىتۋدى قامتاماسىز ەتۋ.

الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءبىلىم بەرۋدەگى تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتۋ – جاي عانا ۇران ەمەس. جاھاندانۋ، دامۋشى جانە دامىعان ەلدەردىڭ اراسىنداعى شەكارالاردى جويۋ كەڭ اۋقىمدى كوشى-قون قوزعالىسىنا اكەلەدى.

ەكونوميكالىق دامۋدىڭ قارقىنىن جەدەلدەتۋ حالىقتىڭ پولياريزاسياسىن جانە ستراتيفيكاسياسىن كۇشەيتتى. بايلار ەكپىندەي بايىپ، كەدەيلەر كەدەيلەپ جاتىر. جەتەكشى ەلدەردە بۇل ماسەلە دامۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالارىنىڭ كۇن تارتىبىندە بۇرىننان تۇر. ەىدۇ مۇشە ەلدەرىندەگى سان قيلى زەرتتەۋلەر تەڭسىزدىك، اسىرەسە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى تەڭسىزدىك ادىلەتسىز عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمسىز ەكەنىن دالەلدەدى.

ەڭ باسىندا جەتكىلىكتى قارجىلاندىرماۋ كەيىنىرەك الەۋمەتتىك جاردەماقى تولەۋگە، دەنساۋلىق ساقتاۋعا جانە پەنيتەنسيارلىق جۇيەگە، سالىقتى كەم الۋعا اكەلەدى. ءبىلىم دەڭگەيى اناعۇرلىم تومەن ادامداردىڭ جۇمىسقا ورنالاسپاۋ ءقاۋپى بولادى، ولار جيىرەك اۋىرادى، ولاردىڭ جۇمىستارى اناعۇرلىم تۇراقسىز بولادى، تەز وزگەرمەلى ورتادا يكەمدى بولۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداعان كەزدە اناعۇرلىم كوپ قيىندىقتارعا تاپ بولادى. بۇل مەملەكەتتەردەن قوماقتى مەملەكەتتىك شىعىنداردى ءبولۋدى تالاپ ەتەدى.  مىسالى، كانادادا الەۋمەتتىك جاردەماقى الاتىنداردىڭ 43%-ى – ورتا مەكتەپتىڭ وقۋ باعدارلاماسىن اياقتاماعاندار. اقش-تا مەكتەپ جۇيەسىنەن وقۋشىلاردىڭ كەتۋدىڭ قۇنى مەملەكەتتىڭ ءجىو 1،6% بولاتىنى ەسەپتەلدى.

مەكتەپتەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ جاعدايى

ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنداعى تەڭدىكدى قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى ولشەۋدىڭ ارەكەتتى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى ەىدۇ-دىڭ PISA حالىقارالىق زەرتتەۋى بولىپ تابىلادى. PISA-2012 ناتيجەلەرى بويىنشا قازاقستاننىڭ وقۋ ۇلگەرىمى ناشار  (2-كەزەڭگە وتپەگەن) 15 جاستاعى وقۋشىلارىنىڭ ۇلەسى (67،1%) ەىدۇ ەلدەرىنىڭ ورتاشا كورسەتكىشىنەن (28،4%) ەكى ەسە ارتىق بولدى. PISA جىكتەۋىشىندەگى ەكىنشى كەزەڭ وتپەلى بولىپ سانالادى، وعان قول جەتكىزگەن وقۋشىلار ءبىلىمى مەن داعدىلارىن شىنايى ءومىر جاعدايلارىندا پايدالانا الادى. شانحاي (5%)، گونكونگ (10،6%)، وڭتۇستىك  كورەيا (11،8%) جانە سينگاپۋر (13،3%) سياقتى ەلدەردە وقۋشىلاردىڭ تەك شاعىن بولىگى عانا ماتەماتيكالىق، جاراتىلىستانۋ-عىلىمي جانە ءماتىندى وقۋ ساۋاتتىلىعى بويىنشا ەكىنشى كەزەڭگە وتپەدى. حالىقارالىق زەرتتەۋگە 65 قاتىسۋشى ەلدەردىڭ اراسىندا قازاقستان وقۋ ۇلگەرىمى ناشار وقۋشىلاردىڭ ۇلەسى بويىنشا 55-ورىندا تۇر.

