InfoHub Logo

№103 جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ

 4 «ب» سىنىپ وقۋشىسى

ورازباي ديلناز

سىنىپ جەتەكشىسى: الدانوۆا جانات

شىعارما

تاقىرىبى: شۋاعىن شاشقان  شىمقالا.

 

شىمكەنت – قازاقستاننىڭ كونە قالالارىنىڭ ءبىرى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنەر بولساق، قالا ب.ز.د. II عاسىردا سالىنعان. شىمكەنت قالاسى ۇلى جىبەك جولى كەرۋەن كوشىنىڭ جولىندا ورنالاسقان. كوپتەگەن جىلداردان بەرى كونە قالادا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، شەتەلدەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانىندا شەك بولمايدى.

 

وڭتۇستىك قازاقستان زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ويىنشا، شىمكەنتتە وتىرىقشىلار ءحى-حىى ع. پايدا بولعان. ءبىراق سوڭعى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر بويىنشا، شىمكەنتكە VI-VII ع. ادامدار ءومىر سۇرگەن دەگەن نەگىزدى كورسەتەدى. پارسى تاريحشىسى شاراف اد-دين الي «زافار نامە» كىتابىندا شىمكەنت قالا رەتىندە 1425 جىلدارى پايدا بولىپ، ۇلى جىبەك جولىمەن قيىلىسقان. شىمكەنت قالاسىن ەرتەدەگى ورتا عاسىرلىق – وتىرار، يسفيدجاب (سايرام)، ياسسى (تۇركىستان)، سۇتكەنت، سىعاناق، ساۋران جانە تاعى باسقا اڭىزعا اينالعان قالالار قورشاعان. شىمكەنت - تاريحي- مادەني قوناقجايلىق جانە يندۋستريالىق ينفراقۇرىلىمى تۋريستىك دەمالۋشىلار ءۇشىن قىزىقتىراتىن ايماق بولىپ قالا بەرمەك. شىمكەنتتىڭ ورتالىعىندا ەسكى قالاشىق ساقتالىپ قالعان، ول تەك عالىمداردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ستۋدەنتتەردىڭ، تاريحشىلاردىڭ، ءتىپتى تۋريستەردىڭ دە قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرۋدا.

شىمكەنت قالاسىنىڭ اتاۋى قايدان شىققان؟

شىمكەنت قالاسى اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى مەن ونىڭ ماعىناسى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز. بۇل جۇمباقتىڭ جاۋابىن بەلگىلى زەرتتەۋشى-عالىمدار تابا الماعان. بىرەۋلەر قالا اتاۋى «قالا-باق»، «جاسىل قالا» دەسە، بىرەۋلەر «جەردىڭ بەت قاباتىمەن قاپتالعان قالا» دەيدى. «شىم» ءسوزى جەردىڭ بەتكى قاباتى، شىمدى قىرتىسى، ال «كەنت» قالا، شاھار دەگەن ماعىنا بەرەدى. كەيبىر زەرتتەۋشى-عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، «شىمكەنت» ءسوزى كونە شىعىس تىلىنەن شىققان. شىعىس تىلىندەرگى «چيمين» («چەمەن») دەگەن سوزدەر «جاسىل القاپ»، «كوك جايلاۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

1914 جىلى قازاق ەلىنىڭ رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنۋىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويى قۇرمەتىنە وراي، شىمكەنت قالاسىنىڭ اتاۋى چەرنيايەۆ بولىپ وزگەرتىلگەن. ءبىراق تا، كوپ ۇزاماي 1921 جىلى قالاعا ءوز اتاۋى قايتا بەرىلدى.

رەسپۋبليكانىڭ ەڭ ءىرى ايماقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شىعىسىندا – جامبىل، سولتۇستىگىندە – قاراعاندى، باتىسىندا – قىزىلوردا وبلىستارىمەن، وڭتۇستىگىندە – وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن شەكارالاس جاتىر. وبلىس ورتالىعى شىمكەنت قالاسى – ورەنبۋرگ-تاشكەنت جانە تۇركىستان-سىبىر حالىقارالىق كولىك ماگيسترالدارىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ورنالاسقان. بۇدان بولەك، تاشكەنت-شىمكەنت-تاراز-الماتى جانە تاشكەنت-شىمكەنت-تۇركىستان-سامارا اۆتوماگيسترالدارى ارقىلى ىڭعايلى بايلانىس ورناتىلعان. قازىرگى ونەركاسىپ، ساۋدا جانە مادەنيەت ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن شىمكەنت قالاسى ءوزىنىڭ ميلليونعا جۋىق حالقىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ ءىرى قالالارىنىڭ قاتارىندا. ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءبىر بولىگىندە ورنالاسقان كەرۋەن جولدارى قيىلىسىندا پايدا بولعان شىمقالا ورتا ازيانىڭ كونە قالالارىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى جانە باي تاريح پەن مادەنيەتكە يە.
قالا اۋماعى - 300 شارشى شاقىرىم جەردى قۇرايدى
حالقىنىڭ سانى -627،5 مىڭ ادام

حالىق سانىنىڭ كولەمى جاعىنان شىمكەنت قالاسى بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا ءۇشىنشى ورىندا. الايدا، بەيرەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، شىمكەنت قالاسىندا حالىق سانى الدەقايدا كوپ. سەبەبى، قالادا الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلگەن، تىركەۋدەن وتپەگەن ميگرانتتار تۇرادى.

