سىر سۇلۋى - قىزىلوردام
قىزىلوردا قالاسى
№138 اباي اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
10 سىنىپ وقۋشىسى: اسەل مادەلى
جەتەكشىسى: گۇلنۇر اقبەرگەنوۆا،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
تۋعان ولكە تۋرالى ايتىلعاندا كەڭ بايتاق قازاقستان، ونىڭ ىشىندە اسەم دە كوركەم، اقىنعا جىر، حالقىنا سىر بولعان قىزىلوردا ءوڭىرىن ماقتانىشپەن ويعا الامىن. قارت قاراتاۋدىڭ يەگى مەن قىزىلقۇمنىڭ جيەگىن جاعالاي اققان سىر-انا سوناۋ ارالعا جەتىپ تىنىس تابادى. سىر ءوڭىرى توعىز جولدىڭ تورابىن تۇيىستىرگەن، جاۋگەرشىلىكتە حالقىنا قورعان بولعان قاسيەتتى ولكە.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقتىڭ قازىنالى باي ولكەسىنە قىزىققان قوقان حاندىعى جەرىن كەڭەيتۋدى كوزدەپ، سىر وزەنى بويىنىڭ جاعالاۋلارىنا بەكىنىس سالادى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بىرىگى اقمەشىت بولدى. ءسويتىپ، 1853 جىلى پەتەربۋرگتە شىققان ۋكاز بويىنشا اقمەشىت قامالى پەروۆسك پورتى دەپ اتالدى. 1868 جىلى پەروۆسك پورتى پەروۆسك قالاسى دەپ اتالادى دا، ول سىرداريا ۋەزىنىڭ ورتالىعىنا اينالادى. 1922 جىلى پەروۆسك قالاسىنا اقمەشىت اتاۋى بەرىلەدى دە، 1925 جىلى اقمەشىت قالاسى رەسپۋبليكا استانىسى اتانىپ، اتى قىزىلوردا بولىپ وزگەرەدى.
سىر توپىراعى –تابيعي جانە قازبا بايلىقتاردىڭ قالىڭ ورداسى. «قارا التىن» اتالىپ وتىرعان مۇناي كوزدەرىنىڭ كوپتەپ تابىلۋى، ياعني «قۇمكول» مۇناي كەنىشى، ارال توڭىرەگىندەگى مۇناي كوزدەرى، شيەلىدەگى ۋران كەنىشى، شالقياداعى ءتۇستى مەتالدار كەنىشى، «قاراتاۋدىڭ» «قارامۇرىن» ايماعىنداعى التىن قورى ءسوزىمىزدىڭ ايقىن دالەلى.
سىر ولكەسىنىڭ حالقى «سىر كۇرىشى – ەل ىرىسى» دەپ اق كۇرىشتى ورىندى اتايدى. مۇندا جىل سايىن سان مىڭداعان توننا كۇرىش ءوندىرىلىپ، ەل ىرىسىنا اينالۋدا. اق كۇرىشتىڭ اتاسى، اتاقتى ديقان، ەكى مارتە ەڭبەك ەرى ىبىراي جاقايەۆ كۇرىش ءوسىرۋ تۋرالى ۇلكەن مۇرا قالدىرعان ابزال ادام. مەن تۇراتىن اباي اۋىلىندا دا كۇرىش وسىرۋمەن اينالىساتىن بىرنەشە جەكە شارۋاشىلىقتار بار.
ەڭ باستىسى بۇل ايماقتا قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، داستۇرلەرى بەرىك ساقتالعان.
ەل ماقتانىنا اينالعان سىر ءوڭىرى تۋرالى قانشاما اندەر جازىلعان دەسەڭشى! مىسالى تاڭىربەرگەن قالاۋوۆتىڭ «قىزىلوردا ءۆالسى»، مۇرات سىزدىقوۆتىڭ «سىر گ ۇلى»، بەيبىت احمەتوۆانىڭ «سۇيەم سەنى، سىر ەلىم»، لەنا ءابدىحالىقوۆانىڭ «سىر ەلىم»، رامازان تايمانوۆتىڭ «قىزىلوردا- تۋعان جەرىم» اندەرى قىزىلوردانىڭ اسەم بەينەسىن ايشىقتايتىن سىرشىل دا اۋەزدى اۋەندەر.
جىلدان جىلعا وبلىسىمىز بەن ونىڭ ورتالىعى قىزىلوردانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيى كوتەرىلىپ كەلەدى. ءبىر كەزدەرى ۇيمەلەگەن قورجىن تامداردىڭ ورنىنا ءقازىر ساۋلەتتى سوڭعى ۇلگىدەگى قۇرىلىستار ىرگە كوتەرىپ كولىك قاتىناسىنىڭ كۇرە تامىرى كەڭەيە ءتۇستى. تۇرعىنداردىڭ دەمالۋىنا جاعداي جاسايتىن بىرنەشە ويىن-ساۋىق كەشەندەرى، جاسىل جەلەكتى جاعاجاي تاعى بار. سىرداريا وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىن اباتتاندىرۋ كوپ جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. ەندىگى كەزەكتە سول اۋماقتى اباتتاندىرۋعا ءمان بەرىلمەكشى. ونىڭ اۋماعى قازىرگى زامانعا ساي اباتتاندىرىلادى. جاياۋ جۇرگىنشىلەر مەن ۆەلوسيپەد تەبۋگە ارنالعان جولدار قاراستىرىلادى. وزگە دە حالىققا قاجەتتى ورىندار بوي تۇزەيدى. بۇل جۇمىستىڭ ءبارى ءبىز ءۇشىن، قىزىلوردالىقتاردىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسالىپ كەلەدى.
اتا-بابالارىمىزدىڭ قاسىق قانىمەن جاسالعان تاريحتى تارازىلاپ، ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ، زەردەسىنە قۇيۋ، ساناسىنا ءسىڭىرۋ، تۋعان ەل مەن جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن وياتۋ – ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ازاماتتىق بورىشى.
مەن وسى ولكەدە دۇنيەگە كەلگەنىمدى ماقتان ەتەمى. ەكولوگيالىق تابيعاتتىڭ قۇرساۋىندا تۇرسا دا سۇلۋلانىپ، نۇرلانىپ كەلەدى. سىر سۇلۋى- قىزىلردانىڭ شەجىرەسى جالعاسا بەرەدى.
You Might Also Like