PISA-2012 قورىتىندىلارى بويىنشا قازاقستاندىق 15 جاستاعى وقۋشىلار ەىدۇ ەلدەرىندەگى قۇرداستارىنان ماتەماتيكادان 1،5 جىلعا، جاراتىلىستانۋ-عىلىمي پاندەردەن 2 جىلعا جانە ءماتىندى وقۋدان 2،5 جىلعا ارتتا قالىپ وتىر. ق ر وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مارتەبەسىنىڭ  ەڭ جوعارعى جانە ەڭ تومەنگى كۆانتيلدەرىنەن شىققان وقۋشىلاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق 73 بالدى قۇرايدى (وقۋدىڭ شامامەن 2 جىلى). سونىمەن قاتار PISA-2012 زەرتتەۋى وقۋشىلاردىڭ وقۋ جەتىستىكتەرىنىڭ اتا-اناسىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە تاۋەلدىلىگى انىقتادى. اكەلەرى ۋاقىتشا جۇمىس ىستەمەيتىن قازاقستاندىق وقۋشىلاردىڭ 23% ناتيجەلەرى، اكەلەرى جۇمىس ىستەيتىن بالالارعا قاراعاندا، 21 بالعا تومەن بولدى. حالىقارالىق ساراپشىلار بۇل ايىرماشىلىق وقۋدىڭ 0،5 جىلىنا سايكەس كەلەتىنىن ايتادى.

جوعارىدا اتالعاندى 11-سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ۇبت جانە 9-سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ وقۋ جەتىستىكتەرىن سىرتتاي باعالاۋدىڭ (وجسب) دەرەكتەرى دە دالەلدەيدى. وسىلايشا، ۇبت-2016 كۇشتى جانە ءالسىز مەكتەپتەردىڭ ايىرماشىلىعى 61،43 بالدى، وجسب-2016 46،73 بالدى قۇرادى. اۋىلدىق جانە قالالىق مەكتەپ تۇلەكتەرى كورسەتكىشتەرىنىڭ الشاقتىعى 7،95 بالدى قۇرادى. اۋىلدىق وقۋشىلار وجسب-2016 قورىتىندىلارى بويىنشا قالالىقتاردان 5،34 بالعا ارتتا قالدى.

ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنداعى ايىرماشىلىق مەكتەپ تۇرلەرىندە دە بار. دارىندى بالالارعا ارنالعان مامانداندىرىلعان ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا ءبىلىم الاتىن وقۋشىلار جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ وقۋشىلارىنا قاراعاندا وجسب-2016 اناعۇرلىم تابىستى ناتيجەلەردى كورسەتتى (سايكەسىنشە 46،95 جانە 32،24 بالل). قازاقستان ءبىلىم الۋشىلارىنىڭ وقۋ جەتىستىكتەرىنىڭ ۇلتتىق جانە حالىقارالىق باعالاۋدىڭ تومەن ناتيجەلەرى ەرتە انىقتاۋدىڭ ناقتى باعدارلامالارىنىڭ جانە وقۋ ۇلگەرىمى ناشار بالالارعا پەداگوگيكالىق قولداۋدىڭ بولماۋىنىڭ، وقۋ جەتىستىكتەرى جاقسى كوشباسىلارعا باستى نازاردى سالۋدىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى. ءوز كەزەگىندە كۇشتىلەرگە نازار سالۋ بارلىق وقۋشىلاردىڭ ناتيجەلەرىن جوعارىلاتۋعا ىقپال ەتپەيدى، كەرىسىنشە «ۇزدىكتەر» مەن «السىزدەر»  اراسىنداعى الشاقتىقتى كۇشەيتەدى.

جوعارعى ناتيجەلەردىڭ قۇپياسى

قىتايدىڭ ەڭ ءىرى قالاسى شانحاي ماتەماتيكالىق، ءماتىندى وقۋ جانە جاراتىلىستانۋ-عىلىمي ساۋاتتىلىق بويىنشا PISA-2012 زەرتتەۋ شەڭبەرىندە كوشباسشى بولدى. حالىقتىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك جوعارى قالا بۇنداي ناتيجەلەرگە قالاي قول جەتكىزدى؟

سەبەبى ءالسىز مەكتەپتەردى كۇشتى مەكتەپتەرگە اينالدىرۋعا باعىتتالعان ءبىلىم بەرۋ ساياساتىندا تۇر. شانحايدىڭ ءبىلىم بەرۋ جونىندەگى كوميسسياسى بۇل ماسەلەنى مەكتەپتەر اراسىنداعى تىعىز ىنتىماقتاستىق ستراتەگياسىن قولدانۋ ارقىلى شەشەدى. وسىلايشا، مىسالى، تابىسكەر وقۋ ورىندارىنىڭ ديرەكتورلارى مەن مۇعالىمدەرى باسقارۋدى، مەكتەپ مادەنيەتىن جانە وقىتۋ ساپاسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ءالسىز مەكتەپتەرمەن ىنتىماقتاستىق جاساسادى.   