2011 جىلى قالادا 353 وندىرىستىك كاسىپورىندار تىركەلگەن.
ونىڭ ىشىندە:
- ءىرى جانە ورتا ونەركاسىپ كاسىپورىندار سانى – 74؛
- شاعىن كاسىپورىندار – 243؛
- قوسالقى كاسىپورىندار - 36.
 

شىمكەنت قالاسىنىڭ كورىكتى ورىندارى

شىمكەنت قالاسى – قازاق ەلىنىڭ ساۋدا، مادەنيەت، ونەركاسىپ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. قالادا قازاق، سلاۆيان، وزبەك، تاتار، نەمىس، ەۆرەي، كورەي، پولياك، باشقۇرت، ءازىربايجان ت.س.س. 19 ۇلتتىڭ مادەنيەت ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى.

قالانىڭ كورىكتى مەكەندەرىنىڭ ءبىرى - ورتالىق ساياباقتار. ءۇش ساياباق 19-عاسىردا سالىنعان. ءبىر ساياباق ءشامشى قالداياقوۆ اتىنداعى وبلىستىق فيلارمونيا اياسىندا ورنالاسقان. سونداي-اق، اباي اتىنداعى دەمالىس جانە مادەنيەت ساياباعى، «كەڭ-بابا» ەتنوگرافيا ساياباعى، دەندرو ساياباق، زووباق، يپپودروم، «MegaCenter» ويىن-ساۋىق جانە ساۋدا كەشەنى، «Nimex Land»، «بامزيك» ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنىڭ جايلى دەمالىسى ءۇشىن ۇزدىكسىز قىزمەت كورسەتەدى.

ونەرسۇيەر قاۋىم ءۇشىن ورىس دراما تەاترىنىڭ ەسىگى اشىق. تەاتر ساحنالارىندا قازاق جانە شەتەل كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىنىڭ جەلىسىمەن قويىلعان سپەكتاكلدەر كورسەتىلەدى.

2011 جىلى  شىمكەنت قالاسىندا 353 وندىرىستىك كاسىپورىن تىركەلگەن. ونىڭ ىشىندە 74 ءىرى جانە ورتا ونەركاسىپ كاسىپورىن، 243 شاعىن كاسىپورىن، 36 قوسالقى كاسىپورىن. قالادا كولىك جاساۋ، حيميا، كەن ءوندىرۋ، تاعام ت.ب. ونەركاسىپ ورىندارى قارقىندى دامۋ ۇستىندە.

 

شىمكەنت «ءۇشىنشى قالا» دەگەن مارتەبەگە يە بولدى

 

قالا تۋرالى رومان، پوۆەست، ولەڭدەر جازعان ف. چيرۆا، و. پوسنيكوۆ، يۋ. كۋنگۋرسيەۆ، حايكين سياقتى ءتىلى باسقا بولعانمەن تىلەگى ءبىر اقىن-جازۋشىلاردى ەسىمە تۇسىرەيىك. ولار وسى قالانىڭ پەرزەنتتەرى ەدى. شىمكەنت قالاسى تۋرالى شىعارمالار جازعان ءا.جىلقىشييەۆ، ن. سەرالييەۆ، و. مالقاروۆ، ن. سۇلەيمەنوۆ، ق.قازييەۆ، ج. تۇياقبايەۆ، ق. تولەمەتوۆ، ءا.ايماق سياقتى ومىردەن وتكەن تالانت يەلەرىنىڭ كىتاپتارىن وقيمىز... 1991 جىلى جازۋشى ورالحان بوكەيەۆ اقىن ءابدىلدا ايماققا:  – مىنانداي اسەم قالادا تۇرىپ جاتىرسىڭدار. تاۋلار مەن بۇلاقتار قورشاعان قالانى سيرەك كەزدەستىردىم! – دەگەن ەدى. ءابدىلدا ايماق كوپ كەشىكپەي قالاعا ارناپ ولەڭ جازدى. «جىبەك جولى» جۋرنالى تۇڭعىش رەت وسى قالادا جارىق كوردى. رەداكتورى تورەگەلدى بايتاسوۆ بولاتىن. ءشامشى قالداياقوۆ اتىنداعى ءان فەستيۆالى تۇڭعىش رەت وسى شىمكەنت قالاسىندا ءوتتى. ۇلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ قالاداعى  ج.شانين اتىنداعى دراما تەاترىندا كەزدەسۋ كەشىن وتكىزىپ ەل قۇرمەتىنە بولەندى...

2011 جىلدىڭ تامىز ايىندا شىمكەنت قالاسى ۇزدىكتەردىڭ قاتارىنان كورىندى. حالىقارالىق ءىرى قالالار مەن استانالار اسسامبلەياسى شىمكەنت قالاسىنىڭ باسشىلىعىنا III حالىقارالىق بايقاۋىنىڭ ارنايى ديپلومىمەن ماراپاتتاپ، «تمد جانە ەۆرازەس قالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىك قالا» اتاعىنا لايىق دەپ تانىدى.

شىمكەنت قالاسى جىل وتكەن سايىن كوركەيۋدە. ساۋلەتى مەن الەۋەتى قاتار دامىعان كورىكتى دە قۇت مەكەننىڭ اۋماعى ۇلكەيىپ، حالىق سانى ارتتى. ەلورداسى استانا مەن اسەم قالا الماتىدان كەيىنگى «ءۇشىنشى قالا» دەگەن مارتەبەگە يە بولدى.

---