تابىسكەر مەكتەپتەر ءالسىز مەكتەپتەردىڭ كورسەتكىشتەرىن جاقسارتۋ ءۇشىن ەكى جىلعا قوسىمشا قاراجات الادى. سونىمەن قاتار، شانحايدا وقىتۋدىڭ جانە زەرتتەۋدىڭ جەلىلىك رەسۋرسى دامىعان، ول ارقىلى جوعارى ساناتى بار مۇعالىمدەر (اعا وقىتۋشىلار) ۇزدىك پەداگوگيكالىق ادىستەمەلەردى ازىرلەپ، بۇكىل قالاعا تاراتادى. ديرەكتورلار مەن مۇعالىمدەر وقۋ ۇلگەرىمى ناشار وقۋشىلارعا جانە قولايسىز وتباسىلاردان شىققان بالالارعا كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرماسا، مانسابى جوعارىلامايدى.

10 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ءالسىز مەكتەپتەر ءوز كورسەتكىشتەرىن ايتارلىقتاي جاقسارتىپ، جۇڭگو قالاسىنىڭ PISA-2012 زەرتتەۋىندەگى جوعارى كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزۋىنە ىقپال ەتتى.    

ونتاريودا (كانادا) 2006 جىلدان بەرى ماتەماتيكادان، ءماتىندى وقۋدان جانە جازۋدان ناتيجەلەرى تومەن وقۋشىلاردى (3 جانە 6-سىنىپ) قولداۋدى قاراستىراتىن جەكەلەگەن باعدارلاما جۇمىس ىستەيدى. بۇل باعدارلامانىڭ قاراجاتى مۇعالىمدەردىڭ كاسىپتىك دامۋى، وقۋشىلارعا جانە رەپەتيتورلارعا ساۋاتتىلىقتى اشۋ جانە ەسەپتەۋگە ارنالعان قوسىمشا وقىتۋ رەسۋرستارىن ساتىپ الۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. 3 جانە 6-سىنىپ وقۋشىلارىن باعالاۋ ناتيجەلەرى بويىنشا 75%-دان از وقۋشىسى ستاندارتتارعا سايكەس كەلگەن 1 100-نان استام مەكتەپ قارجىلاندىرىلدى. سەگىز جىلدىڭ ىشىندە بۇنداي مەكتەپتەردىڭ سانى وقۋ ۇلگەرىمىنىڭ ايتارلىقتاي ۇردىسىمەن ۇشتەن ەكى بولىككە  - 19%-دان 6%-عا دەيىن قىسقاردى.

اقش-تا 2001 جىلى «بىردە-بىر بالا شەتتە قالماۋ كەرەك»  زاڭنامالىق اكتى قابىلداندى.  مەكتەپتەردىڭ اكادەميالىق جەتىستىكتەرى تۋرالى جىل سايىنعى ەسەپتەردىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا ءالسىز مەكتەپتەر توبى ايقىندالادى، ولار وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ جەتىستىكتەرىن جاقسارتۋ ءۇشىن ارنايى گرانتتار الادى. العاشقى جىلى «Working in the Nation’s Lowest-Performing Schools» باعدارلاماسىنا 850 مەكتەپ قاتىستى (مەكتەپتەردىڭ جالپى سانىنان 0،86%)، ولارعا $2 ملن. دەيىن ءۇشجىلدىق گرانت بەرىلدى. باعدارلامانىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا مەكتەپتەردىڭ 60%-ى كورسەتكىشتەرىن جاقسارتتى. سونىمەن قاتار، اقش-تىڭ جەكەلەگەن شتاتتارىندا ءالسىز مەكتەپتەردە ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەردى قولدايتىن باعدارلامالار بار. ولارعا تالىمگەرلىك جانە بىلىكتىلىكتى ارتتىراتىن باعدارلامالار وتكىزىلەدى. ماتەماتيكا ءپانىنىڭ جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ سەرتيفيكاتتالعان مۇعالىمدەرىنە $1800 مولشەرىندە اقشالاي بونۋس بەرىلەدى. قولدانىستاعى بونۋستىق باعدارلاما قولايسىز اۋداندارداعى كادرلار اعىمىن 17%-عا قىسقارتتى. بۇل قولايسىز مەكتەپتە جۇمىس ىستەۋگە قالعان ءار ءمۇعالىم ءۇشىن شامامەن $36 مىڭ ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

يرلانديادا 2005 جىلدان بەرى قولايسىزدىق دەڭگەيى جوعارى بولعان وقۋ ورىندارمەن جۇمىس ىستەۋگە باعىتتالعان «مەكتەپتەردە تەڭ مۇمكىندىكتەردى قامتاماسىز ەتۋ» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جۇمىس ىستەيدى. باعدارلاما شەڭبەرىندە مەكتەپتەردە قولايسىزدىق دەڭگەيىن انىقتايتىن ستاندارتتالعان جۇيە ازىرلەندى. 2015-2016 وقۋ جىلى قولداۋ باعدارلاماسىمەن 836 مەكتەپ قامتىلدى (جالپى سانىنىڭ شامامەن 20%-ى). باعدارلامانىڭ ونجىلدىق مەرزىمدە جۇزەگە اسىرىلۋى وقۋشىلاردىڭ اكادەميالىق ۇلگەرىمىنىڭ جاقسارعانىن كورسەتتى.

ۇزدىك مۇعالىمدەر – ءالسىز مەكتەپتەرگە

دامىعان ەلدەردە ءتيىمدى مۇعالىمدەردى ءالسىز مەكتەپتەرگە جۇمىسقا تارتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلادى.

2007 جىلى اقش-تا «Teach for all» («ءبارىن وقىت») ۇيىمىنىڭ نەگىزى قالاندى. ونىڭ ماقساتى – دۇنيەجۇزى بويىنشا ساپالى ءبىلىم الۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەردى كەڭەيتۋ. ۇيىم ءارتۇرلى سالالاردىڭ ۇزدىك ۇمىتكەرلەرىن ءمۇعالىم ماماندىعىنا تارتادى. ىرىتەلگەن ۇمىتكەرلەر قىسقا مەرزىمدى كۋرستاردان وتەدى، سودان كەيىن ءالسىز مەكتەپتەردە ەكى جىل جۇمىس ىستەيدى. قازىرگى ۋاقىتتا «Teach for all» جاھاندىق جەلى بولىپ تابىلادى، وعان 35 سەرىكتەس ۇيىم كىرەدى. «Teach for all» باعدارلاماسى بويىنشا جۇمىس ىستەگەن ادامداردىڭ شامامەن 50-70%-ى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەپ قالادى. وسىلايشا، پەرۋدە باعدارلامانى اياقتاعان 115 ادامنىڭ 15ء-ى قازىرگى ۋاقىتتا ءبىلىم مينيسترلىگىندە جۇمىس ىستەيدى. ليتۆا تۇلەكتەرىنىڭ كومانداسى ءبىلىم بەرۋدىڭ 10-جىلدىق ستراتەگياسىن ازىرلەۋگە قاتىستى. ۆاشينگتون مەكتەپتەرىنىڭ بەستەن ءبىر بولىگىن وسى باعدارلاماعا بۇرىن قاتىسقان ديرەكتورلار باسقارادى.  

اۆستراليادا شالعاي مەكتەپتەرگە مۇعالىمدەردى تارتۋ ءۇشىن ءبىرقاتار ىنتالاندىرمالاردى ۇسىنادى. ولار: 70-100% مولشەرىندەگى تۇرعىن سۋبسيديالار، جول ءجۇرۋ شىعىندارىن وتەۋ جانە تاۋارلار مەن قىزمەتتەردەن شەتتەتىلۋىنە بايلانىستى وتەماقى. ءمۇعالىم كەلىسىلگەن مەرزىمنەن ارتىق ۋاقىتقا مەكتەپتە جۇمىس ىستەۋگە قالسا، بۇل الەۋمەتتىك پاكەت ساقتالادى.

وڭتۇستىك كورەيادا ءالسىز مەكتەپتەردە مۇعالىمدەرگە قوسىمشا ەڭبەكاقى تولەنەدى. مۇعالىمدەر سىنىپتا وقۋشىلار سانى از توپتاردا جۇمىس ىستەيدى، ولاردىڭ ارىپتەستەرىنە قاراعاندا، اناعۇرلىم از ۋاقىت وقىتادى. قولايسىز مەكتەپتەردەگى مۇعالىمدەردىڭ جۇمىس تاجىريبەسى ءمۇعالىمنىڭ مانسابتىق قىزمەتىنىڭ ىلگەرۋىندە ەرەكشە باعالانادى.

جاپونيادا ءتيىمدى مۇعالىمدەردى ءار التى جىل سايىن ءالسىز مەكتەپتەرگە جۇمىس ىستەۋگە جىبەرەدى. بۇل كاسىبي تاجىريبەنى بايىتۋعا، وقىتۋ ساپاسىن بىرىزدەندىرۋگە جانە ءار مەكتەپتىڭ ىشىندەگى ەڭبەك ۇجىمىن جانداندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇعالىمدەر سۋبسيديالار مەن كىرىسپە-باعدار بەرۋ كۋرستارىنان، تالىمگەرلىك جانە كاسىپتىك دامۋ باعدارلاماسىنان وتەدى.

وسىلايشا، وقۋداعى ايىرماشىلىقتى قىسقارتاتىن جانە ءبىلىم بەرۋ مۇمكىندىكتەرىن تەڭەستىرەتىن الەم ەلدەرىنىڭ قاراستىرىلعان ستراتەگيالارى مەن ساياساتتارى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ ساياساتىن ازىرلەۋدە نەگىز بولا الادى.

ق ر ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2019 جىلعا دەيىنگى مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ماقساتى – «قالا-اۋىل»، «وقىتۋ ءتىلى»، «الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق بەدەلى» تۇرعىسىنان وقۋشىلاردىڭ وقۋ ۇلگەرىمىندەگى ايىرماشىلىقتى قىسقارتۋ. بۇل ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ كەڭ اۋقىمدى ءىس-شارالارىنىڭ ءبىرى دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋدى جاڭعىرتۋ» اتتى جوباسىن ىسكە قوسۋ بولىپ تابىلادى. بۇل جوبا ءالسىز مەكتەپتەرگە اتاۋلى قولداۋ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءتورت مىڭ اۋىلدىق مەكتەپ زاماناۋي مۋلتيمەديالىق قۇرال-جابدىقتار كەشەندەرىمەن جابدىقتالاتىن بولادى. بارلىق اۋىلدىق مەكتەپتەردىڭ باسشىلارى مەن مۇعالىمدەرى وقۋ ۇلگەرىمى ناشار وقۋشىلاردى وقىتۋدىڭ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان باعدارلامالار بويىنشا بىلىكتىلىكتى ارتتىرادى.  

ساپالى ءبىلىم بەرۋدى ۇسىنۋدا تەڭدىككە قول جەتكىزۋگە PISA زەرتتەۋىندەگى كورسەتكىشتەرى جوعارى مەملەكەتتەردە قولدانىلاتىن نەگىزگى مەحانيزمدەردى ەنگىزۋ دە ىقپال ەتەتىن بولادى.

ءبىرىنشى. وقۋ ۇلگەرىمى ناشار بالالارعا ارنالعان ەرتە انىقتاۋ جانە قولداۋ كورسەتۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ.

ەكىنشى. اتا-انالاردى جانە جەرگىلىكتى قاۋىمدى وقۋشىلاردىڭ وقۋ مۇمكىندىكتەرىن رەتتەۋ ساياساتىنا تارتۋ.

ءۇشىنشى. تيىمدىلىگى جوعارى مۇعالىمدەردى تارتۋ، دامىتۋ، قولداۋ جانە ۇستاۋ، اسىرەسە ءالسىز جانە قولايسىز مەكتەپتەردە.

ءتورتىنشى. ءالسىز جانە كۇشتى مەكتەپتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ىنتالاندىرۋ

بەسىنشى. وقۋ ۇلگەرىمى ناشار جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى تومەن وتباسىلاردان شىققان وقۋشىلاردىڭ ۇلەسى باسىم مەكتەپتەرگە قارجى ىنتالاندىرماسىن ۇسىنۋ.